«Oqýlyq – ustazdyń da, oqýshynyń da aqylshysy»

A.Baıtursynuly Bilim Akademıasynyń Akademıalyq keńesiniń múshesi, «TIL» /Túrki ilimi/ ortalyǵynyń dırektory, Halyqaralyq (ISTES) «International Society for Technology, Education and Science» ǵylymı jýrnalynyń redaksıalyq keńes múshesi, fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty, ǵalym-ustaz Gúlbahram QULNAZAROVAMEN suhbat

-  Gúlbahram Sultanqyzy, búginde siz Túrkıanyń Koná qalasynda turyp jatqan ǵalymsyz. Ózińiz basshylyq etetin «TIL» /Túrki ilimi/ ortalyǵy jylda Túrkıa men Qazaqstannyń bilim salasyndaǵy yntymaqtastyqty arttyrý maqsatynda eki eldiń JOO oqytýshylary men mektep, kolej muǵalimderi arasyndaǵy biliktilikti arttyrý kýrstaryn, semınarlar men dáristerin uıymdastyryp keledi. Osy týraly tolyqtaı aıta ketseńiz?

- Búginde Qazaqstan bilim men ǵylym salasynda kóptegen álem elderimen qatynastar ornatqan. Onyń ishinde AQSH, Eýropa, Orta Azıa elderi men EAEO-nyń ozyq oqý ordalary bar.

Abylaı han atamyz: «Bilekke sener zamanda eshkimge des bermedik. Bilikke sener zamanda qapy qalyp júrmelik!» degendeı, búgingi bilim men ǵylym zamanynda álemniń ozyq tájirıbelerin úırenip-meńgermesek, ómir degen uly kóshte óz sybaǵamyzdan aıyrylyp qalarymyz sózsiz. Qazirgi jahandaný kezeńinde oqshaýlaný qıyn, ári bul qajet te emes. Eýropanyń jáne ózimizdiń tamyrlas, baýyrlas Túrkıa eliniń ǵylymı-tehnıka salasy, bilim berý júıesi kóptegen artyqshylyqtarǵa ıe ekendigi talas týdyrmaıtyn aqıqat. Mundaı ozyq tájirıbeden úırenýdiń qajettigi men tıimdiligi eshqandaı qarsylyq týǵyzbaıdy, kerisinshe baýyrlastyǵymyzdy bekemdep, yqpaldastyǵymyzdy nyǵaıta túsedi. Osy maqsatta ashylǵan «TIL» /Túrki ilimi/ ortalyǵymyz Túrkıa men Qazaqstannyń bilim salasyndaǵy yntymaqtastyqty, ıaǵnı ǵylym men bilim sapasyn arttyryp, eki eldiń JOO oqytýshylary men mektep, kolej muǵalimderi arasyndaǵy biliktilikti arttyrý kýrstaryn, semınarlar men dáristerin (qazaq - túrik  tilinde)  jyl saıyn Túrkıanyń ár qalasynda uıymdastyryp keledi. Atap aıtsaq, Túrkıanyń Koná qalasynda 2022 jyldyń 14-26 aqpanynda «Oqytýdyń zamanaýı formalary men ádisteri: izdenister men sheshimder» atty halyqaralyq semınar, 9-10 sáýirinde «Qazaqstan men Túrkıanyń jalpy bilim berý júıesiniń ozyq úlgileri men tájirıbeleri» atty halyqaralyq ǵylymı-tájirıbelik konferensıalar uıymdastyrylyp, elektrondy jınaǵy shyǵaryldy. Qatysýshylarǵa Túrkıa memleketiniń bedeldi, tájirıbeli profesorlar tarapynan halyqaralyq sertıfıkattar tabys etildi.

Ortalyǵymyz Túrkıadan qazirgi qoǵamnyń, jastardyń bilim alýdaǵy maqsat-muratynyń ózgergenine oraı, jańa tehnologıamen qazaqstandyq oqytýshylar men muǵalimderdiń ótinishterine, talaptaryna saı aǵylshyn tilinde elektrondy kitaptardy shyǵaryp jatyr.

- «TIL» /Túrki ilimi/ ortalyǵynyń alda qandaı josparlary bar?

- Joǵaryda atap ótkenimdeı, Qazaqstan men Túrkıa eliniń JOO oqytýshylary men mektep, kolej muǵalimderi arasyndaǵy biliktilikti arttyrý kýrstary, semınarlar men dáristeri, sımpozıým men konferensıalary qazaq jáne túrik tilinde ǵana ótedi, óz aýdarmashylarymyz bar. Bizdiń elde qazaq, túrik tilin qatar meńgergen ǵalymdar, oqytýshylar, ustazdar Qudaıǵa shúkir, jeterlik. Kóptildilik – adamdy iskerlik qarym-qatynas daǵdylaryna, seriktestik yntymaqtastyqqa, eńbek naryǵyndaǵy básekege qabilettilikti arttyrýǵa yqpal etedi. Sondaı-aq kóptildi meńgerý adamnyń ómir jolyna, qarym-qatynasynyń keńeıýine, mádenıettiń ulttyq erekshelikterine, ártúrli halyqtyń ulttyq dástúrimen tanysýyna da úlken múmkindik beredi. Osy turǵydan ortalyǵymyzǵa túrik ǵalymdary tarabynan «qazaq ádebı tilin úırenýge» degen usynystar túsip jatyr. Bolashaqta sony qolǵa alsaq degen oıdamyz. Árıne, til úırený ońaı emes, dese de bir tildi bilgen adamǵa ekinshi, úshinshi tildi úırený ońaıǵa túsedi. Adam shet tilin úırený barysynda, jańa bir álemniń, órkenıettiń ishine kirip, tanysa bastaıdy, ıaǵnı adamnyń aqparattyq, mádenı jáne ekonomıkalyq oıy keńeıip, tanym-túısigi arta túsedi, eń bastysy mynandaı múmkindikterge:

1.Basqa memlekettiń (halyqtyń) ókilimen eshqandaı aýdarmashysyz tikeleı qarym-qatynas jasap, sóılesip, oı bólisý múmkindigine ıe bolady;

 2.Sol tilderde berilgen aqparatty, ǵylymı maǵlumattardy tolyq ıgerýge, túpnusqada oqýǵa múmkindigi kóp bolady;

3.Halyqaralyq deńgeıdegi konferensıalar men sımpozıýmderge qatysyp, basqalarmen tildesý  múmkindigine ıe bolady.

- Jalpy eki eldiń bilim berý júıesindegi qandaı erekshelikter men artyqshylyqtardy  atap óter edińiz? 

- Qazaqstannyń bilim berý júıesi Lıssabon konvensıasyna, Batys Eýropanyń Sorbon deklarasıasyna, 2010 jyly Eýropanyń 30-ǵa jýyq elderimen birge Bolon deklarasıasyna kirdi. Bolon deklarasıasyna túrki halyqtar arasynan Qazaqstannan basqa Túrkıa men Ázerbaıjan eli de bar. Bul prosestiń jastardy, oqytýshylardy basqa elderge jiberý, bilim tájirıbe almastyrý aspektisi óte durys oılastyrylǵan dep esepteımin.

