Valúta baǵamy
  • USD -

    504.1
  • EUR -

    525
  • RUB -

    5.41
INGÝSHETIA MEN SHESHENSTAN ARASYNDAǴY JER DAÝY
04 qańtar 2019
INGÝSHETIA MEN SHESHENSTAN ARASYNDAǴY JER DAÝY

Eń aldymen ıngýshtar men sheshenderdiń soltústik Kavkaz aımaǵynda ejelden beri qatar ómir súrip jatqan týysqan halyqtar ekendigin aıta ketýimiz kerek. Shartty túrde ǵalymdar tarapynan «vaınah» dep atalatyn bul halyqtar tarıhta myqty memleketter qurmaǵan. Kóbinese Deshti Qypshaqtaǵy kóshpendilerdiń qurǵan memleketterine baǵynǵan. Mysalǵa, Hazar handyǵy, Altyn Orda memleketteriniń qaramaǵynda ómir súrgen. Altyn Ordanyń Islamdanýymen birge ıngýshtar men sheshender 15-16 ǵasyrlarda Islam dinin qabyldaǵan. Bul halyqtardyń XVIII ǵasyrda Iranǵa baǵynýyna qaramastan, ıngýshtar men sheshender tolyqtaı súnnı hanafı mazhabyn ustanyp keledi.

XIX ǵasyrda aımaqty jaýlaǵan Reseı bul jerde Ter oblysyn (Terskaıa oblast jáne onyń ishinde Ingýsh okrýgi men Sheshen okrýgin qurady. 1860-1920 jyldary bolǵan oblystyń ornyna 1917 jylǵy Qazan tóńkerisinen keıin «Taý Avtonomıalyq Keńes Sosıalıstik Respýblıkasy» (Gorskaıa ASSR) qurylady. Bul jańa memlekette Ingýsh okrýgi men Sheshen okrýgi aýdan deńgeıinde bolady. 1924 jyly eki okrýg «avtonomıalyq oblys» deńgeıinde Reseı Keńes Sosıalıstik Respýblıkasynyń quramyna enedi. Ingýsh avtonomıalyq oblysynyń ortalyǵy Vladıkavkaz qalasy, al Sheshen avtonomıalyq oblysynyń ortalyǵy Groznyı qalasy bolyp belgilenedi. 1934 jyly eki oblys qosylyp, «Sheshen-Ingýsh avtonomıalyq oblysy» bolyp birigedi. Oblystyń astanasy Groznyı bolady. Al 1936 jyly oblys statýsy respýblıka statýsyna kóterilip, Sheshen-Ingýsh ASSR-ne aınalady.   

Ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde nasıstik Germanıa kúshteri Kavkazǵa jaqyndaǵany belgili. Keńes ókimeti bul kezeńde ıngýshtar pen sheshenderdi nemistermen yntymaqtastyq qurdy dep aıyptap, 1944 jyly olardy  Qazaqstan men Qyrǵyzstanǵa jer aýdarady. Sheshen-Ingýsh ASSR-i jerleri Stavropol aımaǵy men Daǵystan arasynda úlestiriledi. Alaıda, Stalın qaıtys bolǵannan keıin, 1957 jyly Sheshen-Ingýsh Avtonomıalyq Keńestik Sosıalısik Respýblıkasy (Sheshen-Ingýsh ASSR) qaıta qurylady. Jer aýdarylǵan halyq elderine qaıtyp oralady. 1970-jyldary eki halyq esin jıyp, ulttyq sana-sezimi kóteriledi.

1980 jyldary Mıhaıl Gorbachevtiń ashyqtyq saıasaty arqasynda Kavkazda ultshyldyq qozǵalystary aldyńǵy qatarǵa shyqty. 1990 jyldyń 27-qarashasynda Sheshen-Ingýsh ASSR Joǵarǵy Keńesi sheshen-ıngýsh respýblıkasynyń memlekettik egemendigi týraly deklarasıa qabyldap, respýblıka atyndaǵy «avtonomıalyq» sózin alyp tastaıdy. Bul deklarasıa respýblıkanyń táýelsizdigin jarıalaýǵa negiz bolady. Alaıda, Keńes Odaǵy ydyraý barysynda ıngýshtar men sheshenderdiń Máskeýge degen kózqarasy ár túrli boldy.

