Qazaqstan halqy assambleıasy 1995 jylǵy 1 naýryzda konsýltatıvtik-keńesshi organ retinde quryldy.
Qazaqstan halqy assambleıasyn qurý ıdeıasy alǵash ret 1992 jyly el táýelsizdiginiń 1 jyldyǵyna arnalǵan Qazaqstan halqynyń birinshi forýmynda jarıalandy.
Osy jyldar aralyǵynda Assambleıa qarqyndy damyp, eleýli ózgeristerdi bastan keshirdi. Onyń damýy barysynda etnosaralyq toleranttylyq jáne qoǵamdyq kelisimniń qazaqstandyq úlgisi qalyptasty. Búginde Assambleıa memleket basshysy tóraǵalyq etetin konstıtýsıalyq organ bolyp tabylady.
Elimizdegi barlyq etnostar arasyndaǵy shynaıy kelisim men birlikte turmys keshýi, eń aldymen, qazaq halqynyń ata-dástúri men keńpeıildigi, ulttyq diliniń keńdigi - ortaq úıimiz Qazaqstandǵy beıbitshilik pen turaqtylyqtyń kepili ekendigine daý joq.
Assambleıa qalaı quryldy?
Degenmen Qazaqstan táýelsizdik alǵan kezeńde, el basshylyǵy aldynda halyqtyń kelisimin saqtap qalý, qoǵamnyń barlyq kúsh-áleýetin bir maqsatqa jumyldyrý basty nazarda boldy. Sebebi 100-den astam etnos ókilderiniń basyn biriktirmese, «bas-basyna bı bolyp», árqaısysy «kórpeni ózine tartý úrdisi» bastalar edi. Sonymen qatar saıası kúshter de bul jaǵdaıdy óz paıdalaryna jaratar edi.
Qazaqstandaǵy barlyq etnos ókilderiniń múddesin qamtamasyz etýshi uıym qurý týraly ıdeıany alǵash ret QR Tuńǵysh Prezıdenti Nursultan Nazarbaev 1992 jyldyń jeltoqsanynda ótken Qazaqstan halqynyń birinshi forýmynda aıtty. Alqaly jıynda Memleket basshysy baıandama jasap, Qazaqstan damyǵan elder qataryna qosylyp, el turǵyndary tabysty, ál-aýqaty joǵary turmysta ómir súrý deńgeıine jetý úshin halyqtyń yntymaǵy, birligi men tatýlyǵynyń negizgi ról atqaratynyn erekshe atap ótti. Osylaısha, 1995 jylǵy naýryz aıynda Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti janynan konsýltatıvti-keńestik organ retinde Qazaqstan halqy Assambleıasy quryldy.
Qazirgi tańda Assambleıa etnosaralyq jáne konfesıaaralyq qatynastar salasyndaǵy memlekettik saıasatty júzege asyrýshy mańyzdy quralǵa aınalyp, elimizde turmys keship otyrǵan barlyq etnostardyń ózara teń quqyqty qatynasyn qamtamasyz etýshi alań rólin atqarýda. Osy ýaqyttar aralyǵynda atalǵan qurylym qoǵamdaǵy turaqtylyqty saqtaýshy quralǵa aınalǵanyn ýaqyttyń ózi dáleldep otyr. Assambleıanyń negizgi baǵyty elimizdi mekendegen barlyq ulttar men ulystardy ortaq maqsatqa jumyldyrý bolyp tabylady.
Atalǵan bedeldi uıymnyń ómirsheńdiginiń eń basty ereksheligi – ol etnostyq toptardyń qyzmetin baqylaýmen aınalysatyn qarapaıym uıymǵa ǵana aınalyp qoımaı, sonymen qatar elimizdegi barlyq ult pen ulystyń múddelerin bir arnaǵa toǵystyrýshy, barlyq azamattardyń etnostyq, dinı erekshelikterine qaramastan quqyǵy men bostandyǵyn saqtaýshy tolyqqandy saıası ınstıtýtqa aınalýynda.
Qalyptasý kezeńderi
Jalpy alatyn bolsaq, Qazaqstan halqy Assambleıasynyń qalyptasýy birneshe kezeńnen turady.
