Nurlan ATYǴAEV, tarıhshy: Aleksandr Nevskııge eskertkish ornatýǵa qatysty oǵash eshteńe kórip turǵan joqpyn

tarıh

11 shilde 2023

Nurlan ATYǴAEV, tarıhshy: Aleksandr Nevskııge eskertkish ornatýǵa qatysty oǵash eshteńe kórip turǵan joqpyn

Zakon.kz portalynda shyqqan tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty, qaýymdastyrylǵan profesor, sondaı-aq Almaty qalasynyń tarıhı jáne mádenı eskertkishterin qorǵaý jónindegi komısıa múshesi Nurlan Ádilbekuly Atyǵaevtyń suhbatyn berip otyrmyz.

- Orys Pravoslav shirkeýi Aleksandr Nevskııge arnap eskertkish ornatady degen aqparat júr. Biraq olar eskertish ornatýǵa ruqsat almapty, muny qalaı túsinýge bolady?

- 2021 nemese 2022 jyldary Orys Pravoslav shirkeýi Almaty qalasynyń ákimdigine bıiktigi 5 metrlik Aleksandr Nevskıı eskertkishin qalalyq qoǵamdyq aýmaqta salý bastamasymen júgindi. Zańnama talaptaryna sáıkes, Almaty qalasynyń tarıh jáne mádenıet eskertkishterin qorǵaý jónindegi komısıa bul máseleni birneshe ret qarady. Eger qatelespesem, Pravoslav shirkeýi ókilderiniń Aleksandr Nevskııge arnap eskertkish ornatqysy keletin ótinishterinen 3 ret bas tartyldy. Al sońǵy ret komısıa osy jyldyń mamyrynda bas tartty.

Atap aıtqanda, keıbir áriptesterim onyń Almaty tarıhyna jáne jalpy Qazaqstan tarıhyna qatysy joq ekenin atap ótti. Sonymen qatar, qala aýmaǵynda eskertkishterdi ornatýǵa arnalǵan bos jer ýchaskeleri de joq. Sondyqtan bizde Qazaqstannyń keıbir tarıhı tulǵalaryna, mysaly, qazaq handaryna, batyrlarǵa jáne t.b. eskertkishter áli ornatylmaǵan, tipti eskertkish salý týraly Úkimet qaýlylary shyqqan tulǵalar da bar, alaıda qarajat pen jer ýchaskeleriniń bolmaýyna baılanysty ol eskertkishter áli qoıylmady. Nevskıı eskertkishi boıynsha áriptesterim tarapynan ózge de eskertpeler aıtyldy. Eskertkishtiń proporsıasy boıynsha da shaǵymdar bolǵany esimde. Osy sebepterge baılanysty bas tartylǵan edi.

- Nelikten bul joly ruqsat berildi?

- Meniń bilýimshe, olarǵa is júzinde ruqsat berilmedi. Qazaqstannyń Pravoslav shirkeýi bul eskertkishti óz aýmaǵynda, ıaǵnı shirkeý aýlasynda ornatýǵa sheshim qabyldady. Mundaı jaǵdaılarda resmı ruqsat berilmeıdi. Eskertkish salý máselesi bizdiń komısıanyń quzyretine jatpaıdy. Sonymen qatar, bul óte keń taralǵan tájirıbe.

Áli esimde, 2018 jyly Latıf hamıdıdegi monastyr aýmaǵynda Senim, Úmit, Mahabbat jáne olardyń anasy Sofıaǵa eskertkish ashyldy. Bul músinderge de eshqandaı ruqsat talap etilmedi. Iaǵnı, olardy ornatý Qazaqstan zańnamasyna qaıshy kelmeıtinin atap ótken jón. Biraq bul jaǵdaıda bul qurylymdardyń tarıh jáne mádenıet eskertkishi mártebesi joq ekenin eskerý qajet.

Qazaqstan zaıyrly memleket ekenin jáne shirkeý isterine aralaspaıtynyn jaqsy bilemiz. Aleksandr Nevskıı-pravoslavıelik áýlıe. Sondyqtan bul turǵyda shirkeý óz áýlıesine óz aýmaǵynda qurmet kórsetip, eskertkish ornata alady.

