Genderlik saıasat – jahandaný dáýirindegi eń ózekti máselelerdiń biri. Bizdiń el táýelsizdik alǵan jyldardan beri qaraı názik jandylarǵa teń qoljetimdilikti jáne ómirdiń barlyq salalaryna qatysýdy qamtamasyz etýi tıis degen demokratıalyq joldy ustanyp keledi. Sodan bergi kezeńde bizde qazaqstandyq qoǵamǵa tán genderlik saıasattyń jańa eýrazıalyq modeli qalyptasqanyna bárimiz kýámiz.
Genderlik saıasat jáne bıliktegi áıelder ındeksi
Áıelder men erlerdiń quqyǵyna, jynysyna, genderlik rólderine qatysty memlekettiń ustanǵan baǵytyna genderlik saıasat dep baǵa berilgeni bárimizge belgili jáıt. Kez kelgen memlekettiń osy turǵydaǵy ustanǵan saıasaty kóp jaǵdaıda qandaı da bir halyqtyń ulttyq jáne dinı dástúrlerine saı anyqtalǵan. Búginde kóptegen musylman elderinde erler men áıelderdiń quqyqtarynda aıta qalarlyqtaı aıyrmashylyqtar bar. Máselen, áıelder erte jastan turmysqa shyǵýlary kerek. Bóriktiler bolsa, eshqandaı sebepsiz áıelderimen ajyrasyp kete beredi. Al názik jandylarǵa mundaı qadamǵa barý úshin túrli ótkelekterden ótýge týra keledi, bir sózben aıtqanda, áıelderge tyıym salynǵan jaılar jetip artylady.
Kóptegen memleketterdegi qabyldanǵan zańdar negizinen erkek pen áıeldiń teńdigin saqtaýǵa oraılastyrylǵan. Nekege turý jasy erler úshin de, áıelder úshin de birdeı. Saılaý men saılanýǵa da teń quqyly, jumysqa da kedergisiz qabyldanady. Degenmen, erler men áıelderdiń arasyndaǵy quqyqtar men mindetterdiń ereksheligi keı jaǵdaıda anyq baıqalady. Máselen, Reseı Federasıasynda, basqa da Eýropa elderinde áskerı qyzmetti atqarýǵa tek er azamattar ǵana quqyly bolsa, Izraılde erler de, áıelder de áskerı mindetti óteýge boryshty bolyp sanalady. Jaza bersek, mundaı mysaldardy kóptep keltirýge bolady.
Endi álemdik saıasatta áıelderdiń róli qaı deńgeıde degen saýalǵa jaýap izdep kóreıik. Halyqaralyq Council on Foreign Relations zertteý ortalyǵynyń 2024 jyldyń tamyzynda jarıalaǵan Bıliktegi áıelder ındeksine (Women’s Power Index 2024) zer salsaq, osyǵan qatysty biraz maǵlumatqa kóz jetkizemiz. Ortalyqtyń BUU-ǵa múshe 193 memlekettiń genderlik teńdikke jetý salasyndaǵy kórsetkishterin baǵalaıtyn esepte memleket nemese úkimet basshylary, mınıstrler kabınetinde, ulttyq zań shyǵarýshy organdarda, ulttyq zań shyǵarýshy organǵa, jergilikti memlekettik organdarǵa kandıdat bolǵan áıelderdiń úlesin taldap kórsetedi. Osy zertteý derekke súıensek, 193 memlekettiń ishinde 25 elde ǵana memleket nemese úkimet basshysy áıel bolǵan. Sondaı-aq, 15 elde mınıstrler kabınetiniń quramy kem degende 50 paıyzdy áıelderden qurasa, 6-aq memlekette Parlamenttegi názik jandylar sany 50 paıyzdan kem emestigi belgili bolǵan. Al postkeńestik memleketter ishinde Grýzıa, Moldova, Latvıa, Lıtva elderinde áıel memleket basshysy bar.