1991 jyly Johar Dýdaevtyń basshylyǵymen Sheshenstannyń táýelsizdigi úshin soǵys bastaǵannan keıin ıngýsh-sheshen ortaq memleketi ydyraǵan bolatyn. 1991 jyldyń 30-qarashasynda ıngýshtar Reseı Federasıasynyń aýmaǵynda óz memlekettikterin qalpyna keltirip, Ingýsh Respýblıkasyn qurý týraly referendým ótkizdi. Referendýmǵa qatysqan ıngýshtardyń 97,4%-y Reseı Federasıasyna qarasty Ingýshetıa Respýblıkasyn qurýdy qoldady. 1992 jylǵy 4-maýsymdaǵy Ingýshetıa Respýblıkasynyń qurylǵan kúni bolyp sanalady. Magas qalasy jańa respýblıkanyń astanasyna aınaldy. Osylaısha, ıngýsh-sheshen ortaq memleketi ekige bólingendikten eki el arasynda shekara máselesi týyndady.

Keńes Odaǵy ydyraǵannan keıin eki respýblıka basshylyqtary shekara máselesin eki ret sheshýge tyrysty. 1990 jyly eki aradaǵy ákimshilik shekara respýblıkalyq shekara retinde qabyldandy. Alaıda shekara aımaǵyndaǵy Sýnja aýdanynda kelispeýshilikter boldy. Bul máseleni sheshý úshin 1993 jyly Ingýshetıa prezıdenti Rýslan Aýshevpen Sheshenstannyń is júzindegi basshysy Dýdaev kelisimshartqa qol qoıdy. Osy kelisimge sáıkes, Sernovodsk jáne Assınovskaıa eldi mekenderinen basqa Sýnja aýdany túgeldeı Ingýshetıaǵa berildi.

Shekaralyq daý 2005 jyly Ramzan Qadyrovtyń shekara bólisýdiń ádiletsiz bolǵandyǵy týraly málimdemesinen keıin qaıta órshidi. 2009 jyly shekara máselesin sheshý úshin arnaıy komısıa quryldy jáne 1990 jylǵy shekarany qorǵaý týraly sheshim qabyldady. Biraq ta 2013 jyldyń qańtarynda Ramzan Qadyrov Ingýshetıanyń Sýnja aýdanynda birneshe eldi mekender Sheshenstannyń ıýrısdıksıasynda bolýy kerek degen zańǵa qol qoıdy. Bul ıngýsh bıligi men halqynyń narazylyǵyn týdyrdy. Sheshender men ıngýsh arasyndaǵy qaqtyǵys jaǵdaılary Sýnja aımaǵyndaǵy Arshty aýylynda jıi bolyp turdy.

2018 jyly 30 tamyzda sheshen jaǵy daýly aımaqta jol qurylysyn bastady. Bul jaǵdaı árıne ıngýshtardyń kúmánin arttyrdy. Ingýsh turǵyndary jaǵdaıdy túsinýge tyrysyp jatqanda, 2018 jyldyń 26 qyrkúıeginde eki respýblıka basshylary shekaralyq kelisimge qol qoıdy. Bılik ókilderi daýly aımaqtyń teńdeı bólingendigin málimdese de, sarapshylar ıngýsh jaǵynyń 25 ese kóp jerden aıyrylǵanyn aıtyp jatty.

Ingýshtardyń eki apta boıy ereýilge shyǵýlary tek Ingýshetıa basshylyǵyna ǵana emes, Sheshenistandy da alańdatyp otyr. Eki memleket basshylary jaǵdaıdy ýshyqtyrmaý úshin dıalogty qaıta bastady. Tipti Sheshenstannyń prezıdenti Ramzan Qadyrov shekaralas aımaqta turatyn ıngýshtarmen jolyǵyp, málimdemelerinde shekten shyqqandyq bolsa, keshirýlerin surady. Osy oqıǵalardy eskere otyryp, Magasta ereýilshiler men  bılik 31 qazanǵa deıin narazylyq sherýlerin toqtatýǵa kelisti. Daǵdarystyń qalaı órbıtindigin jýyrda kóremiz.