Túrkıa 2012 jyly Bolon deklarasıasyna kirip,  sol jyldyń 1-naýryzynan bastap bilim berýdiń 4+4+4 (12 jyldyq) modelimen jumys jasasa, bizdiń elimiz áli kúnge deıin bilim júıesiniń 4+5+2 (11 jyldyq) modelimen jumys istep keledi. Keıbir arnaýly mektepter bolmasa, negizinen jappaı 12 jyldyq (4+6+2) bilim berý júıesine tolyq kóshe almaı kele jatyrmyz.   Túrkıanyń 4+4+4 modeli: 

·       Bastaýysh  – ( Ilkokul)  4 jyl -1, 2, 3, 4 synyptar

·       Orta mektep – ( Ortaokul) 4 jyl – 5, 6, 7, 8 synyptar

Imam-hatıb orta mektebi de bar, ıaǵnı onda 5, 6, 7, 8 synyp oqýshylyry Quran Kárim, Paıǵambardyń ómirin, aqıda, fıhq sabaqtaryn oqıdy.

·       Lıseı (Lıse) men  kolej  4 jyl  – 9, 10, 11, 12 synyptar. Lıseı men kolejder balalardy joǵary bilim alýǵa, kásipke, olardyń ómirge degen qyzyǵýshylyqtary men daǵdylaryn iskerlik qabiletterine sáıkes daıyndaýǵa baǵyttalǵan.  Lıseı men kolej  negizinen birneshe baǵytta, atap aıtsaq: shet tilderi, qoǵamdyq ǵylymdar (tarıh, geografıa t.b.), tehnıkalyq lıseı, óner koleji sıaqty túrli mamandyqqa  daıyndaıdy. A.Eınshteın: «Bilim berý jattatý emes, aqyldy oılaýǵa úıretý» dep aıtqandaı,  lıseı men kolejdi bitirgen oqýshylardyń biri alǵan bilimderin ary qaraı jetildirý úshin JOO tússe, keıbireýleri sol mamandyǵymen jumysqa turyp, jastaıynan eńbek etedi. 

Mundaǵy bir erekshelik bastaýysh, orta, ımam-hatıb mektepteri, lıseı men kolejder ártúrli ǵımaratta oqytylady. Mysaly, bizde 11 jyldy bir mektepte (bir ǵımaratta) oqysa, Túrkıada 4+4+4 modeli bólek – bólek mektepte (ártúrli ǵımaratta) oqıdy. Osylaı oqytqan muǵalimge de, oqýshyǵa da tıimdi. Jáne de bizdiń mektepterde kezdesetin «álimjettik áreketter» bolmas edi.

Túrkıanyń jalpy mektepterinde 4-synypqa deıin shet tili oqytylmaıdy, tek 4 synypta – 2 saǵat, 5-6 synyptarda – 3 saǵat, 7-8 synyptarda – 4 saǵat ótedi. Bala eń aldymen ana tilinde tárbıelenip, oqyp, bilim alyp, ony tolyq meńgergennen keıin ǵana ekinshi, úshinshi tildi úıretýge bolady degen qaǵıdany qatty ustaıdy. Balaǵa jastaıynan til úıretýdiń artyqshylyqtary da kóp, desek te,  ana tilin tolyq meńgermegen bala, basqa tildi erkin meńgerip kete almaıdy. Sebebi, til tek qarym-qatynas jasaýmen ǵana shektelmeıdi, onda sol halyqtyń ádet-ǵurypy, dástúri men mádenıeti, minezi men mentalıteti de kiredi. Onsyz tildi tolyqqandy meńgerý múmkin emes. Keıbir áriptesterimizdiń bala aqparattyq resýrstarmen jumys jasap, ınternet jelisine qosylý úshin mindetti túrde úsh tildi bilý kerek degen qate pikirin búginde tili áli shyqpaǵan balalar dáleldep júr. 1 jasqa tolmaǵan balalar ınternet, kompúterdi shet tilin bilmeı-aq qosyp, qarap júr. Sondyqtan, tili áli tolyq shyqpaǵan balaǵa birneshe tildi úıretip, odan bolashaqta kóptildi tulǵa qalyptastyrý degen uǵym múldem durys emes.

-  Sizdiń esimińiz qazaq til biliminiń álemdik deńgeıde, jalpy túrkitaný salasynda alatyn ornyn anyqtaıtyn uǵymdar men termınder jáne qazaq tiliniń damýyna eleýli úles qosqan ǵalymdar jaıly Qazaqstan Respýblıkasynyń Bilim jáne mádenıet jáne densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń 1998 jyly shyǵarǵan «Qazaq tili» ensıklopedıasyna engeninen habardarmyz. Osy saladaǵy eleýli eńbekterińiz jaıly bilsek?

- Búginde túbi bir túrki halyqtary ózderiniń tól tarıhyn, tili men ádebıetin tarıhı turǵydan qaıta, jańasha turǵyda zertteý kerek. Bul – zaman talaby. Óıtkeni, biz tarıhymyzdy, tilimiz ben ádebıetimizdi osy ýaqytqa deıin orys, aǵylshyn, nemis ǵalymdarynyń eńbekterine súıene otyryp zerttedik, zerdeledik. Endi mundaı qatelikke boı aldyrmaýymyz kerek. Sebebi, búkil túrki dúnıesindegi bolyp jatqan úlkendi-kishili tarıhı ózgeristerdi, ondaǵy  halyqtyń tili men tarıhyn, ádebıetin sol halyqtyń ózinen artyq biletin eshkim joq.   

Men arab bólimin 1987 jyly bitirdim. 1991-1993 jyldary Ál-Farabı atyndaǵy (burynǵy S.M.Kırov atyndaǵy) Qazaq ulttyq memlekettik ýnıversıtetiniń stajer-izdenýshisi, 1993-1997 jyldary atalmysh ýnıversıtettiń aspırantýrasyn aıaqtap, 1997 jyly doktor, profesor, teolog, túrkolog B.Saǵyndyqovtyń jetekshiligimen 10.02.06 - túrki tilderi mamandyǵy boıynsha «Hİ-Hİİ Ǵasyr Ádebı Eskertkishterindegi Arab Elementteri (qazaq tilindegi ortaq elementtermen salystyryp taldaý)» - degen taqyryptaǵy kandıdattyq dısertasıamdy QR BjǴM Til bilimi ınstıtýtynda QR Ulttyq ǵylym akademıasynyń akademıgi Á.Qaıdarovtyń tóraǵalyǵymen qorǵap, fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty ǵylymı dárejesin aldym.

