Saıasattanýshy, BAQ salasyndaǵy sarapshy Anton MOROZOVTYŃ Zakon.kz portalyna shyqqan «57 myń: saptaǵy onlaın-bottar nemese, Arandatýshylardyń aıla-tásili» atty onlaın-petısıa týraly maqalasy. 

Almaty qalasynyń ákimi Erbolat Dosaevtyń otstavkasyn talap etken onlaın-petısıanyń arandatý men jeliktirýge jetelegisi keletinder tabyldy. Shahar basshysynyń qyzmetine qatysty retsiz áńgimeni ózin belsendi sanaıtyndar taǵy qozǵady. 

Jasyratyny joq, qala ákimi Dosaev Almatydaǵy aýdandardyń barlyq azamattarymen turaqty túrde kezdesý ótkizip keledi. Kez-kelgen turǵyn qolyna mıkrofondy alyp, janaıqaıyn kedergisiz jetkize alady. Jurtshylyqpen júzdesý  alańy qysqa ýaqytta naqty problemalar aıtylatyn alańqaıǵa aınalǵanyn bilemiz, desek te, ákimniń Almaty turǵyndarymen kezdesýi alǵash ret jón-josyqsyzdyqqa paıdalanyldy. Atap aıtqanda, memlekettik qyzmetshiler tóńiregindegi haıpqa negizdelgen arandatýshylyǵymen málim bolǵan ári Janbolat Mamaıdyń tirkelmegen Dempartıasynyń  belsendisi Arýjan Dúısebaeva degen bireý ákimge petısıa týraly saýal joldaýǵa múmkindik aldy. Erbolat Dosaev belsendiniń  petısıaǵa qol qoıǵan 57 myń týraly áńgimesin asyqpaı tyńdap alyp, kóptegen dúnıege kóz jetkizetin tolymdy jaýap qaıtardy.

Birinshiden, bul 57 myń qol qoıýshy – aty-jóni beımálim anonımdi qoldanýshylar, olar bottar bolýy ábden múmkin. Aıtpaqshy, dál osy bot-qol qoıýshylarmen janjal da boldy, ol máseleni qozǵap Erbolat Dosaevty aıyptap, shabýyldaǵan da álgi belsendiniń «áriptesteri» bolatyn. Ashyǵyn aıtqanda, bul jasandy qujatqa onlaın qoıylǵan qoldardyń bireýiniń bolsyn shynaılyǵyna kúmán týady. Sebebi, mundaı petısıaǵa  Qazaqstandaǵy tanymal áleýmettik jelilerge akkaýnttaryn tirkegen kez-kelgen adam kemi, alty ret daýys bere alady. 

Al onyń naqty geografıalyq ornalasý jaǵdaıy múldem mańyzdy bolmaı tur, bul máselede negizi daýys berýshiler tek almatylyqtar ǵana bolýy tıis edi ǵoı. Shyndyǵyna kelgende, sóz solardyń ákimi týraly bolyp otyr ǵoı.

Bir qyzyǵy, qol qoıýshylardyń almatylyqtar ekeni ras bolsa,  olardyń ómir súrý kestesi buzylǵan ba, qalaı ózi? Máselen, petısıanyń astyna qol qoıǵandardyń statısıkasyna qarasańyz, túgelge jýyǵynyń qol qoıǵan mezgili túngi 3 pen 5-tiń arasyna sáıkes keledi eken.

Onyń ústine, sol ýaqytta úsh mınýttyń ishinde júzdegen adamnyń qoly qoıylyp úlgeripti. Qol qoıýshylardyń saǵattyq ólshemi Qazaqstanǵa qaraǵanda basqalaý dep oılaýǵa bolady, máselen, Máskeý dersiz, sebebi arada úsh saǵat aıyrmashylyq bar. Belgili bir ýaqytta algorıtmnen ózderi jańylysqan, bul reseılik bottardyń Erbolat Dosaevty qoldaýyna ákeldi. Olqylyq ornyna keltirilgen soń petısıany uıymdastyrýshylar muny ákimniń ózine kúıe jaǵýǵa paıdalandy.