- Tarıhshy retinde Aleksandr Nevskııdiń jeke tulǵasyn qalaı baǵalaısyz? Jalpy, onyń Qazaqstanǵa qandaı qatysy bar?

– Meniń tarıhtaǵy zerttep, zerdelep júrgen salalarymnyń biri – Altyn Orda degen atpen tanymal Joshy Ulysynyń tarıhy. Orys jerleriniń tarıhy sol kezdegi sýper derjava – Altyn Orda tarıhynyń bóligi. Sodan keıin, árıne, Altyn Ordanyń orys knázdikterimen qarym-qatynasy ımperıalyq-vassaldy boldy. Orys knázderiniń ıelikteri belgili boldy.

Aleksandr Nevskıı-sol kezeńdegi orys tarıhyndaǵy eń iri tarıhı tulǵalardyń biri. Ol Uly Knázdiktiń belgisin Batý hannyń ózinen aldy.

Aıta ketý kerek, Aleksandr Nevskıı tipti Reseıdiń ózinde de, olar ártúrli kózqaras turǵysynan zerdelenýi kerek. Biraq ol óz dini úshin kóp nárse jasady. Ol Reseıdiń katolık emes, pravoslav bolyp qalýynda sheshýshi ról atqardy degen boljamdar bar. Sondyqtan ony XVI ǵasyrda Orys pravoslav shirkeýi áýlıe retinde kanonızasıalady.

Tarıhı derekkózderdiń naqty derekteri bolmasa da, Aleksandrdyń ákesi Vsevolod - Vladımır knázi qypshaq qyzǵa úılengen degen boljam bar. Sondaı-aq, Aleksandr Nevskııdiń anasy da qypshaq handarynyń otbasynan shyqqan. Sondyqtan ony "jıen" deýge bolady.

Aleksandr Nevskıı sol kezdegi orys knázderiniń eń kórnekti dıplomaty boldy. Ol Altyn Orda bıleýshilerimen beıbit jáne dostyq qarym-qatynasty damytty. Oǵan Batý han “Uly Gersog”ataǵyn berdi. Aleksandr Nevskıı Batý hannyń súıikti uly Sartaktyń dosy jáne baýyryna aınaldy degen nusqa da bar. Bul týraly ásirese Lev Gýmılev jazdy. Degenmen qazirgi tarıhshylardyń kópshiligi ony mıǵa syımaıdy dep sanaıdy.

Biraq orys qolbasshysy Aleksandr Nevskıı eshqashan Altyn Ordaǵa qylysh kezenbegeni anyq. Kerisinshe, ol barynsha dostyq, odaqtastyq qarym-qatynas ornatýǵa tyrysty.

"Orys jylnamalaryna" sáıkes, Novgorodtyń salyq tóleý úshin jalpy halyq sanaǵyna qarsy kóterilisi kezinde Aleksandr Nevskıı Altyn Ordaǵa qurmet kórsetý úshin Ordaǵa jaqtasty. Bul orystar úshin jaǵymsyz áreket bolǵanmen sol kezdegi dala derjavasynyń kúshin eskerer bolsaq, saıası kóregendik bolǵanyn túsinemiz.

L. N. Gýmılevtiń sózimen aıtqanda, ol Rýsti Uly Dalamen jaqyndastyrǵan adam boldy.

Aleksandr Nevskııdiń qolbasshy bolǵany eshkimge qupıa emes. Ol ondaǵan jyl boıy óz eliniń batys shekaralarynda kórshilerimen qarqyndy kúres júrgizdi. Keıbir tarıhshylardyń pikirinshe, ataqty Muz shaıqasynda orystardyń jeńisi Altyn Ordanyń kúshti qoldaýymen ótti. Bul, basqalarmen qatar, Katolısızmniń Reseıde taralýyn toqtatýǵa kómektesti.

Sondaı-aq Reseıdiń kóptegen tarıhshysy Altyn Ordanyń orys memlekettiliginiń qalyptasýyna áser etkenin moıyndaıdy. Jalpy alǵanda, tarıhty Uly Dala men Rýstiń ózara qarym-qatynasy men óziri túsinistigi týraly durys túsinýimiz kerek kóptegen qyzyq dúnıeler bar.

