Kóne Grek zamanynda Dıogen degen ataqty oıshyl ómir súripti. Ol qolyna maısham jaǵyp alyp, shańqaı túste kóshe aralap ketedi eken. Ony kórgen tanystary:
- Áı, Dıogen, shammen kún jaryqta ne izdep júrsiń?- dep suraıdy. Dıogen:
- Adam izdep júrmin, - depti. Olar:
- Turmyz ǵoı mine, qansha adam kerek? – degenge.
- Al sen adamsyń ba?- degen eken.
Dıogen bul isin bylaı túsindiredi:
It týǵanda ıt bolyp týady, óskende ıt bolyp ósedi. Iaǵnı, mysyq ıa jylqyǵa aınalmaıdy. Mysyq ta týǵanda mysyq bolyp týady, óskende de mysyq bolady. Iaǵnı, ıt ne basqa janýarǵa aınalmaıdy. Mundaı zańdylyq Qudaı jaratqan maqulyq ataýlynyń barlyǵyna tán. Tek, bir ǵana jaratylysyna emes, ol – adam. Iaǵnı, adam týǵanda adam bolyp týady, óskende qandaı bolatyny ósken ortasyna baılanysty. Mysalǵa: adamdy týǵanda maımylrdardyń arasyna jiberse, óskende týra maımyldarsha ómir súredi. Eger, aqsúıek adamdardyń ortasyna jiberse aqsúıek bolyp ósedi. Sol sebepti de nadandyqqa batqan qoǵamnan adam degen atqa laıyq adamdy tabý óte qıyn, tipti maısham jaǵyp izdeseń de tappaısyń. Qoǵamdyq tártipti túbegeıli ózgertpeıinshe, qansha adam týsa da olardyń adam degen atqa laıyq bolýy ekitalaı, - degen eken.
Endi, Dıogenniń shamyn osy zamanǵa ákelsek, Dıogen izdegendeı adam tabý ońaı bolmasy anyq. Nege deseńizder, qoǵamda adamdar tarapynan bolyp jatqan azǵyndyqty aıtpasaq ta ózderińiz jaqsy bilesizder. Másele osy azǵyndyqty shama kelgenshe toqtatyp, jańa týǵan adamdardy adam etip tárbıeleýde bolyp tur. Áıtpese, jamandy jamandap, aıypty bolyp qalǵan úkimet qyzmetkerlerin túrli shoýlarda keleke-mazaq qylyp otyra berý túk paıda bermeıdi. Kerisinshe, ekinshi bir problemaǵa soqtyratyn qaýpi bar.
Endi, biz qandaı qoǵambyz, qandaı qoǵam bolýymyz kerek? Qoǵamdy qalaı túzeımiz? Osy suraqtarǵa jaýap izdep kórelik.
Ádette, adam kóshege shyǵarda túr-álpetin retke keltirý úshin aınaǵa qaraıdy. Sóıtedi de, artyq-kem jerin túzep, ústi las bolsa ony jýyp, tazalap, rettelip shyǵady.
Osy sekildi qoǵam da aınaǵa qaraǵandaı óziniń turmys-tirshiligine syrttan qarap, artyq-kem jerin túzep otyrý kerek. Áıtpese, Dıogen aıtpaqshy, adamdy shammen izdep taba almaspyz. Biraq, ol úshin qoǵamda «psıhoanalıtık» degen mamandar kóp bolýy kerek. Olar qoǵamnyń ne iship, ne jep, ne oqyp, neni kórip, neni tyńdap júrgenin baqylap, saraptama jasaıdy. Jasaǵan saraptamalaryn túrli joldarmen halyqqa taratyp, jurttyń qaı baǵytta ketip bara jatqanyn ańǵartyp otyrady. Osylaısha psıhoanalıtıkter adamdy kemeldikke jetkeretin jol taýyp, ǵylym men halyqtyń tyǵyz baılanysta bolýyna septigin tıgizedi. Al, bizde ókinishke qaraı, ǵylym bir jaqta, halyq bir jaqta júr. Ǵalymdar ǵylymnyń joqtyǵynan nadandyqqa batqan halyqty «tobyrlar» deýden jalyǵar emes, al, halyq bolsa, oqymystylardy «oqý oqyp mılary ashyp qalǵan, oqý ótip ketken» degen sekildi sózder aıtyp, músirkeı qaraıdy. Iaǵnı, ǵylym men halyq arasynda baılanys joq. Endi, osy jerde eki jaqtyń basyn qosatyn taǵy bir mamandyq shyǵady. Olardy «medıator» deıdi. Iaǵnı, «eki ortadaǵy tasymaldaýshy» degen maǵyna beredi. Bizdiń elde medıatorlar joqtyń qasy. Bar bolsa da tek bir tarapty. Iaǵnı, dinniń medıatory «meniń aıtqanym durys» dese, bıznes, psıholog-koýchtar «meniki durys» dep júr. Olardy medıator deýge aýzyń barmaıdy. Sebebi, arnaıy bas qatyryp, oqý oqyp, ǵylymı oqý oryndarynan bilim almaǵan, óz betinshe oqyp alǵan dıletanttar. Osy dıletanttardyń aıtyp júrgenderin teriske shyǵaryp, durys-burysyn saýatty taldap bere alatyn psıhoanalıtıkter joq desek te bolady. Osynyń sebebinen qoǵamnan orıdjınal adamdy tabý óte qıyn jáne aldaý, arbaý, urlyq-zorlyq degen qylmystar bir sekýndqa da toqtamaı, qoǵamda qylmyskerler qaptaıdy.