Ekinshiden, Qazaqstanda mundaı názik alańda taza oıyndy uıymdastyratyn onlaın-petısıanyń legıtımdi ınstıtýty áli joq. Qajetti zańnamalyq qujat qazir Parlamenttiń qaraýynda jatyr. Ol qabyldanbaıynsha, onlaın-petısıaǵa arnalǵan legıtımdi alań bolmaıdy da. Al qazirgi paıdalanylyp júrgenderi týraly aıtýǵa da turmaıdy, onda aınaldyrǵan eki adam ondaǵan myń belsendiniń rólinde oınaı alady. Talqylanyp otyrǵan jaǵdaı da dál solaı boldy.

Úshinshiden, Dosaevtyń otstavkasyn qalaıtyndardyń sany shynaıy túrde 57 myń adam boldy degen kúnniń ózinde, olar  eki mıllıonnan astam turǵyny bar Almaty halqynyń úlesiniń bolmashy bir bóligin quraıtyny kúlkili. Arýjan Dúısebaevanyń problemasy da sol, onyń sóz etken myńdaǵan adamy naqty ómirde joq. Aıtpaqshy, Dosaevqa qarsy Dempartıa uıymdastyrǵan mıtıńi de esimizde. Olar myńdaǵan adamdy aıtpaǵannyń ózinde, kem degende 500 adam jınar dep oılaǵanbyz. Shyndyǵynda, júzdiń aınalasynda ǵana qara kórindi, onyń da bir bóligi shtattyq agentter boldy.

Shyndyǵyna kelgende, qalada jumys qyzý júrip jatqanyn, san jyldardan beri qordalanǵan problemalardyń birtindep sheshile bastaǵanyn almatylyqtar kórip otyr. Birneshe jyl buryn qala ortalyǵy qurylys alańdaryna aınalǵan bolatyn. Sol ýaqytta da bári qyjyrtqan edi. Alaıda sońynan Panfılov kóshesindegi keremet kórinis, jańarǵan Arbat týra eýropalyq qalalardyń beınesin kózge ákelgendeı boldy.

Qazir qala ákimi Dosaevtyń komandasy aldynda «eski» Almatynyń qordalanǵan problemalarymen qatar odan da mańyzdy mindetter tur. Oǵan Almatyǵa jańadan qosylǵan aımaqtardy qosyńyz. Taý etegi men joǵary aımaqtardaǵy, býyrqanǵan taý ózenderi jaǵasyndaǵy jerlerdi  oılanbastan taratyp berý az problema týdyryp otyrǵan joq. Biz munyń bárin táýelsizdik alǵan jyldardan beri kórip kelemiz. Sol kezderi Almatylyqtardyń álsiz narazylyq daýystaryn  estıtinbiz.

 Al endi, qala qurylysy salasynda kópten kútken tártip ornatyla bastaǵanda, narazy almatylyqtar ózderin kórsetip qalǵysy kelgendeı. Biraq shyndyǵynda, bul narazylyqtyń astarynda qala ákimdiginiń belsendiligi unamaıtyndar bar sıaqty. Qurylysty júrgizetinderdiń lobbıi qoldary taza emes qala belsendilerin yntyqtyratyn bı alańyna aınalyp ketkendeı. Ol jurtshylyqtyń da shydamyn taýysyp otyr. Qala ákimi Dosaevqa qarsy petısıany uıymdastyrýshylardy qurylysshy-olıgarhtardyń arasynan izdeý kerek sıaqty. Olarǵa ákim ońaı shaǵylatyn jańǵaq emes, kerisinshe tisterin syndyratynyn kórsetti.

Onlaın-petısıa taqyrybyna oralsaq, negizgi nárseni aıta ketken durys. Provakasıalyq qoqystardy ornalastyratyn qazirgi alańdar – eski anonımdi ınternettiń sońǵy qaldyqtary bolyp tur. Heıt pen býllıng jasaý, qaptaǵan trollderdiń lastyǵy barshaǵa aıan. Munda tirkelýdiń qajeti de joq, kez kelgen adamnyń bireýdiń atyn paıdalanyp oına kelgendi jasaýǵa múmkindigi bar. Bireýdiń betperdesin jamylyp, saıasatkerler men memlekettik qyzmetkerdiń bedeline nuqsan keltirip, shabýyl jasaı alady. 