Meni qazaq til biliminiń álemdik deńgeıde, jalpy túrkitaný salasynda alatyn ornyn anyqtaıtyn uǵymdar men termınder jáne qazaq tiliniń damýyna eleýli úles qosqan ǵalymdar jaıly Qazaqstan Respýblıkasynyń Bilim jáne Mádenıet jáne Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń 1998 jyly shyǵarǵan «Qazaq tili» ensıklopedıasyna QR BjǴM Til bilimi ınstıtýtynyń sol kezdegi dırektory QR Ulttyq ǵylym akademıasynyń akademıgi Á.Qaıdarovtyń usynysymen engizipti. Men ony keıin bildim. Desek de, qazaq tiliniń damýyna eleýli úles qosqan ǵalymdardyń qatarynda dısertasıany 1 jyl buryn ǵana qorǵaǵan meniń bolýym, árıne men úshin úlken mártebe boldy.

Qazaq tiliniń tarıhyna qatysty: Hİ-Hİİ ǵasyr eskertkishter tilindegi arab sózderiniń morfologıalyq jáne leksıko-semantıkalyq erekshelikteri; Hİ-Hİİ ǵ. ádebı eskertkishteri men qazirgi qazaq tiline ortaq arab sózderiniń dybystyq erekshelikteri; «Qutadǵý bilik» pen «hıbatýl haqqaıyq» eskertkishterindegi arab sózderiniń túrki sózderimen tirkesý qabileti; Hİ-Hİİ ǵasyr ádebı eskertkishterindegi arab elementteri (qazaq tilindegi ortaq elementtermen salystyryp taldaý); «Dúnıe», «aqyl», «halyq» sózderi  tilimizde qashannan bar?; Orta ǵasyr eskertkishteriniń zerttelýi; Mysyr dıalektisine engen qypshaq (qazaq) sózderi; Qoljazbalardyń zerttelýi: izdenister men jańa múmkindikter, problemalar;  Túrki tilderin zertteýdiń qazirgi kezdegi ózektiligi; Ortaǵasyrlyq qypshaq – osman – arab (Mysyr dıalektisi) mádenı-tildik baılanystar; Kazak Dili ve Kültürünün Dünya Düzeyindeki Rolü sıaqty ár elde shyqqan 100 asa maqalalarym bar. Sondaı-aq oryssha-qazaqsha–arabsha lıngvısıkalyq sózdigi men «Qazaq tilin oqytýdyń jańa ádistemesi» atty metodıkalyq quralym shyqty.

Ǵasyrlar boıy bir-birimen tikeleı baılanysta bolmaǵan túrki halyqtary búginde jaqyndaı tústi. Osy tusta túrki tilderin (tarıhy men qazirgi tilin) zerttegen ǵalymdardyń eńbekterin bir súzgiden ótkizip, bir izge salatyn (Halyqaralyq Túrki akademıasy qolǵa alsa) ýaqyt kelgen tárizdi. Óıtkeni, týystas túrki tilderiniń tildik elementterin (ásirese, shaǵataı tilinde jazylǵan muralaryn) ár halyq bólip jarmaı, ortaq másele retinde qarap, zerttegen áldeqaıda mardymdy ári sapaly bolar edi. Túrki tilderin bir-birimen, basqa tildermen (qazirgi qazaq tilin kóne qypshaq, osman, túrik, arab tilderimen) salystyra otyryp, oǵan jan-jaqty tarıhı-lıngvıstıkalyq zertteýler júrgizý búginde  Táýelsiz qazaq eliniń basqa túrki halyqtarymen baılanysyn nyǵaıtýda aıryqsha ról atqarady.

- Halyqaralyq (ISTES) «International Society for Technology, Education and Science» jýrnalynyń redaksıalyq keńes músheligine ótken jalǵyz qazaq ǵalymy ekenińizdi bilemiz. Redaksıanyń keńes músheligine qaı jyly ótip edińiz? 

- Halyqaralyq (ISTES) «International Society for Technology, Education and Science» jýrnaly redaksıanyń keńes músheligine kez kelgen adamdy almaıtynyn bilemiz. Alaıda, Alla sátin salsa, adam oılamaǵan nárseniń bolatyny ras. Halyqaralyq (ISTES) «International Society for Technology, Education and Science» jýrnalynyń bas redaktorymen alǵash 2019 jyldyń kúzinde Túrkıanyń Antalá qalasynda ótken halyqaralyq sımpozıýmda kezdestim. Óte qarapaıym, bilimdi amerıkandyq ǵalym meniń Qazaqstannan kelgenimdi, ózi uıymdastyryp otyrǵan konferensıaǵa osy ýaqytqa deıin qazaqstandyqtardan eshkim qatyspaǵanyn, qazaq halqynyń ókilin alǵash kórip otyrǵanyn da jasyrmady. 2020 jyly COVID-19 pandemıa  bastalyp, konferensıa onlaın túrde ótti, sol qıyn-qystaý kezinde konferensıanyń maqalalar jınaǵyn shyǵarýǵa kómektestim. Osy eńbegimdi eskerip, 2021 jyly jýrnaldyń redaksıalyq keńes músheligine qabyldady (sertıfıkatyn jiberip). Qazaqstannan ǵana emes, jalpy TMD elderi atynan qabyldap, úlken senim artty. Óte jaýapty is.

 Scopus jáne Web of Science málimetter bazasyna engizilgen halyqaralyq resenzıalanǵan (ISTES) «International Society for Technology, Education and Science» ǵylymı jýrnal sondaı-aq ǵylymı konferensıalar uıymdastyrady, tehnologıa, bilim jáne ǵylym salasynyń ozyq zertteý nátıjeleri men ozyq tájirıbelerin (maqalalaryn) shyǵaryp, taratýǵa yqpal etedi.

-  Shet tildi aýdıtorıada úlken tájirıbesi bar ǵalym retinde bolashaqta ózińizdiń qalyptasqan avtorlyq ádisińizdi jetildire otyryp, oqýlyq shyǵarýdy josparlap otyrsyz. Bul sizdiń qazirgi shet tilin úıretýge arnalǵan oqýlyqtarǵa kóńilińizdiń tolmaǵanyna ba, álde...