Birinshi kezeń – 1995-2002 jyldar aralyǵy. Sońǵy qabyldanǵan jańa Konstıtýsıada memlekettik tuǵyrdyń basym baǵyttary dep jalpy azamattyq qaǵıdattar tolyqtaı qarastyryldy. Eski Ata Zańdaǵy qazaqstandyqtardy baıyrǵy ult jáne keıinnen qonys aýdarǵan etnostar dep ekige bólý qysqartylyp, memlekettik til retinde qazaq tili jarıalandy. Atalǵan máseleler qoǵamnyń birigýin jedeldetip, jurtshylyq tarapynan tolyqtaı qoldaýǵa ıe boldy. Jańa Konstıtýsıa zańnamalyq deńgeıde etnostardyń ultyna, tiline, diline, dinine, násiline qaramastan teń quqyqtylyqty qamtamasyz etti.
Osylaısha Qazaqstan halqy Assambleıasynyń biriktirýshi kúshi, elimizdegi barlyq etnostardy jumyldyrýshy qasıeti memlekettik ulttyq saıasattyń basty tuǵyryna aınaldy. Assambleıa etnomádenı birlestikterdi damyta otyryp, saıası, quqyqtyq jáne mádenı baǵytta qazaqstandyq jańa úlgini tájirıbege engizdi.
Assambleıa totalıtarlyq «birkelkilik» júıesinen shyqqan etnostardyń dástúri, tili men mádenıetin qalpyna keltirýge, damytýǵa tolyq jaǵdaı jasalýyna kúsh salyp, halyq yqylasyna bólendi. Osylaısha, «Sanalýandyq arqyly birlikke» degen baǵytta damyǵan etnosaralyq qatynastyń qazaqstandyq úlgisi qalyptasty.
Ekinshi kezeń – 2002 jyldan bastap qazirgi ýaqytqa deıin – qoǵamdy jumyldyrý kezeńi dep sanalady. Qazaqstan halqy Assambleıasy el ekonomıkasynyń qaıta túlep, turaqty damý qarqynyna ilesýi, qoǵamdy demokratıalandyrý úderisteriniń jedel damýy kezeńinde mańyzdy qoǵamdyq-saıası máselelerdi sheshýde aldyńǵy qatardan kórindi. Qazaqstan halqy Assambleıasynyń memlekettik damýdyń kóptegen máselelerine aralasýy etnostyq negizde partıalar qurý, etnosaralyq qatynastar salasyn saıasattandyrýdan saqtaýǵa negiz boldy. Bul kezeń aralyǵynda orta merzimge arnalǵan Qazaqstan halqy Assambleıasynyń Strategıasy, Tilderdi damytýdyń memlekettik baǵdarlamasy, «Qoǵamdy jumyldyrý ıdeıasy – Qazaqstan damýynyń sharty retinde» Konsepsıasy qabyldanyp, júzege asyrylyp jatyr.
2007 jyly júrgizilgen konstıtýsıalyq reformalardyń arqasynda Qazaqstan halqy Assambleıasy jańa konstıtýsıalyq mártebege ıe bolyp, elimizdiń bas zań shyǵarýshy organyna óz ókilderin saılaý quqyǵyn ıelendi. Osy jyly Assambleıa atynan Parlament Májilisine depýtattar saılanyp, elimizdegi etnosaralyq qatynastardy nyǵaıtýda búgingi kúnde nátıjeli eńbek etýde. Olar 60-qa jýyq zań jobasyn ázirleýge qatysty; azamattar kótergen máseleler boıynsha memlekettik organdarǵa júzdegen hattar joldandy, Assambleıa týraly zańnamalyq qujattyń jobasyn ázirledi. Qazaqstan halqy Assambleıasy úshin 2008 jyl óte mańyzdy, nátıjeli jyl boldy – Assambleıanyń beıbitshilik pen kelisimdi nyǵaıtý baǵytyndaǵy rólin normatıvti-quqyqtyq turǵyda úılestiretin «Qazaqstan halqy Assambleıasy týraly» Zań qabyldandy.
Bir shańyraq astyndaǵy tatýlyq
Qazirgi tańda elimizde 600-den astam etnomádenı birlestik, 4 ulttyq teatr, Dostyq úıleri jáne 195 jeksenbilik mektep jumys isteıdi, etnos tilderinde 35 gazet-jýrnal basylyp shyǵady.
Qazaqstan halqy Assambleıasy etnosaralyq qatynas salasynyń barlyq máselesine den qoıyp, memlekettik organdarmen belsendi qarym-qatynasta jumys istep otyr. Osy oraıda Bilim jáne ǵylym, İshki ister mınıstrlikterimen birlesken is-sharalar jospary bekitilip, Mádenıet jáne aqparat, Syrtqy ister, Ádilet mınıstrlikterimen birqatar baǵyttar boıynsha naqty sharalar atqarylýda. Ulttyq akademıalyq kitaphana janynan Assambleıaǵa arnalǵan depozıtarıı ashyldy.
