Zakon.kz portalynda shyqqan tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty, qaýymdastyrylǵan profesor, sondaı-aq Almaty qalasynyń tarıhı jáne mádenı eskertkishterin qorǵaý jónindegi komısıa múshesi Nurlan Ádilbekuly Atyǵaevtyń suhbatyn berip otyrmyz.

- Orys Pravoslav shirkeýi Aleksandr Nevskııge arnap eskertkish ornatady degen aqparat júr. Biraq olar eskertish ornatýǵa ruqsat almapty, muny qalaı túsinýge bolady?

- 2021 nemese 2022 jyldary Orys Pravoslav shirkeýi Almaty qalasynyń ákimdigine bıiktigi 5 metrlik Aleksandr Nevskıı eskertkishin qalalyq qoǵamdyq aýmaqta salý bastamasymen júgindi. Zańnama talaptaryna sáıkes, Almaty qalasynyń tarıh jáne mádenıet eskertkishterin qorǵaý jónindegi komısıa bul máseleni birneshe ret qarady. Eger qatelespesem, Pravoslav shirkeýi ókilderiniń Aleksandr Nevskııge arnap eskertkish ornatqysy keletin ótinishterinen 3 ret bas tartyldy. Al sońǵy ret komısıa osy jyldyń mamyrynda bas tartty.

Atap aıtqanda, keıbir áriptesterim onyń Almaty tarıhyna jáne jalpy Qazaqstan tarıhyna qatysy joq ekenin atap ótti. Sonymen qatar, qala aýmaǵynda eskertkishterdi ornatýǵa arnalǵan bos jer ýchaskeleri de joq. Sondyqtan bizde Qazaqstannyń keıbir tarıhı tulǵalaryna, mysaly, qazaq handaryna, batyrlarǵa jáne t.b. eskertkishter áli ornatylmaǵan, tipti eskertkish salý týraly Úkimet qaýlylary shyqqan tulǵalar da bar, alaıda qarajat pen jer ýchaskeleriniń bolmaýyna baılanysty ol eskertkishter áli qoıylmady. Nevskıı eskertkishi boıynsha áriptesterim tarapynan ózge de eskertpeler aıtyldy. Eskertkishtiń proporsıasy boıynsha da shaǵymdar bolǵany esimde. Osy sebepterge baılanysty bas tartylǵan edi.

- Nelikten bul joly ruqsat berildi?

- Meniń bilýimshe, olarǵa is júzinde ruqsat berilmedi. Qazaqstannyń Pravoslav shirkeýi bul eskertkishti óz aýmaǵynda, ıaǵnı shirkeý aýlasynda ornatýǵa sheshim qabyldady. Mundaı jaǵdaılarda resmı ruqsat berilmeıdi. Eskertkish salý máselesi bizdiń komısıanyń quzyretine jatpaıdy.  Sonymen qatar, bul óte keń taralǵan tájirıbe.

Áli esimde, 2018 jyly Latıf hamıdıdegi monastyr aýmaǵynda Senim, Úmit, Mahabbat jáne olardyń anasy Sofıaǵa eskertkish ashyldy. Bul músinderge de eshqandaı ruqsat talap etilmedi. Iaǵnı, olardy ornatý Qazaqstan zańnamasyna qaıshy kelmeıtinin atap ótken jón. Biraq bul jaǵdaıda bul qurylymdardyń tarıh jáne mádenıet eskertkishi mártebesi joq ekenin eskerý qajet. 

Qazaqstan zaıyrly memleket ekenin jáne shirkeý isterine aralaspaıtynyn jaqsy bilemiz. Aleksandr Nevskıı-pravoslavıelik áýlıe. Sondyqtan bul turǵyda shirkeý óz áýlıesine óz aýmaǵynda qurmet kórsetip, eskertkish ornata alady.

- Tarıhshy retinde Aleksandr Nevskııdiń jeke tulǵasyn qalaı baǵalaısyz? Jalpy, onyń Qazaqstanǵa qandaı qatysy bar?

– Meniń tarıhtaǵy zerttep, zerdelep júrgen salalarymnyń biri – Altyn Orda degen atpen tanymal Joshy Ulysynyń tarıhy. Orys jerleriniń tarıhy sol kezdegi sýper derjava – Altyn Orda tarıhynyń bóligi. Sodan keıin, árıne, Altyn Ordanyń orys knázdikterimen qarym-qatynasy ımperıalyq-vassaldy boldy. Orys knázderiniń ıelikteri belgili boldy.

Aleksandr Nevskıı-sol kezeńdegi orys tarıhyndaǵy eń iri tarıhı tulǵalardyń biri. Ol Uly Knázdiktiń belgisin Batý hannyń ózinen aldy.

Aıta ketý kerek, Aleksandr Nevskıı tipti Reseıdiń ózinde de, olar ártúrli kózqaras turǵysynan zerdelenýi kerek. Biraq ol óz dini úshin kóp nárse jasady. Ol Reseıdiń katolık emes, pravoslav bolyp qalýynda sheshýshi ról atqardy degen boljamdar bar. Sondyqtan ony XVI ǵasyrda Orys pravoslav shirkeýi áýlıe retinde kanonızasıalady.