Esterińizde bolsa, kompromat.kz degen saıt bolǵan. Atalǵan resýrs arqyly joǵary laýazymdy memlekettik qyzmetkerlerge, depýtattarǵa, belgili bıznesmenderge ınsaıderlik aqparattar túrimen ashyq shabýyl jasalyp otyrdy. Ókinishke qaraı, búginde osyndaı qoqys jáshiginiń ornyn tolyq kólemde onlaın-petısıaǵa arnalǵan alańdar almastyryp otyr.

2020 jyldan bastap birneshe jylda Qazaqstan boıynsha osyndaı 213 petısıa paıda boldy. Sonyń  ishindegi eń haıpqa aınalǵandary – shyndyqtan tym alshaq ketip, jurttyń kóńil-kúıimen oınaǵandarynyń kóbi Almaty belsendileriniń qolynan shyqty. Endi mine, Almatyny ekologıalyq apatty aımaq dep taný týraly (bul jarıalanymnyń avtorlary ómirinde bir ret, máselen, Úndistannyń iri qalalarynda bolyp kórdi me eken?), jáne Almaty oblysynyń turǵyn úı keshenin ońtústik astanaǵa qosý, Nazarbaev dańǵylyn basqasha ataýǵa shaqyrý týraly petısıa bar. 

Kórip turǵanymyzdaı, almatylyqtar, nemese almatylyq belsendiler jasaǵan petısıa qaladaǵy problemalyq ahýaldyń sheshimin aıtýǵa emes, tek janjal týdyrýǵa, provakasıa jasaýǵa baǵyttalǵany baıqalady. Ákimdi otstavkaǵa ketirý týraly petısıa shyǵar-shyqpastan qalalyq polısıa departamenti onyń avtory Sergeı Egorov degen adamnyń joq ekenin anyqtady. Buǵan ne deısiz? Ondaı aty-jóni bar, qujaty rásimdelgen adam Almatyda joq, tipti turmaıdy da. Sóıtip, provakasıalyq dúnıeni feık personaj ǵana jasaǵany, oǵan tek feık almatylyqtar ǵana qol qoıǵany anyqtalyp otyr.  

Erbolat Dosaevqa kelsek, meniń mindetim ony «narazy almatylyqtardan» qorǵaý emes. Oǵan qarsy jasalǵan petısıa negizsizdiktiń qaıda ketip bara jatqanyn kórsetetin naǵyz demonstrasıa boldy. Ol jerdegi provokatorlar memleketke óziniń degenin istetip otyrǵandaı kórinedi. Dosaev – óz jumysyn istep jatqan sheneýnik. Ondaǵan jyldardan beri jınalyp qalǵan Almaty sekildi alyp megapolıstiń máselelerin arandatýmen sheshem deý jańsaqtyq. Qarabaıyr bolsyn, ashshy bolsyn, shyndyq osy. Óıtken Almatydaǵy problemalar aspannan túsken joq, ony bizge ózge planetalyqtar ákep tastaǵan joq – ony biz burynǵy qala basshylarynyń qylmystyq áreketterine jol berý arqyly ózimizge ózimiz jasadyq.

57 myń feık qol jıǵan petısıaǵa qatysty Arýjan Dúısebaeva sıaqty belgisiz bireýdiń Dosaevty otstavkaǵa ketirýdi talap etýiniń qıalılyǵyn túsiný óte ońaı. Ázil úshin bolsyn aıtalyq, kóz aldyńyzǵa búkil Almatyny Marsqa kóshirý týraly petısıa jasaldy dep elestetip kórińizshi. Oǵan qol qoıatyndar budan az bolmas edi, ári naqty adamdar bolar ma edi? Sonda ne, osydan keıin biz shynymen ońtústik astanany kosmosqa ushyrýdyń tehnıkalyq múmkindikterin talqylaýmyz kerek pe?

Sondyqtan, men feık petısıalardy negizge alýshylar bizdiń qoǵamdy bólip-jarýshylar, túrli joldarmen jaǵdaıdy ýshyqtyrýshylar, memlekettik organdardyń jumysyna nuqsan keltirýshiler ǵana dep bilemin. Qoǵamdyq pikirdi jınaıtyn legıtımdi ınstıtýt qurý týraly resmı zańǵa qol qoıylmaıynsha, mundaı onlaın-petısıalardyń eshqaısysyna senbeý kerektigin aıtar edim. Barshaǵa, shyndyǵynda aqysy tólengen bireýlerdiń provakasıasyna erip ketpeýge keńes beremin.