Qoryta aıtqanda, Ingýshetıadaǵy narazylyqtar jáne Ingýshetıa men Sheshenstan arasyndaǵy jer daýy jalpy aımaqtyń bolashaǵy týraly mańyzdy belgiler berýde. Birinshiden, Kavkaz aımaǵy daǵdarys aımaǵy bolyp qala beretinge uqsaıdy. Ekinshiden, Máskeýdiń avtonomıalyq respýblıkalardyń ana tilderinde bilim alýlaryna tyıym salý saıasaty da sátsizdikke ushyraýy múmkin. Rasynda avtonomıalyq respýblıkalardyń ulttyq sanasy óte joǵary deńgeıde. Bul jaǵdaıda qysqa jáne orta merzimde bolmasa da, uzaq merzimde Reseı Federasıasyndaǵy respýblıkalar Máskeýden táýelsiz bolýy saıasatyn kúsheıte túsýi yqtımal.

 

Dinmuhammed ÁMETBEK, Halyqaralyq qatynastar boıynsha PhD doktory, Túrkıadaǵy «Ankara daǵdarys jáne saıası zertteý ortalyǵynyń» sarapshysy  

RELATED NEWS
Qazaqstan BRIKS quramyna kiredi - reseılik BAQ
24 jeltoqsan 2024
Qazaqstan BRIKS quramyna kiredi - reseılik BAQ

Reseı prezıdentiniń kómekshisi Iýrıı Ýshakov 2025 jyldyń 1 qańtarynan bastap Qazaqstan resmı túrde BRIKS-ke seriktes memleket mártebesin alady dedi. Bul týraly RIA Novostı habarlady.

Agenttiktiń aqparatyna qaraǵanda, Qazaqstanmen qatar taǵy segiz memleket BRIKS seriktesi bolýǵa shaqyrýdy qabyldady, onyń ishinde Belarýs, Indonezıa, Ózbekstan jáne Kýba bar.

 

«Samıttiń mańyzdy nátıjeleriniń biri (Qazan qalasynda) BRIKS seriktes elderiniń sanatyn belgileý jáne 13 memlekettiń tizimi týraly kelisim boldy. Bul memleketterge tıisti shaqyrýlar jiberildi. Búginge deıin BRIKS seriktes-memleketi bolýǵa daıyndyǵy týraly málimdemeler Belarýs, Bolıvıa, Indonezıa, Qazaqstan, Kýba, Malaızıa, Taıland, Ýganda jáne Ózbekstannan keldi», - dedi Ýshakov jýrnalıserge.

Aıta ketsek, ótken qazan aıynda Qazaqstan prezıdentiniń baspasóz hatshysy Berik Ýálı qazaqstandyq BAQ-tyń birine bergen suhbatynda Qazaqstan taıaý arada BRIKS uıymyna múshe bolýǵa ótinish bermeıdi, sebebi uıymǵa qosylý máselesin qaraý kóp satydan turatyn proses degen syńaıda pikir bergen bolatyn.

Tatarstanda Abaıǵa eskertkish-bústi ashyldy
24 qazan 2024
Tatarstanda Abaıǵa eskertkish-bústi ashyldy

Tatarstan astanasynda qazaqtyń uly aqyny ári oıshyly Abaı Qunanbaevqa arnalǵan eskertkishtiń ashylý saltanaty ótti. Bul týraly QR Mádenıet jáne aqparat mınıstrliginiń baspasóz qyzmeti habarlady.

İs-shara Qazaqstan Prezıdentiniń 2024 jylǵy 22-24 qazan aralyǵynda ótip jatqan BRIKS memleket basshylarynyń XVI Samıtine qatysý úshin Qazan qalasyna jumys sapary aıasynda ótkizildi.

Ashylý saltanatyna Qazaqstan Respýblıkasynyń Mádenıet jáne aqparat mınıstri Aıda Balaeva, Tatarstan Respýblıkasynyń Mádenıet mınıstri Irada Aıýpova, Qazandaǵy QR Bas konsýly Erlan Ysqaqov, sondaı-aq Tatarstan Jazýshylar odaǵynyń tóraǵasy Rkaıl Zaıdýllın, sondaı-aq qala turǵyndary men qazaq ulttyq-mádenı avtonomıasynyń ókilderi qatysty. 