Qoǵamdy túzetetinder osy psıhoanalıtıkter men medıatorlar.
Endi, biz qandaı qoǵambyz?
Ǵylymda mynandaı eki termın bar. Assımıleıshn jáne sosıalızeıshn.
Assımıleıshn (assimilation) degenimiz – qoǵamnyń túrli sebepterge baılanysty ydyrap, qoǵam bolmaı, joq bolyp ketýin aıtamyz.
Sosıalızeıshn (socialization) degenimiz – adamdardyń bir ıdeıaǵa, qundylyqtarǵa, qoǵamdyq qaǵıdalarǵa birigip, etene aralasýyn aıtamyz.
Bizde, qazirgi tańda sosıalızeıshnge qaraǵanda assımıleıshn beleń alyp kele jatyr. Oǵan kóp sebepterdiń biri – «naryqtyq orıenteıshn». Iaǵnı, qoǵamnyń kózqarasy naryqtaǵy kózqarastaı bolyp ketken.
Endi, áńgime osy baǵytta órbimek.
Naryqtyq orıenteıshndy túsiný úshin aldymen naryqtyń júıesin túsinip alsaq ońaı bolady.
Saýdager naryqqa bararda aldymen onyń jaǵdaıyn bilip alady. Iaǵnı, árbir nárseni sata bermeıdi. Naryqta qandaı zattar jaqsy ótedi, sony ǵana satady. Satyp alýshylar da naryqtyń yǵyna jyǵylyp, jurt kóbine qandaı zat alyp jatqanyna qaraıdy da ala beredi. Iaǵnı, zamanaýı tilmen aıtqanda trend, modaǵa júginedi. Al, bul trend, moda degenderdi monopolıser basqaryp otyrady.
Negizinde naryqtaǵy júıe basqasha bolýy kerek edi. Trend, moda degen uǵym joq, naryqty monopolıs basqarmaıdy. Satýshy trend, modaǵa súıenbeı, «negizi, adamǵa keregi osy» dep adamgershilik prınsıpterge súıenip, taýar satady.
Adamdardyń da qoǵamda ózin ustaýy, júris-turysy, oıy osy naryqtaǵydaı bolyp ketken. Olar ózin tanýmen aınalysýdyń ornyna satýmen aınalysady. Iaǵnı, baqytqa, jetistikke jetý úshin úsh túrli is-áreket jasaıdy.
Birinshi – ózin taýar etip ustaıdy.
Ekinshisi – satýshy retinde.
Úshinshi – menedjer retinde.
Birinshi, ózin taýar etip kórsetken adam ótimdi bolý úshin zamanaýı talaptarǵa saı kıim úlgisin kıedi, talapqa saı adamnyń qyrlaryn, is-áreketin ustanady. Naryqta ar-uıat, jumsaq minez, iltıpat degen adamnyń kıeli qyrlary trend bolmasa, onda odan bas tartýǵa májbúr. Ondaı kezde adam óz ómiri men baqyty úshin emes, qanshalyqty ótimdi bola alatynyna basy qatady. Jan-dúnıesine úńilip, ózine tán adamı qyrlaryn shyńdaýdyń ornyna naryqtaǵy ótimdi qyrlardy ıgerýge álek bolady. Bul istiń barlyǵy derlik jetistikke jetýdiń amaly. Telearna, gazet, jýrnaldaǵy bıznesmender ońaı ári jyldam jetistikke jetý úshin, qandaı kıim kıýin, ózin qalaı ustaý kerektigin, qas-qabaqtaryn senimdi etip kórsetýin úıretedi. Mysalǵa, jas boıjetken kınodaǵy jetistikke jetken juldyzdyń shash úlgisine, kıgen kıimine, qas-qabaǵy men bet-álpetiniń boıaýyna deıin meńgerip alady jáne sol jetistikke jetkizedi dep oılaıdy. Al, ol jetistiktiń artynda qanshalyqty baqytty ómir bar ekeni oılandyrmaıdy. Mundaı kezde adam óziniń qanshalyqty baǵaly ekenin ózgelerdiń pikirmen ólshep, solarǵa táýeldi bolady. Eger ol jetistikke jetken adam bolsa – baǵaly, jetpese – qunsyz. Sol sebepti bul jolda sátsizdik qurdymǵa túskenmen birdeı aýyr tıedi. Mundaı adamdar qoǵamda kóbeıgen saıyn sol qoǵamnyń oıyn, deńgeıi qandaı ekenin ońaı bilýge bolady. Bári bir-biriniń ishteı ne oılap turǵanyn, neni qalap turǵanyn bilip turady. Sebebi, barlyǵy bir arqanǵa jarmasyp tur.