- Demek, Almatyda Aleksandr Nevskııge eskertkish ornatýdy durys dep sanaısyz ba?

- Meniń oıymsha, bizdiń tarıhymyzda eskertkishter qoıylýy tıis tarıhı tulǵalar jetkilikti. Sondyqtan Almaty ákimdigi janyndaǵy bizdiń komısıa qalalyq qoǵamdyq aýmaqqa eskertkish ornatýdan bas tartyp, durys jasady dep sanaımyn.

Sonymen birge, men Orys Pravoslav shirkeýiniń óz aýmaǵynda, óz qarjysyna orys tarıhı tulǵasynyń eskertkishin ornatýǵa qatysty oǵash eshteńe kórip turǵan joqpyn.

Árıne, men qazaqstandyqtar sıaqty, Reseıdiń Ýkraınamen búgingi soǵysyn qoldamaımyn. Biraq sonymen birge Uly Dala men Reseı halyqtaryn, sondaı-aq onymen aınalysqan naqty tarıhı tulǵalardy jaqyndastyratyn ortaq tarıh bar. Mundaı adamdarǵa eskertkishter qoıýǵa bolady jáne qajet dep sanaımyn. Mysaly, 2019 jyly Reseıde XVI ǵasyrda Qazaq handyǵy men Orys memleketi arasyndaǵy baılanystardy damytýǵa úlken úles qosqan qazaq sultany Oraz-Muhammed Ondanulynyń qurmetine eskertkish ornatylǵany belgili. Men jeke ózim osy eskertkishtiń ashylý is-sharasyna qatystym.

Sondaı-aq, Qazaqstandaǵy pravoslav negizgi dinderdiń biri ekenin eskerý qajet. Tıisinshe, Aleksandr Nevskıı pravoslavıelik áýlıe retinde pravoslavıelik jerlesterimiz úshin óte mańyzdy tulǵa. Bilýimshe, eskertkishte Aleksandr Nevskıı qarýsyz, al oń qolynda dinı belgi Ikony bar. Bul eskertkish orys qolbasshysy Aleksandr Nevskııdiń eskertkishi emes, pravoslavıelik áýlıe Aleksandr Nevskııdiń eskertkishi dep aıtýǵa bolady. Otandastarymyz bul aıyrmashylyqty túsinýi kerek.

RELATED NEWS

tarıh

29 aqpan 2024

Beıimbet Maılınniń 130 jyldyǵy: Uly jazýshynyń murasy

Ataqty jazýshy, aqyn, qazaq ádebıetiniń qalyptasýyna zor úlesin qosqan Beıimbet Maılınniń týǵanyna bıyl 130 jyl tolady. Onyń shyǵarmashylyq joly jarqyn oqıǵalar, tereń áleýmettik ıdeıalar jáne áli kúnge deıin oqyrmandar men zertteýshilerdi shabyttandyratyn máńgilik shyndyqqa toly.

Jastaıynan jetim qalǵanyna qaramastan, Beıimbet Maılın óz saýatyn ashyp, Troısk jáne Ýfa qalalarynda bilim aldy. Mektepte muǵalim retinde sabaq berip, shyǵarmashylyq jolyn qazaq halqynyń saýatsyzdyqpen kúresine arnady. «Qazaq» gazetinde jáne «Sadaq», «Aıqap» jýrnaldarynda maqala jazýmen aınalysyp, «Eńbekshi qazaq» gazetinde qyzmet etken.

Beıimbet Maılın ár túrli ádebı janrlardy jetik meńgerip, ózin ámbebap jazýshy retinde kórsetti. Onnan astam óleńderdiń, kóptegen áńgimelerdiń, ocherkterdiń, feletondardyń avtory boldy. Onyń shyǵarmalary ózekti áleýmettik baǵyttylyǵymen jáne tereń psıhologıalyq taldaýymen erekshelendi.

«Beıimbet Maılın áńgimelerinde tereń shynshyldyq bar, adam beınesi, qarym-qatynastary árdaıym nanymdy bolyp shyǵady. Bul shyǵarmalardyń túr úlgisinde dóńgelek kelgen tutastyq aıqyn ańǵarylady» – dep jazǵan Muqtar Áýezov. Jazýshy áńgimelerinde óz zamanynyń shyndyǵyn málimdep, qoǵam tirshiliginiń kórinisin realısik turǵyda kórsetken dara tulǵa. Shyǵarmalary men óleńderiniń keıipkerleri arqyly halyqtyń muńyn, ómirin sýrettep qana qoımaı, óz tereń oılary men ustanymdaryn jetkize alǵan.