- Tilge baılanysty suraq týyndaǵanda, men: «balańyzdy bolashaqta kóp til biletin «polıglot» etip ósirgińiz kelse, onda balańyzdy mindetti túrde qazaq mektebine berip, qazaq tilinde oqytyńyz» deımin. Onyń ózindik sebebi de bar: qazaq tilin, ondaǵy tól 9 (á, q, ǵ, ń, ó, h, u, ú, i) dybysty erkin ári durys aıta biletin bala basqa shet tilderin de ońaı ári tez meńgeredi. 9 (á, q, ǵ, ń, ó, h, u, ú, i) tól dybysymyz álemniń barlyq tilinde kezdesedi. Qazaq tilin óte jaqsy biletin jastarymyz shet tilin jyldam ári taza meńgeredi. Muny óz tájirıbemizden de, til úıretip júrgen basqa eldiń ustazdary da moıyndap, aıtyp júrgenderinen de bilemiz. Mysaly, tilimizdegi «q», «á», «h» dybystary arab tiliniń eń qıyn, kópshiligi aıta almaıtyn dybysy bolsa, biz úshin ol eshqandaı qıyndyq týǵyzbaıdy. Sondaı-aq tilimizdegi «ǵ», «ó», «ń» dybystary fransýz tilinde, al «u» men «ú» dybystary túrik tilinde óte jıi qoldanylady. Qazaq jastarynyń kóptildi meńgerýine dybystardyń durys aıtylýy, aýyz qýysynyń týǵannan sol dybystarǵa beıimdelýi, artıkýlásıasy, ıaǵnı sóıleý músheleriniń dybys shyǵarýdaǵy atqaratyn  qyzmeti, úndestigi t.b. úlken áser etedi. Kerisinshe, qazaq tilin úırenetin sheteldikterge bizdiń tól dybystarymyz kóptegen qıyndyqtar týdyrady, óıtkeni ol tilderde mundaı dybystar joq. Mysaly, joǵaryda sóz etken, arabtar bizdiń «q», «h» dybystarymyzdy jaqsy aıtqanymen, «u», «ú», «ń» t.b. dybystaryna kelgende kádimgideı qatty qınalady. Óıtkeni, olardyń aýyz qýysy ol dybystardy shyǵara almaıdy, ıaǵnı tildegi dybystardy buzyp sóıleý (aksent) sodan paıda bolady.

Qazaq, arab tilderinen dáris berip kele jatqanyma 35 jyldan asty. Búginde qazaqstandyq shákirtterimniń aldy doktor, profesor, rektor, depýtat.  Al, qazaq tilin oqyp, úırengen sheteldik shákirtterimniń arasynan erekshe este qalǵany japondyq «japonsha – qazaqsha sózdiktiń» avtory Okava Hıroshı men Masýdjıma jáne Abaıdyń óleńderi men qara sózderin jatqa biletin mysyrlyq Omar.  Okava Hıroshı búginde Tokıo ýnıversıtetiniń profesory, túrkolog, al Masýdjıma Japonıa televıdenıasynda Dımashtyń tikeleı aýdarmashysy boldy.

Bolashaqta ózimniń qoldanǵan, qalyptasqan avtorlyq ádisimdi negizge alyp, oqýlyq shyǵarýdy josparlap otyrmyn. Bul oqýlyqtarǵa kóńilimniń tolmaǵanynan emes, kerisinshe oqýlyq neǵurlym kóp bolsa, ózine unaıtyn oqýlyqty tańdaýǵa múmkindigi de sondaı kóp bolady.  Oqýlyq – ustazdyń da, oqýshynyń da aqylshysy, sondyqtan onyń beriletin biliminiń mazmuny men sapasyna da jańa talaptar qoıylyp otyr.

Elimizdiń bilim berý júıesinde, ásirese jańa formattaǵy oqýlyqtarǵa  jasalynyp jatqan reformalar erkindikke eti úırengen, bolashaqqa jasar qadamy nyq, ózine senimdi, daryndy urpaq qalyptastyrýǵa baǵyttalǵanymen qundy. 

- Ýaqyt taýyp suhbat bergenińizge rahmet!

Avtory: Mara KELES

Qazaqstanda shaǵyn jáne orta kásipkerlik salasynda áıelderdiń úles salmaǵy artyp keledi, Mysaly, budan 10 jyl buryn kásiptegi názik jandylardyń úlesi 38% bolsa, búginde ol 45%-ke jýyqtaǵan. Elimizde isker áıelderdi qoldaý sharasy ármen qaraı da jalǵasa beredi. Atap aıtqanda, ótken jyldary «syıaqy mólsherlemesin sýbsıdıalaý» quraly boıynsha 66 myńǵa jýyq kásipkerlik jobasy qoldaý tapsa, onyń 6 myńy áıelderdiń úlesinde. Al jalpy jumys isteıtin áıelder úlesi boıynsha Qazaqstan álemde Qytaıdan keıingi ekinshi orynda eken. Iaǵnı, elimizdegi eńbek kúshiniń edáýir bóligi arýlardyń enshisinde. Budan bólek elde genderlik teńge­rim­­niń róli eń joǵary deńgeıde baǵa­lanǵan, naqty mindetter men kórsetkishter Qazaqstan damýynyń 2025 jylǵa deıingi strategıalyq josparynda belgilengen. Atalǵan qujat baǵyttarynyń biri – kásip­kerlik qyzmetke qajetti resýrs­tardyń barlyq túrlerine erler men áıelderdiń birdeı qol jetki­zýin qamtamasyz etý. Bul sharalar genderlik aspektide memlekettik qyz­metterdiń qoljetimdiliginiń taldaýy men shaǵyn jáne orta bıznes sýbektilerin mem­lekettik qoldaý, áıelder kásip­kerligindegi ákimshilik kedergilerdi qysqartýdy qamtıdy. Sondaı-aq «Atameken» keńes berýshi organ­dardyń arasynan birinshi bolyp óz alańynda İsker áıelder keńesin qurdy. Bul da názik jandardyń «bir qolymen besik, ekinshi qolymen   kásip terbeýine» múmkindik. Sondaı isker áıelderdiń biri Baljan Qurmanova. Ol  "Honey Soul" ishki kıimder salonynyń ıesi, "Honey Soul" úı kıimderi brendiniń jáne tigin sehynyń negizin qalaýshy, IT salasyndaǵy 16 jyldan astam eńbek ótiliniń 10 jylynda basshylyq qyzmetter atqaryp kele jatqan isker de bilikti basshy.

- Baljan Aqanqyzy, elimizdegi iri-iri «Iýnıt», «Samuryq-Qazyna» syndy kompanıalarda basshylyq qyzmetter atqaryp, búginde «Kazatomónerkásip»  kompanıalarynyń birinde departament dırektory qyzmetin atqaryp júrgen sizdiń jeke kásipkerlikke kelýińizge ne sebep boldy?