Assambleıa janynan dúnıege kelgen kelesi bir iri joba – Qoǵamdyq qor. Atalǵan Qor elimizdegi turaqtylyq pen kelisimdi nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan ár túrli jobalardy qarjylandyrýmen aınalysýdy maqsat etken.
Elimizdiń ár óńirlerinde Qazaqstan halqy Assambleıasynyń bastamasymen memlekettik saıasat pen elimizdiń qoǵam birligin nyǵaıtý baǵytyndaǵy maqsat-mindetterin halyqqa túsindirýmen aınalysatyn arnaıy aqparattyq-nasıhat toptary qurylyp, nátıjeli eńbek etýde. Búgingi tańda 500-ge jýyq adam el ishinde úgit- nasıhatta jumystaryn júrgizýde.
Halyq birligi – memlekettilik negizi. Qoǵamdyq birlikti tý etip, Qazaqstandy bolashaǵy kúshti, órkendep, damyǵan el qataryna qosýda Assambleıanyń atqaryp otyrǵan róli orasan.
Assambleıa barlyq salada belsendi
Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev Assambleıa jumysyna erekshe mán berip keledi.
"Assambleıa – keıbir adamdar aıtyp júrgendeı, jasandy uıym emes. Assambleıa – el birligin is júzinde ornyqtyra túsetin tıimdi qurylym. Búginde bul – konstıtýsıalyq mártebesi bar mańyzdy qoǵamdyq organ. Assambleıa óte aýqymdy qaıyrymdylyq sharalaryn der kezinde jáne jedel uıymdastyryp keledi. Munyń bári kóp jyldyq júıeli jumystyń nátıjesi ekeni sózsiz. Assambleıa dúnıege kelgen jyldan beri atqarǵan qyzmeti men júrip ótken sara joly qazaqstandyq etnosaralyq jáne konfesıaaralyq kelisim úlgisi álemdik qaýymdastyq aldynda bedeldi uıymdardyń biri bolyp, el qoǵamynyń quramdas bóligine aınaldy", - degen edi Memleket basshysy.
Assambleıa elimizdiń barlyq salalarynda belsendi jumys atqarýda. Ásirese uıymnyń jastary óte belsendi. Mundaı pikirdi QR Prezıdenti janyndaǵy QSZI Saıası zertteýler bóliminiń bas sarapshysy Dýlat Óteǵalı da rastaıdy. Onyń aıtýynsha otbasy ınstıtýtyn saqtaýǵa Assambleıa janynda «Aqsaqaldar keńesi» men Analar keńesiniń rólin erekshe.
«Analar keńesi jalpy 252,5 myńnan astam adamnyń qatysýymen 6 myńnan astam is-shara ótkizgen. Sonymen birge, Qazaqstannyń barlyq óńirlerinde myńnan astam etnomádenı birlestikter jumys isteıdi jáne QHA jumysyn úılestiretin jáne qamtamasyz etetin 34 Dostyq úıi bar. Bul qazirgi kezde Assambleıa quryltaı barysynda aıqyndalǵan jalpyǵa ortaq qundylyqtardy, negizgi ıdeologemalardy qazaqstandyq qoǵamda keńinen nasıhattaý jáne taratý áleýetine ıe ekenin kórsetedi», - deıdi Dýlat Óteǵalı.
Buǵan qosa «Jastar assambleıasy» uıymy da óte belsendi. Atalǵan jastar uıymnyń qatarynda 9 myńnan astam astam adam bar. «Jastar assambleıasy» qoǵamdyq uıymnyń tóraǵasy Tımýr Jumyrbaevtyń sózinshe, bul naǵyz patrıottar. Olar ózderiniń kúndelikti qoǵamdyq jumystary arqyly ult birligin nyǵaıtýǵa ólsheýsiz úles qosyp júr. Jastar bilim men ǵylymdy damytýda, qoǵamdy izgilendirýde, tazalyq saqtaýda, qaıyrymdylyq jasaýda jáne basqa da salalarda aldyńǵy shepten kórinedi. Jalpy «Jastar assambleıasy» QHA tynysy men aýqymyn keńeıte túsýde.