Maılın qazaq ádebıetiniń tarıhynda óshpes iz qaldyrdy. Onyń «Shuǵanyń belgisi» povesi, «Azamat Azamatovıch» romany, «Baıdyń qyzy», «Myrqymbaı» poemalary sıaqty shyǵarmalary oqyrmandar men jazýshylardyń jańa býyndaryn qýantyp, shabyttandyryp keledi.

Osydan 130 jyl buryn esimi qazaq ádebıeti tarıhynyń altyn betterinde máńgilik qalatyn jazýshy dúnıege keldi. Beıimbet Maılın – tek jazýshy ǵana emes, ádebıettegi shyndyq, ádildik, adamgershilik úshin kúrestiń sımvoly. Onyń eńbegin urpaqtarymyzǵa danalyq, ónege retinde ulyqtap, qazaq eli úshin jasalǵan qurbanyn baǵalaıyq.

Avtor: Aqbota Qabdolla

tarıh

13 jeltoqsan 2018

JAZÝ MÁDENIETİMİZDİŃ TARIHY TEREŃDE

Antropogenez (adamzattyń tegin zertteıtin ǵylym) tujyrymy boıynsha, Oral-Altaı tilderi 13-12 myń jyl buryn bólingen. Túrkilik mádenıettiń bastaý basy osy kezeńnen tastalady. Al túrkilik mádenıettiń qalyptasý kezeńi b.z.b. İİİ-İ myń jyldar aralyǵy. B.z.b. İ myń jyldyq pen b.z. İ myń jyldaǵy túrki mádenıetiniń nyǵaıý kezeńi. Kóshpelilerdiń nemese arǵy Sıno-kavkazdyqtardyń kezeńinde alǵash syzý óneri paıda bolǵanyn Mońǵol Altaıdaǵy Hoıt-Senher úńgir sýretinen kóre alamyz. Alǵashqy tańbalar da osy dáýirge tán.

Túrkolog Qarjaýbaı Sartqojaulynyń sońǵy 30 jyl júrgizgen zertteýiniń nátıjesinde kóshpeliler (túrkiler men mońǵoldar) tórt damý kezeńniń bastan keshirgenin anyqtap bergen.

Frazogramma – adamzattyń alǵashqy jazýy. Ol beıne sýretten jáne tańbalardan turady. Bul kezeńniń muralary Mońǵolıadaǵy Hoıt-Senher úńgir sýretteri men tańbalary (budan 20-15 myń jyl burynǵy qundylyq), Chandman Har-úzúr, Ishgen-tolǵoı, Kishi-Oıǵyr.
Logogrammalyq jazýdyń tili – tańba. Tańba keskinderi jeke-jeke sózdiń mánin beredi. Tujyryp aıtsaq, sóıleý áreketindegi sózdiń jeke-dara semantıkalyq birligi. Bul keskinniń túrkilik derekteri «belgu» (eltańba-gerb, geroldına), «tamγa-möhör-mör» (mór-pechat), «tuγraγ» (tańba, kleımo, metka).
Sıllabogrammalyq (býyndyq) jazý. Túrkilerdiń býyndyq jazýynyń ereksheligi: Sózdiń maǵynalyq bólshegin bildiretin eki daýyssyzdardyń qosyndysyn tańbalaıtyn keskinder.

Býyndyq jazýdan keıin ejelgi túrik bitig fonogramlyq sıpatqa kóship, óziniń damý úrdisin alǵa jyljytty. Bul kezeńdegi túrik bitigtiń ereksheligi eshqandaı erejesiz, aǵymdyq túrde árip keskinderin (grafıka) jýan jáne jińishke aıtylymyna qaramaı tizip jazyp kete bergen. Bul úrdis b.z. İİ – b.z. Vİ ǵasyrdyń ortasyna deıin jalǵasty. Ol dáýirdiń tarıhı naqty muralary Súnný jazýlary.