-  Men jeke kásipkerlikke uzaq oılanyp-tolǵanyp júrip keldim desem bolady. 2018-2019 jyldary jumysyma berilgenim sonshalyqty, bar ýaqytymnyń bári qyzmet ornymda ótip jatty. Sol kezderi ózimniń áıeldik bolmysymnan aıyrylyp, erkek minezdi bolyp bara jatqanymdy baıqadym. Úlken jaýapkershilikti arqalap, irgeli josparlardy iske asyrý úshin júıelilik, rettilik, qataldyq, tártiptiń bolýy zańdylyq. Er azamattardan qalyspaı osyndaı basshylyq qyzmetterdi atqaramyn dep júrip ózimniń názik jaratylys ıesi ekenimdi de umytyp bara jatqandaı boldym. Jalpy adam óz tabıǵatynan alystasa, ómirde úlken qatelikke boı aldyrady. Sodan dereý áıeldik energıamdy kóterip, náziktigimdi saqtaý úshin kóptegen semınarlar men trenıńterge qatysyp, ózimniń názik jaratylysyma aıryqsha mán bere bastadym. Sol kezderi qosymsha bir kásip ashý týraly da oılanyp júrgenmin. Biraq, qandaı bıznes túrimen, nemen aınalysatynymdy bilmeı uzaq oılandym. Keıin áıelderdiń ishki kıimderin satatyn dúken ashyp, olarǵa erekshe jaılylyq jasasam degen oı keldi. Áıelder shopıng jasaǵanda erekshe bir tynyǵyp qalady ǵoı. Sodan 2019 jyldan bastap naryqty zerttep, elimizdegi sol saladaǵy kompanıalarmen jaqyn tanysyp, kelissózder júrgize bastadym. 2020 jyldyń qańtarynda dúkenimdi ashýdy josparlaǵanymmen, belgili bir tehnıkalyq jaǵdaılarǵa baılanysty keıinge qaldy. Sóıtip, sol jyldyń maýsym aıynda eýropalyq ishki kıimder satatyn "Honey Soul" salonymdy ashtym. Mundaı dúken ashýymnyń basty fılosofıasy – áıelder, qyz-kelinshekter ádemi de baǵaly ishki kıimderi arqyly ózderiniń senimdilikteri men belsendilikterin arttyryp, boılaryndaǵy náziktikterin saqtap qalsa eken degen oı. Qazirgideı materıaldy álemde ómir súrip jatqan názik jandylar bárinen de buryn eń aldymen ózderiniń sulýlyqtary men náziktikterin umytpasa eken, óz jaratylystarynan alystap ketpeı, saqtap qalsa eken degen izgi nıet.

- "Honey Soul" salonyńyzdyń basty ereksheligine toqtala ketseńiz?

Úlken saýda ortalyqtarynan ishki kıim satyp alý uıań qazaq qyzdary úshin  qıyndaý bolatynyn jaqsy bilemin. Óıtkeni, ózim de kezinde ondaı salondarǵa kire almaıtynmyn.  Sondaı yńǵaısyzdyqty boldyrmas úshin arnaıy ǵımarattan dúken ashtym. Onda kelgen tutynýshylarǵa erekshe qyzmet túrleri kórsetiledi. Áıelderi nemese qyzdary ishki kıim kıip kórip jatqanda erip júrgender ony asyqtyrmas úshin, túrli sýsyndar iship, tynyǵyp kútip otyratyn jaıly oryn jaıǵastyrylǵan. Sonymen qatar dúkenimiz tek qana paıda tabatyn ortalyq ǵana emes, túrli jıyndar, semınarlar, trenıńter ótkizetin mekenge aınalsa eken dep te armandaǵan edim. Qazirgi tańda dúkenimizde astrolog, nomerolog syndy túrli mamandar shaqyrylyp, únemi basqosýlar uıymdastyrylyp turady.

- Tigin sehyńyz qaı jyldan beri jumys istep keledi?  

- Tigin sehymdy 2023 jyldyń shilde aıynda ashtym. Ony ashýdaǵy negizgi maqsatym – "Honey Soul" atty qazaqstandyq úı kıimderi brendin jasaý edi. Úı kıimderine degen suranystyń baryn kórgennen keıin maǵan osyndaı ıdeıa keldi. Ony júzege asyrý úshin uzaq izdenis ústinde júrip, kóptegen eńbektiń arqasynda seh ashyldy. Qaramaǵymda biraz tiginshilerim bar. Biz óz brendimizdi tigip qana qoımaı, arnaıy zakazdar qabyldap ta jumys jasaımyz.    

- Birneshe kásiptiń tizginin qatar ustaýǵa ýaqytyńyzdy qalaı úılestiresiz?

- Kásip te ózińniń ishińnen shyqqan balań ispetti. Uzaq oılanyp-tolǵanyp júrip negizin qalaǵan bıznesiń alǵashynda táı-táı basqan bala sekildi aıaǵyn tik basa almaı táltirektep qınalady. Ondaıda eshteńege qaramastan, durystap aıaǵynan tik turyp qalyptasyp ketýine barynsha kúsh salýyń kerek. Bıznes bolǵan soń, onyń ózindik qıyndyǵy da, qyzyǵy da qatar kelip jatady. Bıznesmenderdiń «alǵashqy úsh jylynda sen bızneske eńbek etesiń, odan keıin bıznes saǵan eńbek etedi» deıtini ras. Alǵashqy jyldarynda biraz qıyndyqtar bolady, adam oǵan tóze de, shyǵar jolyn taba da bilýi kerek. Árıne, ol úshin ózińniń bıznesińdi janyńdaı jaqsy kórýiń mańyzdy.  

Ýaqytqa keler bolsaq, eger adam óziniń ýaqytyn durys úılestire bilse bárine de úlgeredi. Taım-menedjmentti durys qalyptastyra bilý de úlken óner. Men shamam kelgeninshe bárine úlgerýge tyrysamyn. Bos ýaqytymdy da josparlap, túski as pen jumystan keıingi ýaqytymdy, sosyn demalys kúnderimdi kóbine jeke kásibime arnaımyn. Adam bolǵan soń jeke ómirińe de mán berýiń kerek, oǵan da kóńil bólemin. Allaǵa shúkir, qazirgi tańda bárin úlgerip, eshteńeden qalys qalyp jatqanym joq. 

- «Qazaqstan isker áıelderi qaýymdastyǵynyń» múshesi retinde aıtyńyzshy, sizdińshe bızneste júrgen qazirgi qazaq áıeliniń obrazy qandaı bolýy kerek?

- Meniń qazirgi tańdaǵy qazaqtyń isker áıelderiniń aıaq alysyna, jalpy bolmysyna qarap kóńilim marqaıady. Otbasyndaǵy áıeldik, analyq mindetterin atqara júrip, qoǵamdyq jumystarynan qalys qalmaı, belsendilik tanytyp, jeke kásipterin dóńgeletip júrgenderin kórgende rıza bolamyn. Qazirgi qazaq áıelderiniń naqty obrazdary mine, osylar. Jahandaný dáýirindegi ǵalamtordyń qudiretiniń arqasynda barlyq adamdardyń kúnde nemen aınalysyp júrgenin, qaıda ne istep jatqanyn qolymyzdaǵy telefonnan-aq kórip otyratyn deńgeıge jettik ǵoı. Barlyq jeke kásipkerlerdiń eńbegi jeke paraqshalarynda aıqyn da anyq kórinip tur. Men qazaq áıelderiniń qazirgideı segiz qyrly, bir syrly bolmysyna rızamyn. Bizdiń qazaq áıelderi, tarıh qoınaýyna úńiler bolsaq, qaı kezde de zamanyna tez ıkemdele bilgen. «Ultty tárbıeleıtin - áıel» dep beker aıtylmasa kerek. Osyndaı uly áıelderdiń tárbıesin kórgen urpaǵymyz qazirgi tańda shet elderden bilim alyp, ózge ortalarda ózderiniń irgeli isterimen, jaqsy bolmystarymen tanylyp jatyr. Kóptegen qyz-kelinshekter mansapty nólden jasaıdy. Olardyń áńgimesi men ómirbaıany motıvasıa beredi. Basqa adamdardyń taǵdyrymen tanysý tabysqa jetý joly qandaı bolatynyn jáne sizdi qandaı kedergiler kútip turǵanyn jaqsy túsinýge kómektesedi. 