QHA-nyń jańa mısıalary
QHA qurylǵan kezeńnen bastap atap aıtqanda konsýltatıvtik-keńesshi organnan Qazaqstan qoǵamynyń múddelerin zańdy qorǵaı alatyn myǵym ınstıtýtqa aınaldy. Ústimizdegi jyly sáýir aıynda ótken Qazaqstan halqy Assambleıasynyń «Birlik. Jasampazdyq. Órleý» atty HHHİİİ sesıasynda Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev Assambleıanyń jańa 3 baǵytyn aıqyndady. Prezıdenttiń atalǵan jıynda aıtqan sózine súıenip aıtatyn bolsaq, birinshi Assambleıa jumysyn elimizdiń jańa gýmanıtarlyq ıdeologıalyq doktrınasymen úılestirý qajet. Atyraýda naýryz aıynda ótken Ulttyq quryltaıda Táýelsizdik jáne Otanshyldyq, Birlik jáne Yntymaq, Ádildik pen Jaýapkershilik, Zań jáne Tártip, Eńbekqorlyq pen Kásibılik, Jasampazdyq pen Jańashyldyq degen sıaqty uǵymdarǵa aıyryqsha mán berilgen. Assambleıa osy atalǵan qaǵıdattardy ornyqtyrý isinde Assambleıa basty ról atqarýǵa tıis.
Ekinshi, qazirgi kezde álemdik kataklızm beleń alyp, kóptegen elderde arasynda turaqsyzdyq, din, ult aralyq qaqtyǵystar beleń alýda. Sondyqtan ishki turaqtylyq pen birlikti saqtaý, syrt kózderdiń arandatýshylyǵyna túsip qalmaý, eldegi turaqtylyq pen tynyshtyqty nyǵaıta túsý asa mańyzdy. Bul baǵytta da Assambleıanyń mısıasy orasan, muny da Prezıdent basa aıta kele: «...Bizdiń mindetimiz – qoǵamda ózara qurmet pen senimdi nyǵaıta túsý. Sondaı-aq dinı, aımaqtyq nemese áleýmettik-ekonomıkalyq alshaqtyqty boldyrmaý úshin barshaǵa ortaq jańa qaǵıdattar men ustanymdar oılastyrý. Assambleıanyń osy kúrdeli máselege baılanysty atqaryp jatqan qyzmeti aıryqsha mańyzdy», - dedi.
Úshinshi, Assambleıanyń ınstıtýsıonaldyq áleýetin nyǵaıtý qajettigi. Memleket basshysy «Assambleıa memlekettik sheshim qabyldaý úderisine jáne reformalardy ilgeriletý isine belsene qatysýy kerek. Sondyqtan onyń ǵylymı-saraptamalyq áleýetin damytý qajet. Etno-áleýmettik shıelenis oshaqtaryn anyqtaýǵa jáne ondaı oqıǵalardyń aldyn alýǵa basa mán berilýge tıis», - dedi.
Sonymen qatar Assambleıanyń birlik, tynyshtyq pen etnosaraalyq tatýlyqty nyǵaıtýdan bólek, qaıyrymdylyq jasaý, qoǵamdy izgilendirý baǵytyndaǵy asa aýqymdy jumystaryn erekshe aıta ketken jón. Kóktemde bolǵan tasqyn apaty kópshilik úshin synaq boldy. Osy qıyn sátte Qazaqstan halqy Assambleıasy bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol shyǵaryp, ózderiniń myqty damyp kele jatqan aýqymdy qoǵamdyq uıym ekenin taǵy da bir dáleldedi. Bul jaǵdaıǵa da Prezıdent joǵaryda atalǵan jıynda erekshe toqtalyp ótti.
«Jurtqa jan-jaqty kómek berý úshin dereý Assambleıanyń respýblıkalyq jáne aımaqtyq shtabtary quryldy. «Júrekten júrekke» degen aýqymdy aksıa júrgizilip jatyr. Apat aımaqtaryna 1500 tonnadan astam azyq-túlik jáne eń qajetti taýarlar joldandy. Onyń jalpy somasy shamamen 770 mıllıon teńge boldy. Sý tasqynymen kúreske etnomádenı birlestikterdiń 12 myńǵa jýyq ókili qosyldy. Olar qaıyrymdylyq jáne gýmanıtarlyq kómek jınaýǵa jumyldy. Sondaı-aq jurtty qaterden habardar etýge jáne qaýipsiz jerge kóshirýge atsalysty. Munyń bári – ózara janashyr jáne tileýles bolýdyń aıqyn kórinisi», - dedi Qasym-Jomart Toqaev.
P.S. Kelesi jyly Qazaqstan halqy Assambleıasynyń qurylǵynyna 30 jyl tolady. Osy 30 jylda Assambleıa úlken damý kezeńderinen ótti. Túrli reformalardy bastan ótkerdi. Osy jyldar ishinde turaqtylyq pen tatýlyqtyq qazaqstandyq úlgisin jasaýǵa berik irgetes qalady.
Avtory: Mara Keles