Ekinshiden, saýdager retinde taýardy satatyn jer izdeý kerek bolady. Ol kezde tozdyrmaǵan tabaldyryq qalmaıdy. Gazet-jýrnaldar, ınternet jelisi jer-álemdi sharlap ketedi.
Úshinshiden, menedjerlik qyzmet atqarady. Sóıleý máneri, daýys yrǵaǵy, taqqan qymbat saǵaty, sapaly kıim úlgisi, mingen kóligi, osynyń barlyǵy adamdy ótken ǵasyrlardaǵy orıdjınal menedjerdeı etip kórsetedi. Satyp alýshy jurt ta osyndaı úlgidegi kóriniske úırenip qalady. Endi astyńda kóligiń, qymbat saǵatyń bolmasa seni adam eken demeıdi.
Bul naryqtyq orıenteıshn qoǵamnyń barlyq salasyn meńdep alsa bitti deı berińiz. Salt-dástúr, din, kásip, mýzyka, sýret óneri, kıno, BAQ, otbasyn qurý, tipti bala tárbıesi de osy kózqaraspen júrip-turatyn bolsa, onda birinshi orynǵa ár adamnyń baqytty bolýy emes, naryqtaǵy jetistikke jetken, bedeldi azamattardyń istegen isi men aıtqan mánsiz sózderine saı bolýy mańyzdy bolady.
Álbette, bizde mundaı kózqarasqa berilmeıtin azamattar da bar, degenmen saýsaqpen sanarlyq. Olar kóshken seńmen ilesip kóshpeıdi. Naryqtyń talaptary olarǵa zań emes. Ózderiniń ishine úńilip, adamgershilik prınsıpti negizge alyp júrip-turady. Mysalǵa, kóp jýrnalıserdiń arasynda reıtıńti kóterip, jetistikke jetýdiń joly bireýdiń ajyrasqany ıa bolmasa ashynasymen ustalyp qalǵany sekildi paıdasy joq «aqıqatty» jarıalaý bolsa, al, bulardyń oıy jeńil jetistikke jetýde emes, qoǵamdaǵy tasada bolyp jatqan negizgi ári mańyzdy jaıttardy jarıalap, jurttyń kózin ashý.
Aǵartýshylyq salasynda da dál osy sekildi. Keıbir azamattardyń maqsaty úkimettik stıpendıa, tender, ataq-dańq bolatyn bolsa, al, naryqtyń talabyna berilmegen azamattardy madaq, medal, stıpendıa qyzyqtyrmaıdy. Olardyń maqsaty qoǵamǵa eń mańyzdy, negizgi qundylyqtardy nasıhattap, eldiń saýatyn ashý, ekzıstensıalyq problemalaryn sheshý.
Bul jerde aıtqymyz kelgeni, eldi bólý emes, kerisinshe, paıdaly ispen aınalysyp júrgen azamattardyń áreketine kóz jetkizip qoıý ǵana. Jastar solarǵa eliktep jolyn qýsa, onda Dıogen izdegen adamdy óz aramyzdan tárbıelep shyǵarýymyz ǵajap emes.
Álbette, naryqtyq orıenteıshnmen de ómir súre berse bolady. Ol árkimniń óz erki. Biraq, onyń aqyry tómendegideı bolýy ábden múmkin:
Logoterapevt V.Franklǵa kúızeliste júrgen bir boıjetken kelip, muńyn shaǵypty. Ol naryqtyq kózqarasqa urynǵany sonsha, tipti, aqyr-aıaǵynda «men ómir súrip jatyrmyn ba, álde ómir meni súrip jatyr ma» degen eken.
Qurmetti áleýmet! Bizdiń qoǵam bolmaı ydyrap bara jatqanymyzǵa birden-bir sebep osy «naryqtyq orıenteıshn». Osyny bilip, odan aýlaq júretin bolsaq, bolashaq jarqyn bolatynyna senim mol!
Amangeldi MEIRAMBEKULY, psıholog