Abaı
Foto: Mádenıet jáne aqparat mınıstrligi

QR Mádenıet jáne aqparat mınıstri Aıda Balaeva Qazanda eskertkishtiń ashylýyn halyqtar arasyndaǵy dostyqtyń, ózara túsinistik pen rýhanı týystyqtyń úlgisi ekenin aıtty.

«Búgingi is-sharanyń BRIKS memleketteri yntymaqtastyǵy samıti aıasynda ótip jatqanynyń ózi is-sharaǵa erekshe sıpat berip tur. Bul eki el arasyndaǵy mádenı baılanysty nyǵaıtyp, tereńdete túseri sózsiz. Abaı – óz ultynyń rýhanı baılyǵyn boıyna sińire otyryp, jalpy adamzattyq oı-pikir deńgeıine kóterilgen tulǵa. Bizdiń halyqtar arasyndaǵy ózara mádenı qundylyǵymyz artyp, dostyǵymyz nyǵaıa bersin», – dedi Aıda Balaeva.

Uly oıshyldyń eskertkishi Qazan qalasynda Nazarbaev pen Kachalov kósheleriniń qıylysynda ornatyldy. Búst avtory – Qazaqstan Respýblıkasy Sýretshiler odaǵynyń múshesi, músinshi Nurbol Qalıev. 

Abaı
Foto: Mádenıet jáne aqparat mınıstrligi

«Qazaqstannyń Reseımen dostyq qatynasyn damytý aıasynda Tatarstanǵa, bizdiń mádenıetimizge shynaıy qyzyǵýshylyq tanytyp jatqany qýantady. 2018 jyly Qazaqstan tarapynan Qazan qalasyna qonaqjaılyq belgisi – «Taıqazan» músini syıǵa berildi. Búgin Abaıdyń eskertkishi de dál osy jerde, osy alańda ornatylýy kezdeısoq emes. Reseıde uly qazaq aqynyna degen qurmet erekshe. Elimizdiń astanasynda Abaıdyń eskertkishi ornatylǵan. Sondaı-aq Reseıdiń birqatar qalalarynda Abaı Qunanbaıulynyń atymen atalǵan kósheler bar. Búgingi is-shara – qazaq pen tatar halyqtarynyń rýhanı birligine negizdelgen uzaq jyldar boıǵy jemisti iskerlik pen mádenı baılanystardyń nátıjesi dep bilemiz», – dedi Tatarstan Respýblıkasynyń Mádenıet mınıstri Irada Aıýpova.

Saltanatty is-shara qazaq aqynynyń eskertkishine gúl shoqtaryn qoıý rásimimen qorytyndylandy.

INGÝSHETIA MEN SHESHENSTAN ARASYNDAǴY JER DAÝY
04 qańtar 2019
INGÝSHETIA MEN SHESHENSTAN ARASYNDAǴY JER DAÝY

Eń aldymen ıngýshtar men sheshenderdiń soltústik Kavkaz aımaǵynda ejelden beri qatar ómir súrip jatqan týysqan halyqtar ekendigin aıta ketýimiz kerek. Shartty túrde ǵalymdar tarapynan «vaınah» dep atalatyn bul halyqtar tarıhta myqty memleketter qurmaǵan. Kóbinese Deshti Qypshaqtaǵy kóshpendilerdiń qurǵan memleketterine baǵynǵan. Mysalǵa, Hazar handyǵy, Altyn Orda memleketteriniń qaramaǵynda ómir súrgen. Altyn Ordanyń Islamdanýymen birge ıngýshtar men sheshender 15-16 ǵasyrlarda Islam dinin qabyldaǵan. Bul halyqtardyń XVIII ǵasyrda Iranǵa baǵynýyna qaramastan, ıngýshtar men sheshender tolyqtaı súnnı hanafı mazhabyn ustanyp keledi.