- Jeńimpaz jan óziniń júrip ótken jolyna ózi synı kózben qaraı bilýi kerek deıdi...

- Osy kúnge deıingi ózimniń shyqqan bıigime ózim kóz salar bolsam, árıne, qol jetkizgen jetistikterim kóńilimnen shyǵady. Desek te, boldym-toldym dep toqmeıilsýge bolmaıdy. Olaı dese, adam toqyraýǵa ushyraıdy, damýy shekteledi. Adam bir orynda turyp qalady degen uǵym joq, shyndyǵy - ne ósedi, ne óshedi. Sondyqtan da meniń áli de qolym jetpegen jetistikterim men shyńdarym bar. Áli de óskim, jeke kásibimdi órkendetkim keledi. Jalpy men perfeksıonıstpin, kásibimdi áli de damytyp, keńeıtip, ózim aıtı salasynda eńbek etetindikten, oǵan  avtomatızasıa jasaǵym keledi.

-  Aldaǵy josparlaryńyzben bólise ketseńiz?

- Joǵaryda aıtyp bastaǵanymdaı alda jasar josparlarym áli de kóp. Aldaǵy ýaqytta úı kıimderimen qatar qazaqstandyq ishki kıimder brendin jasap, shet elderde tanymal etsem be degen oıym bar. Onyń bári endi ýaqyttyń enshisindegi dúnıeler. Bizdiki tek qana alǵa umtylý.

- Jeke kásip ashqysy kelip, qorqaqtap júrgen qazaq áıelderi men qyz-kelinshekterine qandaı keńes berer edińiz?

- Jańadan jeke kásip ashqysy kelip júrgenderge eshteńeden qoryqpańyzdar, armandaryńyzǵa esh qoryqpastan qadam basyńyzdar, senimdilikti serik etseńizder, eshqashan orta jolda qalyp qoımaısyzdar. Ár bıznestiń óz qıyndyǵy bolady, sonyń bárine tózimdilikpen, sabyrlylyqpen qaraı bilińizder. Ýaqyt óte kele bári birqalypqa túsedi. Qazaq áıelderiniń qolynan kelmeıtin is joq, tek bastaı bilse bolǵany degim keledi. Budan bólek áıelder úshin eń úlken másele – jumys pen otbasylyq ómir arasyndaǵy tepe-teńdik. Ádette qyzdar tabysqa jetýge tyrysqanda bala bosanatyn jasta bolady. Sol úshin tepe-teńdikti saqtaýdyń eń jaqsy joly – ata-analarǵa qolaıly áleýmettik saıasatty usynatyn kompanıany tabý. Onyń ishinde ıkemdi jumys ýaqyty jáne qashyqtan jumys isteý múmkindigi der edim.  Siz ózińizdi qalaı sezinseńiz, adamdar sizdi de solaı qabyldaıdy. Áıel senimdilik tanytqanda, ol basqalarǵa beriledi. Bul jaǵdaıda siz ózińizge senimdi bolýyńyz kerek. Bıznestegi áıelderge qatysty eń turaqty stereotıpterdiń biri – olardyń álsiz jáne emosıonal ekeni. Bul stereotıpterdi jeńýdiń eń jaqsy joly – olardy joqqa shyǵarý. Tabıǵatynan qyzdarǵa tán qasıetterdi damytý: tabandylyq, uzaq ýaqyt boıy bir tapsyrmaǵa nazar aýdara bilý, adaldyq ta mańyzdy der edim. Meniń osy bızneste júrip túıgen taǵy bir qundylyǵym ol qandaı bir jaǵdaıǵa jospar qurý. Tabys – uzaq merzimdi josparlaý men kúndelikti árekettiń nátıjesi. Durys jospar qurý-ýaqytyńyzdy baqylaýǵa kómektesedi. Sondyqtan únemi maqsat qoıyńyz.  Kúnde atqarylatyn ister tizimin jasańyz. Basqa tapsyrmany bastamas buryn bir tapsyrmany aıaqtańyz. Kóp tapsyrma shamadan tys baǵalanady degen durys emes. Bul jumysta úlken qatelikterge ákeledi.

- Ýaqyt taýyp, suhbat bergenińizge rahmet!   

Avtory: Mara Keles

 QR eńbek sińirgen qaıratkeri, talantty jyrshy   Elmura  Jańabergenmen suhbat

 - Elmura Manasqyzy, óner súıer qaýym sizdiń qazaq sahnasyn 35 jyldaı dástúrli ánińizben qatar jyrshylyq ónerińizben de terbep kele jatqanyńyzdy biledi. Áńgime basynda aıta ketińizshi, adamı qundylyqtar ózgeriske ushyrap jatqan qazirgi jahandaný dáýirinde jyrshylyq ónerge degen halyqtyń yqylasy qalaı?

-  Kezinde ata-babalarymyz qandaı aýyr zaman, qandaı qıyn saıası tóńkerister bolyp jatqannyń ózinde jyraýlyq ónerdiń mártebesin bıik qoıǵan. Qazirgi tańda ózin qazaqpyn deıtin árbir azamat bul ónerdi joǵary baǵalap, erekshe yqylas-nıetterin bildirip jatady. Desek te, qazirgi jahandaný dáýirinde óskeleń urpaqtyń talǵamy ózgerip jatqanyn bárimiz de kórip-bilip júrmiz. Osy urpaqqa ulttyq qundylyǵymyz sanalatyn dástúrli jyrshylyq óneriniń mártebesiniń qashanda bıik ekenin sanalaryna sińirý úshin biraz nasıhattyń keregi ras. Men telearnalardan jyrshy, termeshilerge arnalǵan arnaıy baǵdarlamalar ashylsa eken deımin. Kóptegen konsertter uıymdastyrylyp, baıqaýlar da jıi ótkizilip turǵanyn qalar edim. Búginde ótkizilip júrgen jyrshy-termeshilerge arnalǵan baıqaýlardyń júldeleri mardymsyz. Shýmaq-shýmaq jyrlar jattap jyrlaıtyn olarǵa kólik, úı tikse de kóp bolmas edi. Jyraýlardyń kıesin tiriltý – bizdiń negizgi maqsatymyz bolýy kerek.       

- Osy maqsatta naqty qandaı jumystar atqaryp jatyrsyzdar?