Qazaqstan bıligindegi áıelder ındeksine toqtalar bolsaq, (1) saıası parıtet – 23%, (2) memleket basshysy - Er, (3) 1946 jyldan bergi memleket basshysy - 0, (4) mınıstrler kabıneti – 14%, (5) ulttyq zań shyǵarýshy organ – 21%, (6) ulttyq zań shyǵarýshy organ kandıdattary - 23%, (7) jergilikti zań shyǵarýshy organ - 31%. Qorytyndylaı kelgende, 193 eldiń bıligindegi áıelder ındeksiniń jalpy kórsetkishiniń ishindegi Qazaqstan áıelder ındeksi barlyǵymen salystyrǵanda ortasha deńgeıden tómen ekeni belgili boldy. Mamandardyń aıtýynsha, onyń basty sebebi – memlekettik basqarý júıesiniń barlyq tarmaǵyndaǵy áıelderdiń saıası ókildigi men qatysý deńgeıiniń tómendiginen eken. Genderlik kvota týraly
Genderlik kvota - bul úkimettegi, qandaı da bir bolmasyn kompanıanyń top menedjmentindegi, bıliktiń ózge de salalaryndaǵy erler men áıelderdiń ókilettikteriniń shekteýli normalary. Mundaǵy negizgi maqsat - erlerdiń de, áıelderdiń de saıası ómirge belsene aralasyp, eldegi nemese ózi eńbek etetin iri uıymdardaǵy mańyzdy sheshimderdi qabyldaýǵa at salysýyn qamtamasyz etý.
Alaıda názik jandylardyń kópshiligi (tipti femınıstkalardyń da basym bóligi) genderlik kvotalardyń engizilýin qalamaıdy. Olardyń paıymynsha, bul áıelderdi erlerden bir saty tómen qoıatyn senimin joıý, bedelin túsirý túrindegi kemsitýshilik bolyp tabylady. Sonda genderlik teńdik týraly áńgime qozǵaýdyń qajeti bar ma?
Zań boıynsha eki jynystyń ókilderiniń de múmkindikteri birdeı, degenmen saıasatker nemese top-menedjer bolý áıelder úshin birshama qıynǵa soǵady. Máselen, teriskeıdegi kórshi el Reseıde joǵary bilimdi áıelderdiń úles salmaǵy erlerge qaraǵanda birshama joǵary (37 nemese 29 paıyz) bolsa da, olardyń qyzmettik baspaldaqta joǵary órleýi sırek qubylys. Keı kezderi kompanıalardyń keıbiri artyq shyǵyn shyǵarmaýdy oılap, (máselen, dekrettik demalysqa shyǵyp, bala kútimimen úıde otyrǵan áıelge tólemaqy tólemes úshin) jas qyzdardy jumysqa qabyldaı bermeıdi. Onyń ústine bizdiń qoǵamymyz áli de genderlik taptaýrynnyń qursaýynan shyǵa almaı otyr. Demek, áıeldiń mindeti oshaq basyn ustaý, bala tárbıesimen aınalysý degen qaǵıda óz mánin áli de tolyq joıa qoımaǵan.
Saıasattaǵy genderlik kvota
Mamandar genderlik kvota týraly jıi sóz qozǵalǵanda, áıelderdiń saıası ómirge aralasýyn meńzeıdi. Áıelderdiń saılaýǵa qatysýyna birinshi ret 1893 jyly Jańa Zelandıada zań turǵysynda ruqsat etildi. Biraq shynyn aıtý kerek, zań boıynsha mundaı múmkindiktiń eldiń baıyrǵy turǵyndaryna esh qatysy bolmady. Al Eýropada mundaı mańyzdy qadam tek 1905 jyly qolǵa alyndy. Atap aıtqanda Fınlándıa áıelderi saılaýǵa qatysý quqyǵyn ıelendi, arada bir jyl ótkende daýysqa túsýge múmkindik aldy. Munyń sýfrajıstkalardyń (áıel quqyǵyn qorǵaýshylarynyń) qyzmetiniń arqasynda múmkin bolǵandyǵyn aıta ketý kerek. Alǵashqy amerıkandyq femınıstka Ebıgeıl Adams óziniń bir hatynda bylaı dep jazdy: «Biz qabyldaýyna ózimiz qatyspaǵan, bizdiń múddemizdi eskermegen zańǵa baǵynbaımyz». Keıinnen osy aıtylǵan kesimdi pikiriniń arqasynda onyń esimi búkil álemge tanyldy.