Túrkilik dúnıetanym negizinde túrkilik álipbı júıesin (sıstema) jasaǵan. Eýrazıa qurlyǵyn mekendeýshi túrki etnosy Kók Túrki qaǵanaty ornaǵanǵa deıin óziniń ulttyq Bógú (Táńirilik) dinin qoldanyp kelgen. Basqa dindermen rýhanı bolmysy lastanbaǵan. Osy Bógú (Táńirilik) dinniń dúnıetanymynyń negizinde jasalǵan álipbı júıesi búkil-bútin etnosty bir týdyń astyna jınap, bir ıdeologıaǵa baǵyndyrýǵa ilkimdi qural bolǵan.

Túrikterdiń shyǵysy Sarózennen, batysy Dýnaıǵa deıin 10000 km, ońtústigi Táńirtaýdan soltústigi Sibirge deıin 5000 km aralyqta ár túrli dıalektide sóılegen. Osy alyp Eýrazıa qurlyǵyn meken etken ár túrli dıalektide sóıleıtin túrki halyqtarynyń tildik negizgi sıpatyn, ereksheligin, tildik spesıfıkasyn baıyrǵy túrki álipbıine sińirip bere alǵan.

Baıyrǵy túrik bitig alfavıti túrikterdiń, túrki tektilerdiń bir ǵana jazýy bolǵandyqtan, osy qudretti qarý arqyly búkil túrkilerdiń rýhanı birligin, dúnıetanymdyq birligin qalyptastyrýdy murat tutyp, árbir keskinderinen bastap bir júıege keltirgen.

Jantegin QARJAÝBAIULY, túrkolog

tarıh

12 qańtar 2024

Búgin memleket qaıratkeri Dinmuhamed Qonaevtyń týǵan kúni

El ishinde «Qonaev zamanynda qazaq dalasynda úlken-kishi 40 qala boı kótergen» deıtin derek aıtylyp júr. Halyqtyń osy 40 jylda eńbekke aralasqan birneshe býynnyń eńbegin bir ǵana saıası tulǵanyń esimimen baılanystyryp qabyldaýynyń ózi Qonaevtyń memleket qaıratkeri retindegi salmaǵynan habar beredi.

Tulǵany jaqsy tanyp, jaqyn aralasqan adamdardyń bári estelikterinde onyń qyzmettegi laýazymyn bas paıdasyna, materıaldyq jaǵdaıyn qamsyzdandyrýǵa paıdalanbaǵanyn erekshe ataıdy. Qyzmetten bosaǵannan keıin shyn máninde qarapaıym zeınetkerdiń kúnkóris deńgeıimen birdeı turmys keshýi - sol estelikterdiń shyn ekenine aıǵaq.

Dinmuhamed Ahmetuly Qonaev 1912 jyly 12 qańtarda qazirgi Almaty qalasynda dúnıege kelgen. 1930 jyly Almatydaǵy №14 orta mektepti bitirgen Dinmuhamedti Qazaqstan Ólkelik komsomol komıteti 1931-1936 jyldary Máskeýdegi Tústi metal ınstıtýtyna oqýǵa jiberedi. 1936 jyly osy ınstıtýttan taý-ken ınjeneri mamandyǵyn alyp shyqqan ol 1937-1939 jyldary Balqash mys qorytý kombınatynyń Qońyrat rýdnıgine jumysqa ornalasyp, onda burǵylaý stanoginiń mashınısi, seh bastyǵy, rýdnıktiń bas ınjeneri jáne onyń dırektory boldy.

«Ýıkıpedıa» ashyq ensıklopedıasynyń málimetine súıensek, Qonaev el basqarǵan 1960-1986 jyldary qazaq jerinde 68 jumysshylar kenti, 43 qala paıda bolǵan. Onyń ishinde Rýdnyı, Ekibastuz, Aqtaý, Nıkolskıı, Stepnogorsk, Temirtaý, Jańatas, Kentaý Arqalyq qalalary bar.

Qaıratkerdiń osy eńbegin tıisti deńgeıde eskerý maqsatymen Almaty oblysynyń qazirgi ortalyǵy Dinmuhamed Qonaevtyń esimimen ataý týraly sheshim qabyldanǵan.

Jańalyqtar

13 mamyr 2025