-  Shamamyzdyń kelgeninshe jasap jatqan isterimiz kóp ǵoı. Sonyń birine toqtala keteıin. Elordadaǵy Ulttyq óner ýnıversıtetinde dástúrli án kafedrasynyń ishinde jyraýlyq dástúr mamandyǵy bar. Men uzaq jyldan beri osynda ustazdyq etip kelemin. Negizi jyraýlyq óner óz aldyna jeke kafedra bolatyndaı múmkindigi bar. Rektorymyz bıyl osyny qoldap, mınıstrlikke usynys jasady. Aldaǵy ýaqytta ol oń sheshimin taýyp, dástúrli jyr mamandyǵy óz aldyna úlken bir kafedra bolyp qalar degen úmitimiz bar. Negizi elimizde jyraýlyq akademıa ashylsa da artyq bolmas edi.

- 2015 jyly Astana qalasyndaǵy "Qazaqstan" konsert zalynda «Aralym aıdyn shalqarym» atty án-jyr keshińiz óte joǵary deńgeıde ótken edi. Ótken jyly da shyǵarmashylyǵyńyzdyń 35 jyldyǵyna oraıy biraz mádenı is sharalar ótkizildi. Osy týraly aıta ketseńiz?  

- Bıyl meniń sahnada júrgenime 36 jyl tolyp otyr. Ony men 17 jasymnan bastap eseptedim. Byltyry shyǵarmashylyǵymnyń 35 jyldyǵyna oraı Óner ýnıversıteti «Ustaz taǵylymy» atty jyr keshimdi uıymdastyryp berdi. Oǵan respýblıkamyzdyń ár óńirinen QR Eńbek sińirgen qaıratkerleri S.Janpeıisova, A.Qosanova, A.Isataeva, A.Elshibaeva, K.Tólenbaeva, G.Sarına, A.Balajanovalar men QR Mádenıet qaıratkerleri R.Súleımenova, J.Dańylbaevalar syndy óner ıeleri shaqyrylyp, ánnen shashý shashty. Sonymen qatar, D.Jolymbetov, A.Táńirbergenov, M.Sársenbaeva, A.Noǵaıbaeva, M.Súgirbaev syndy jyrshy shákirtterim óz ónerlerin kórsetti. Elimizge belgili kúıshi B. Dúısenǵazıev maǵan arnaǵan "Elmura" kúıin tartý etti. Aqıyq aqyndar S.Turǵynbekov, Sh.Sarıev, Sh.Dildebaev, Q.Sarın, S.Dosjanovalardyń shyǵarmashylyǵyma arnalǵan óleńderi oqyldy. Bul konserttiń bir ereksheligi tórt saǵatqa sozylǵany. Sonyń ishinde Máýlimnıaz, Edige, Oraq Mamaı, Sartaı dastandarynan úzindiler oryndaldy. Men lyq toly zaldaǵy kórermenderdiń tórt saǵat boıy qozǵalmastan otyryp, jyr tyńdaǵandaryna rıza boldym. El-jurtymnyń meniń ánimdi saǵynyp qalǵanyn baıqadym. Osy «Ustaz taǵylymy» atty jyr keshimdi keıin Qyzylorda, Aqtaý qalalarynda ótkizdim.

Sonymen qatar osy keshte  "Aral, Qazaly óńiriniń jyraýlyq dástúri" taqyrybynda jazylǵan ǵylymı monografıam jaryq kórip, tusaýkeserin jasadyq. Oǵan jan-jaqtan kelgen akademıkter men ǵalymdar qatysty. Akademıkter B.Omarov, O.Jolmurzaevtar men A.Shárip, Á.Bárik, J.Málibekov, A. Almatov, S.Elemenova, R.Nurtaza syndy ónertanýshy ǵalymdar boldy. Osylaı 2023 jyldyń 25-mamyrynda ótken keshimiz óte joǵary deńgeıde uıymdastyryldy.  

- Qatelespesem, «Dúrlerdiń dúbirinen jetken daýys» atty shyǵarmashylyq konsertińiz de byltyry ótken edi ...

- Durys aıtasyz, ótken jyl meniń shyǵarmashylyǵym úshin óte tabysty jyl boldy.  Ol konsertim 2023 jyldyń jeltoqsanynda "Kóshpendileri úni" halyqaralyq festıvaliniń aıasynda ótti. Halyqaralyq deńgeıde ótken "Dúrlerdiń dúbirinen jetken daýys" atty  jeke shyǵarmashylyq keshim Mádenıet mınıstrliginiń qoldaýymen «Qazaqstan» ortalyq konsert zalynda boldy. Konsertke ulttyq óner ortalyǵynyń ártisteri, «Astana sazy» qazaq memlekettik fólklorlyq ansambli jáne QR MKQ Prezıdent orkestri, «HASSAK» etno-folklorlyq toby jáne shet eldik qonaqtar A.Sultanbekov (Túrkıa Respýblıkasy), Ferıal Bashel (Túrkıa Respýblıkasy), Alper Kyracha (Túrkıa Respýblıkasy), Roza Amanova (Qyrǵyz Respýblıkasy), Gúlnár Allambergenova (Qaraqalpaqstan Respýblıkasy) jáne fólklortanýshy ǵalym, epık jyrshy Berik Júsipov, ánshi Asqar Muqıat, Saltanat Ersultan syndy óner maıtalmandary qatysty. Maǵan arnalǵan "Elmura" kúıin orkestr, al dúnıeden ótken ata-anama arnaǵan ózimniń kúıimdi "Astan sazy" oryndady. Men kópten beri oryndalmaı kelgen shyǵarmalarymdy aıtyp, halqyma tartý ettim. Aqyn, shaıyr, ustaz Nurtýǵan Kenjeǵululynyń "Qanekeı sóıle, qyzyl til" shyǵarmasyn shet elden kelgen dostarymmen birge birigip oryndap, halyqty dúr silkindirip, kórermenderdi oryndarynan turǵyzdyq. Áserli mundaı konsertti elimizdiń ár qalasynda ótkizýge bolatyndaı edi, átteń oǵan qoldaý bolmady. Osy konsertti ótkizýge qoldaý kórsetken sol kezdegi Mádenıet mınıstri A.Raıymqulovaǵa jáne Roza Baǵlanova atyndaǵy "Qazaq konsert" ujymy men jetekshisi Taıyr Qarataıulyna myń da bir alǵysymdy bildiremin. Sózdiń reti kelip turǵanda aıta ketkenim durys bolar, men Ózbekstanda ótken Halyqaralyq «Bahshy» jyraýlar saıysynda ekinshi oryn aldym. Jaqynda Aral aýdanynyń Qurmetti azamaty atandym.

- Qazirgi tańda dástúrli jyrshylyq ónerdiń nasıhattalýy qalaı?

- Búginde jyrshylyq ónerdiń nasıhattalýy keremet nemese nashar dep aıta almaımyn. Biraq, olarǵa memlekettik turǵyda únemi qoldaý jasalynyp, nasıhattalyp turýy kerek. Dástúrli jyrshylyq ónerdi dáriptep, nasıhattap júrgen óner ıeleri óte azbyz. Osy ónerimiz erteńgi kúni tek qana murajaılarda turyp qalmasa eken deımin. Alda úlken tehnologıalyq damyǵan qoǵam kele jatyr. Osyndaı qoǵamdaǵy adamdardyń rýhanı oı-órisi, boıyndaǵy kúsh-qýatynyń bári robot tektes bolyp qalmasa eken. Adamzattyń óziniń damý jolynda rýhanı kúsh-qýaty óz boıynda bolyp, elin-jerin, otanyn súıetin úlken tulǵalar qalyptasyp, qazaqylyǵymyzdan aıyrylyp qalmasaq eken degen zarym bar.