«Parlamentte erler men áıelderdiń sanynyń teń bolýy, eldiń jalpy demokratıalanýy jáne áıelder máselesiniń ózektiligin joǵaltpaý - genderlik teńdikke qol jetkizýdegi mindetti qadam», - deıdi saıasatkerler. Biraq talqylanyp otyrǵan sharalar kemsitýshilikke qarsy kúrestiń jalǵyz joly emes. Eger demokratıalyq elderdegi bul baǵyttaǵy jumystar osy qalypta júrgizile beretin bolsa, genderlik tepe-teńdik ózinen-ózi qalyptasady, biraq oǵan keminde 70-100 jyl ýaqyt kerek deıdi sarapshy mamandar.
Názik jandylar da Prezıdent bola alady
«Prezıdent taǵyna áıelder otyrsyn!» degendi amerıkalyqtar uzaq jyldardan beri urandatyp keledi. 2000 jyly NBC telekompanıasy men «Wall Street Journal» gazetiniń birlesken saýalnamasynyń málimetterne sáıkes, amerıkalyqtardyń 80 paıyzdan astamy áıelderge daýys berýge daıyn ekendikterin málimdepti. AQSH-taǵy saılaýǵa 1,5 jyl ýaqyt qalǵanda el turǵyndarynyń 55 paıyzy prezıdent laýazymynda áıel adamdy kórgileri keletindikterin jasyrmaǵan.
Bir atap ótetin jaı, AQSH-ta áıelderdiń prezıdent oryntaǵyna otyrýǵa degen talpynystary ótken ǵasyrdyń ekinshi jartysynda bastalǵan. Alaıda úmitkerlerdiń kópshiligi usaq partıalardyń tarapynan usynylǵandyqtan, olardyń bul oraıda tabysqa jetýlerine esh múmkindik bolmady. Jańa ǵasyrdyń basynda, ıaǵnı 2000 jyly Aq úıdiń qojaıyny bolý úshin Búkilálemdik jumysshylar partıasynyń kóshbasshysy, afroamerıkandyq áıel Monıka Mýrhed baǵyn synap kórgen edi, biraq oǵan saılaýshylardyń nebáry 0,002 paıyzy ǵana daýys berdi. Esterińizde bolsa, bizdiń elde ótken Prezıdenttik saılaýlarda da názik jandylar ózderiniń kandıdatýrasyn usynyp, óte az daýys jınaǵan bolatyn.
Degenmen, Council on Foreign Relations zertteý ortalyǵynyń 2024 jyldyń tamyzynda jarıalaǵan Bıliktegi áıelder ındeksine (Women’s Power Index 2024) kóz júgirtsek, keıingi kezderi alpaýyt elderde saıasattaǵy áıelderdiń róli artyp kele jatqanyn kóremiz. Álemde el basqaryp otyrǵan áıel prezıdentterdiń bar bolǵany - saıasat salasyndaǵy genderlik teńsizdikti joıý barysyndaǵy tolaǵaı tabys ekeni sózsiz.
Qazaq halqy genderlik saıasat degendi bilmeı turyp-aq áıeldiń ornyn aıqyndap, qamqorlyqtyń san qıly strategıasyn jasap qoıǵan. Desek te, genderlik teńdik deńgeıi joǵarylaǵan saıyn, otbasy músheleriniń árqaısysynyń turmystyq, ekonomıkalyq, adamgershilik-tárbıelik, qorǵaýshylyq jáne basqa da mańyzdy fýnksıalaryn oryndaýda jaýapkershiligi, tepe-teńdigi de joǵary bolatynyn esten shyǵarmaǵanymyz abzal. Bul turǵysynan kelsek, qazirgi júrgizilip jatqan genderlik saıasat ana men balaǵa aıryqsha áleýmettik jaǵdaı jasaý, otbasyndaǵy zorlyq-zombylyqtyń aldyn alý sıaqty máselelerdi sheshý bop tabylsa quba-qup.