XIX ǵasyrda aımaqty jaýlaǵan Reseı bul jerde Ter oblysyn (Terskaıa oblast jáne onyń ishinde Ingýsh okrýgi men Sheshen okrýgin qurady. 1860-1920 jyldary bolǵan oblystyń ornyna 1917 jylǵy Qazan tóńkerisinen keıin «Taý Avtonomıalyq Keńes Sosıalıstik Respýblıkasy» (Gorskaıa ASSR) qurylady. Bul jańa memlekette Ingýsh okrýgi men Sheshen okrýgi aýdan deńgeıinde bolady. 1924 jyly eki okrýg «avtonomıalyq oblys» deńgeıinde Reseı Keńes Sosıalıstik Respýblıkasynyń quramyna enedi. Ingýsh avtonomıalyq oblysynyń ortalyǵy Vladıkavkaz qalasy, al Sheshen avtonomıalyq oblysynyń ortalyǵy Groznyı qalasy bolyp belgilenedi. 1934 jyly eki oblys qosylyp, «Sheshen-Ingýsh avtonomıalyq oblysy» bolyp birigedi. Oblystyń astanasy Groznyı bolady. Al 1936 jyly oblys statýsy respýblıka statýsyna kóterilip, Sheshen-Ingýsh ASSR-ne aınalady.   

Ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde nasıstik Germanıa kúshteri Kavkazǵa jaqyndaǵany belgili. Keńes ókimeti bul kezeńde ıngýshtar pen sheshenderdi nemistermen yntymaqtastyq qurdy dep aıyptap, 1944 jyly olardy  Qazaqstan men Qyrǵyzstanǵa jer aýdarady. Sheshen-Ingýsh ASSR-i jerleri Stavropol aımaǵy men Daǵystan arasynda úlestiriledi. Alaıda, Stalın qaıtys bolǵannan keıin, 1957 jyly Sheshen-Ingýsh Avtonomıalyq Keńestik Sosıalısik Respýblıkasy (Sheshen-Ingýsh ASSR) qaıta qurylady. Jer aýdarylǵan halyq elderine qaıtyp oralady. 1970-jyldary eki halyq esin jıyp, ulttyq sana-sezimi kóteriledi.

1980 jyldary Mıhaıl Gorbachevtiń ashyqtyq saıasaty arqasynda Kavkazda ultshyldyq qozǵalystary aldyńǵy qatarǵa shyqty. 1990 jyldyń 27-qarashasynda Sheshen-Ingýsh ASSR Joǵarǵy Keńesi sheshen-ıngýsh respýblıkasynyń memlekettik egemendigi týraly deklarasıa qabyldap, respýblıka atyndaǵy «avtonomıalyq» sózin alyp tastaıdy. Bul deklarasıa respýblıkanyń táýelsizdigin jarıalaýǵa negiz bolady. Alaıda, Keńes Odaǵy ydyraý barysynda ıngýshtar men sheshenderdiń Máskeýge degen kózqarasy ár túrli boldy.

1991 jyly Johar Dýdaevtyń basshylyǵymen Sheshenstannyń táýelsizdigi úshin soǵys bastaǵannan keıin ıngýsh-sheshen ortaq memleketi ydyraǵan bolatyn. 1991 jyldyń 30-qarashasynda ıngýshtar Reseı Federasıasynyń aýmaǵynda óz memlekettikterin qalpyna keltirip, Ingýsh Respýblıkasyn qurý týraly referendým ótkizdi. Referendýmǵa qatysqan ıngýshtardyń 97,4%-y Reseı Federasıasyna qarasty Ingýshetıa Respýblıkasyn qurýdy qoldady. 1992 jylǵy 4-maýsymdaǵy Ingýshetıa Respýblıkasynyń qurylǵan kúni bolyp sanalady. Magas qalasy jańa respýblıkanyń astanasyna aınaldy. Osylaısha, ıngýsh-sheshen ortaq memleketi ekige bólingendikten eki el arasynda shekara máselesi týyndady.

Keńes Odaǵy ydyraǵannan keıin eki respýblıka basshylyqtary shekara máselesin eki ret sheshýge tyrysty. 1990 jyly eki aradaǵy ákimshilik shekara respýblıkalyq shekara retinde qabyldandy. Alaıda shekara aımaǵyndaǵy Sýnja aýdanynda kelispeýshilikter boldy. Bul máseleni sheshý úshin 1993 jyly Ingýshetıa prezıdenti Rýslan Aýshevpen Sheshenstannyń is júzindegi basshysy Dýdaev kelisimshartqa qol qoıdy. Osy kelisimge sáıkes, Sernovodsk jáne Assınovskaıa eldi mekenderinen basqa Sýnja aýdany túgeldeı Ingýshetıaǵa berildi.