Kezinde Tuńǵysh prezıdent bizdi ulttyq qundylyqty dáripteý maqsatynda Almatydan arnaıy shaqyrtýmen aldyrǵan edi. Táýelsiz elimizdiń qalyptasý jolyndaǵy qanshama mádenı is-sharalarda óner kórsettik. Ókinishtisi, sońǵy kezderi jyrshylyq-termeshilik ónerge degen nemquraılylyqty baıqaıtyndaımyn. Jaqynda ǵana "Kóshpendiler oıyny" halyqaralyq festıvaliniń birde-bir mádenı is-sharasyna biz shaqyrylmadyq. Basqa da memlekettik deńgeıde ótip jatqan mádenı sharalarǵa shaqyrtýlardy az alyp jatamyz. Ulttyǵymyzdy ulyqtaıtyn jyrshylyq ónerdiń mártebesi qashanda bıik bolyp kelgen. Ol qazaqtyń qanymen, janymen bite qaınasyp kele jatqan óner. Ol ómirimizden óshe bastasa qazaqılyǵymyzdan aıyrylyp, ulttyǵymyzdy joǵalta bastarymyz haq.

- Bir áńgimeńizde «qazirgi koých, trener, psıhologtardyń aıtyp júrgenderin kezinde jyrshylar aıtyp tastaǵan» dep edińiz...

- Bizdiń ulttyq qundylyǵymyzdyń bári - jyr-dastandarymyzda, terme-tolǵaýlarymyzda nasıhat, ósıet, qanshama aqylnama bolyp tunyp tur. Olardy jyraýlardyń shyǵarmalaryna úńilseńiz, keńinen taýyp alasyz. Jyraýlardyń shyǵarmasy – tunyp turǵan qazaq fılosofıasy. Onda adamdy tárbıeleýdiń nebir aqyl-keńesteri bar. Qazirgi psıholog, koých degenderdiń aıtyp júrgenderiniń bári, ıaǵnı adam tárbıeleýge qatysty aqyl-keńester onda tunyp tur. Jyrshylar qara halyq pen hannyń arasyndaǵy altyn kópir boldy. Qazir árkim aqylshy bolyp ketti. Árkim oıyna kelgendi aıtatyn dana bolýda. Bolmasyn emes, bári bolsyn. Alaıda qazirgi aıtylyp jatqan áńgimelerdiń bári shet eldiń jáne orys psıhologtarynyń jazǵandary men aıtqandary. Bizge olardyń keregi de joq. Kóre bilgen, túsine bilgenderge ózimizdiń jyraýlarymyzdyń sózderiniń ózi jetkilikti. Mysaly Nurtýǵan aqyn aıtady:

Dúnıe meken boldyń sen kimderge,

Ómir shat eńbek etseń bilgenderge,

Kelgen soń dúnıege aýa jutyp,

Bolady árkim qumar ár ónerge. 

Ómirde bilim ıesi adamda bar,

Dúnıege rıza bolyp kelgenińe.

Arasy jaqsylyqtyń túrli-túrli,

Daýryǵyp jurt aıtqanǵa syrttaı senbe.

Ómirde jaqsy da bar, jaman da bar,

Juǵymsyz jorǵalaıdy keı jermen de, 

Jaǵympaz jaǵynady jaramsaqtap,

Júkteıdi sýaıttyǵyn qyzyl tilge.

Qoınyna jylan salyp otyrady,

 Syrty qas,  ishi jylmań kóz kórgenge.

Ósekti óner-bilim pulsyz tasyp,

Júredi sóz arqalap birden birge.

Dos jekjat janyńnan da jaqynyraq

Zalym da eń asyldyń bári ózińde, - dep nasıhatty tógip-tógip, aqyl-keńesti aıtyp keledi de:

Eı adamda, adam bolsań sypaıy bol,

Adamnyń zil turmasyn minezinde, - deıdi. Bizdiń qazirgi aıtyp júrgen sózderimizdiń barlyǵynyń túıini osy. «Adamdar, adam bol, sypaıy bol» deıdi. Kórkem minez, sabyr, aqyl, jiger, kúsh eńbektiń bári – osy eki shýmaqta jatyr. Osyndaı jyraýlardyń árbir sózin tyńdasań kúsh, energıa, rýh alasyń. Júdep júrgen sanańdy, qulazyp júrgen kóńilińdi jyraýlar ǵana emdeıdi. Sondyqtan da jyraýlarǵa erekshe qoldaý jasalynyp, olarǵa kádýilgideı qorǵan bolý kerek.

 - «Shákirtsiz ustaz tul» degendeı, qandaı úzdik shákirtterińizdiń ónerine, talantyna tánti bolyp otyrasyz?   

- Qudaıǵa shúkir, meniń talantty shákirtterim óte kóp. Bıyl ǵana bitirip ketken shákirtim Nuraıym Ertalap segiz dastandy, qanshama terme-tolǵaýlardy jáne maqamdardy jatqa biledi. Oǵan biraz dúnıe úırettim. Men árbir shákirtime aıtyp otyrǵan jyr-termesindegi adamı qundylyqtardyń boılarynan da tabylýyn qadaǵalap aıtamyn. Áıtpese, kóp adamdar jattandy túrde aýyzy kól, istegen isi shól bolyp júredi. Jyraý ózi jyraý bolǵannan keıin sol jyrshy, termeshi degen atqa laıyqty bolýy kerek. Aýzynan shyqqan sózi, istegen isi, kıgen kıimine deıin úılesimdilikte, súıkimdi, sypaıy, jigerli, aqyldy, úlgi alatyndaı deńgeıde bolýy kerek. Eldi sońynan erte alatyndaı bolýǵa tárbıeleımin. Nuraıymym bıyl Astana fılarmonıasyna qyzmetke ornalasty. Sonymen qatar, meniń Álıhan Dúısenbaı esimdi ónerli shákirtim «Qazaq konsertte» jumys jasaýda. Aıta bersem, talantty shákirtterim kóp. Solardyń ishindegi Elvıra Esnazarova, Baǵdaýlat, Araılym Ómirbekova, Qasemhan Kishkeneev, Abylaıhan Bektasov jáne Aınur Qonysbaeva syndy shákirtterimniń jetistikterimen qýanyp júremin. Joǵary oqý ornynda da talantty shákirtterim ósip keledi. Allaǵa shúkir, babanyń murasyn amanat etip alyp júrgen shákirtterimniń baryna qýanamyn.   

- Suhbat bergenińizge rahmet!

 Avtory: Mara Keles