Tarıhı derekkózderdiń naqty derekteri bolmasa da, Aleksandrdyń ákesi Vsevolod - Vladımır knázi qypshaq qyzǵa  úılengen degen boljam bar. Sondaı-aq, Aleksandr Nevskııdiń anasy da qypshaq handarynyń otbasynan shyqqan. Sondyqtan ony "jıen" deýge bolady.

Aleksandr Nevskıı sol kezdegi orys knázderiniń eń kórnekti dıplomaty boldy. Ol Altyn Orda bıleýshilerimen beıbit jáne dostyq qarym-qatynasty damytty. Oǵan Batý han “Uly Gersog”ataǵyn berdi. Aleksandr Nevskıı Batý hannyń súıikti uly Sartaktyń dosy jáne baýyryna aınaldy degen nusqa da bar. Bul týraly ásirese Lev Gýmılev jazdy. Degenmen qazirgi tarıhshylardyń kópshiligi ony mıǵa syımaıdy dep sanaıdy.

Biraq orys qolbasshysy Aleksandr Nevskıı eshqashan Altyn Ordaǵa qylysh kezenbegeni anyq. Kerisinshe, ol barynsha dostyq, odaqtastyq qarym-qatynas ornatýǵa tyrysty. 

"Orys jylnamalaryna" sáıkes, Novgorodtyń salyq tóleý úshin jalpy halyq sanaǵyna qarsy kóterilisi kezinde Aleksandr Nevskıı Altyn Ordaǵa qurmet kórsetý úshin Ordaǵa jaqtasty. Bul orystar úshin jaǵymsyz áreket bolǵanmen sol kezdegi dala derjavasynyń kúshin eskerer bolsaq, saıası kóregendik bolǵanyn túsinemiz.

L. N. Gýmılevtiń sózimen aıtqanda, ol Rýsti Uly Dalamen jaqyndastyrǵan adam boldy.

Aleksandr Nevskııdiń qolbasshy bolǵany eshkimge qupıa emes. Ol ondaǵan jyl boıy óz eliniń batys shekaralarynda kórshilerimen qarqyndy kúres júrgizdi. Keıbir tarıhshylardyń pikirinshe, ataqty Muz shaıqasynda orystardyń jeńisi Altyn Ordanyń kúshti qoldaýymen ótti. Bul, basqalarmen qatar, Katolısızmniń Reseıde taralýyn toqtatýǵa kómektesti.

Sondaı-aq Reseıdiń kóptegen tarıhshysy Altyn Ordanyń orys memlekettiliginiń qalyptasýyna áser etkenin moıyndaıdy. Jalpy alǵanda,  tarıhty Uly Dala men Rýstiń ózara qarym-qatynasy men óziri túsinistigi týraly durys túsinýimiz kerek kóptegen qyzyq  dúnıeler bar.

- Demek, Almatyda Aleksandr Nevskııge eskertkish ornatýdy durys dep sanaısyz ba?

- Meniń oıymsha, bizdiń tarıhymyzda eskertkishter qoıylýy tıis tarıhı tulǵalar jetkilikti. Sondyqtan Almaty ákimdigi janyndaǵy bizdiń komısıa qalalyq qoǵamdyq aýmaqqa eskertkish ornatýdan bas tartyp, durys jasady dep sanaımyn.

Sonymen birge, men Orys Pravoslav shirkeýiniń óz aýmaǵynda, óz qarjysyna orys tarıhı tulǵasynyń eskertkishin ornatýǵa qatysty oǵash eshteńe kórip turǵan joqpyn.

Árıne, men qazaqstandyqtar sıaqty, Reseıdiń Ýkraınamen búgingi soǵysyn qoldamaımyn. Biraq sonymen birge Uly Dala men Reseı halyqtaryn, sondaı-aq onymen aınalysqan naqty tarıhı tulǵalardy jaqyndastyratyn ortaq tarıh bar. Mundaı adamdarǵa eskertkishter qoıýǵa bolady jáne qajet dep sanaımyn.  Mysaly, 2019 jyly Reseıde XVI ǵasyrda Qazaq handyǵy men Orys memleketi arasyndaǵy baılanystardy damytýǵa úlken úles qosqan qazaq sultany Oraz-Muhammed Ondanulynyń qurmetine eskertkish ornatylǵany belgili. Men jeke ózim osy eskertkishtiń ashylý is-sharasyna qatystym.

Sondaı-aq, Qazaqstandaǵy pravoslav negizgi dinderdiń biri ekenin eskerý qajet. Tıisinshe, Aleksandr Nevskıı pravoslavıelik áýlıe retinde pravoslavıelik jerlesterimiz úshin óte mańyzdy tulǵa. Bilýimshe, eskertkishte Aleksandr Nevskıı qarýsyz, al oń qolynda dinı belgi Ikony bar. Bul eskertkish orys qolbasshysy Aleksandr Nevskııdiń eskertkishi emes, pravoslavıelik áýlıe Aleksandr Nevskııdiń eskertkishi dep aıtýǵa bolady. Otandastarymyz bul aıyrmashylyqty túsinýi kerek.