Shekaralyq daý 2005 jyly Ramzan Qadyrovtyń shekara bólisýdiń ádiletsiz bolǵandyǵy týraly málimdemesinen keıin qaıta órshidi. 2009 jyly shekara máselesin sheshý úshin arnaıy komısıa quryldy jáne 1990 jylǵy shekarany qorǵaý týraly sheshim qabyldady. Biraq ta 2013 jyldyń qańtarynda Ramzan Qadyrov Ingýshetıanyń Sýnja aýdanynda birneshe eldi mekender Sheshenstannyń ıýrısdıksıasynda bolýy kerek degen zańǵa qol qoıdy. Bul ıngýsh bıligi men halqynyń narazylyǵyn týdyrdy. Sheshender men ıngýsh arasyndaǵy qaqtyǵys jaǵdaılary Sýnja aımaǵyndaǵy Arshty aýylynda jıi bolyp turdy.

2018 jyly 30 tamyzda sheshen jaǵy daýly aımaqta jol qurylysyn bastady. Bul jaǵdaı árıne ıngýshtardyń kúmánin arttyrdy. Ingýsh turǵyndary jaǵdaıdy túsinýge tyrysyp jatqanda, 2018 jyldyń 26 qyrkúıeginde eki respýblıka basshylary shekaralyq kelisimge qol qoıdy. Bılik ókilderi daýly aımaqtyń teńdeı bólingendigin málimdese de, sarapshylar ıngýsh jaǵynyń 25 ese kóp jerden aıyrylǵanyn aıtyp jatty.

Ingýshtardyń eki apta boıy ereýilge shyǵýlary tek Ingýshetıa basshylyǵyna ǵana emes, Sheshenistandy da alańdatyp otyr. Eki memleket basshylary jaǵdaıdy ýshyqtyrmaý úshin dıalogty qaıta bastady. Tipti Sheshenstannyń prezıdenti Ramzan Qadyrov shekaralas aımaqta turatyn ıngýshtarmen jolyǵyp, málimdemelerinde shekten shyqqandyq bolsa, keshirýlerin surady. Osy oqıǵalardy eskere otyryp, Magasta ereýilshiler men  bılik 31 qazanǵa deıin narazylyq sherýlerin toqtatýǵa kelisti. Daǵdarystyń qalaı órbıtindigin jýyrda kóremiz.

Qoryta aıtqanda, Ingýshetıadaǵy narazylyqtar jáne Ingýshetıa men Sheshenstan arasyndaǵy jer daýy jalpy aımaqtyń bolashaǵy týraly mańyzdy belgiler berýde. Birinshiden, Kavkaz aımaǵy daǵdarys aımaǵy bolyp qala beretinge uqsaıdy. Ekinshiden, Máskeýdiń avtonomıalyq respýblıkalardyń ana tilderinde bilim alýlaryna tyıym salý saıasaty da sátsizdikke ushyraýy múmkin. Rasynda avtonomıalyq respýblıkalardyń ulttyq sanasy óte joǵary deńgeıde. Bul jaǵdaıda qysqa jáne orta merzimde bolmasa da, uzaq merzimde Reseı Federasıasyndaǵy respýblıkalar Máskeýden táýelsiz bolýy saıasatyn kúsheıte túsýi yqtımal.

 

Dinmuhammed ÁMETBEK, Halyqaralyq qatynastar boıynsha PhD doktory, Túrkıadaǵy «Ankara daǵdarys jáne saıası zertteý ortalyǵynyń» sarapshysy  

Biz týraly
ulys.kz — aqparattyq, saraptamalyq jáne tanymdyq baǵyttaǵy materıaldardy beredi.
 
Mýltımedıalyq joba zaman talabyna saı jasalǵan. Qazaqstannyń aqparattyq naryǵyn sapaly
kontentpen qamtamasyz etýge úles qosýǵa baǵyttalǵan. Mundaǵy saraptamalyq, tanymdyq
maqalalar san salany qamtıdy. Geostrategıa, geoekonomıka, geosaıasat, halyqaralyq
qatynastar men eldiń ishki-syrtqy saıasaty, ekonomıka, jahanda bolyp jatqan tektonıkalyq
ózgerister men trend taqyryptar ulttyq múdde turǵysynan tereń taldanyp qazaq
oqyrmandaryna jetkiziledi. Ortalyq Azıa men Túrki álemine erekshe kóńil bólinedi.