Eskendir AQYLBAEV: GEOSAIASI SHYNDYQQA BEIİMDELÝGE DAIYN BOLÝYMYZ KEREK
ULYS: Eskendir, Qazaqstannyń halyqaralyq qatynastar keńesiniń (Kazakhstan Council on International Relations (KCIR) atqarýshy dırektorysyz? Jas bolsańyz da osyndaı úlken jaýapkershiligi zor qyzmetke bas boldyńyz? Qıyn emes pe, qandaı jaýapkershilik sezinesiz?
ESKENDİR AQYLBAEV: Ia, árıne, men úshin bul jaýapkershiligi óte zor qyzmet ári úlken mektep. Qıyn hám qyzyq. Óıtkeni, kez kelgen elge barǵanda Qazaqstannyń atynan barasyń. Seniń bilim-biligińe, dıplomatıalyq mádenıet-mashyǵyńa qarap ta elińdi baǵalaýy múmkin. Qazaqstan halyqaralyq qatynastar keńesinde qyzmet etý eń bastysy—úlken shabyt berip, kúsh-qaıratymdy arttyrady. Sebebi, joǵary deńgeıdegi múıizi qaraǵaıdaı kásibı mamandar arasynda bolý bilimimniń tereńdep, biliktiligimniń kemeldenip, shyńdalǵan bolattaı bolýyma yqpal etedi. Sosyn meniń jas bolsam da jaqsy jetistikterge jetýim tileýqorlarym — ata-anamnyń aqyly men tilegi dep oılaımyn. Ol kisilerdiń dıplomatıa ıa bolmasa, syrtqy saıasatqa eshqandaı qatystary joq. Biraq, meniń osyndaı mamandyq tańdaýyma keńes berip, áleýetimdi arttyryp, qabiletimdi ushtaýǵa kóp baǵyt berdi.
ULYS: Endi Qazaqstannyń halyqaralyq qatynastar keńesiniń maqsatyna toqtalyp, jasaǵan jumystary týraly qysqasha aıta ketseńiz?
ESKENDİR AQYLBAEV: Qazaqstannyń halyqaralyq qatynastar keńesi 2017 jyly 10-mamyrda Qazaqstan saıası ǵylymdar Asosıasıasy men Qazaqstan dıplomattary birlestiginiń bastamasymen qurylǵan. Birlestiktiń Qurmetti tóraǵasy — Parlament Senatynyń Tóraǵasy Qasym-Jomart Toqaev myrza. Al Keńestiń tóraǵasy - belgili saıasattanýshy, "Qazaqstan" RTRK" AQ Basqarma tóraǵasy Erlan Qarın myrza. Sonymen qatar, Keńes Tóralqasynyń quramyna Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń kómekshisi Nurlan Onjanov, «Nur Otan» partıasy Tóraǵasynyń birinshi orynbasary Máýlen Áshimbaev, iri dıplomattar jáne otandyq jetekshi taldaý ortalyqtarynyń basshylary kiredi. Al keńestiń basty maqsatyna keler bolsaq: Qazaqstannyń mańyzdy halyqaralyq bastamalaryna qoldaý jasaý jáne saraptama júrgizý; halyqaralyq qatynastar salasyndaǵy otandyq sarapshylardy biriktirý; sarapshylardyń jáne ǵylymı jumystardyń biryńǵaı derekqoryn qurý; saıasattaný jáne halyqaralyq qatynastar mamandyǵy boıynsha qazaqstandyq mektep qalyptastyrý. Sonymen qatar, bul bastama sarapshy qoǵamdastyq pen memlekettiń ózara is-qımylyn qoldaýǵa baǵyttalǵan, sondaı-aq, jahandyq turǵydaǵy kún tártibinde turǵan eń ózekti máselelerdi talqylaý jáne usynystar ázirleý. Keńes Tóraǵasynyń uıytqy bolýymen halyqaralyq jáne aımaqtyq mańyzdy máseleler boıynsha sarapshylar jıyny, forýmdar men konferensıalar ótkizilip, salalyq kitaptar basylyp, arnaıy baǵdarlamalar daıyndaldy. Jalpy, halyqaralyq tájirıbeni eskere otyryp, Qazaqstannyń halyqaralyq qatynastar keńesin qurý, jeke saraptamalyq platformasyn qalyptastyrýdaǵy mańyzdy jáne dál ýaqytyly qadam boldy deýge bolady.
ULYS: Únemi jas kóshbasshylarǵa arnalǵan álemdik baǵdarlamalarǵa, mańyzdy halyqaralyq jıyndarǵa qatysyp júretinińdi bilemiz. Byltyr álemdegi eń tanymal, jas saıasatkerlerdiń biri — Kanada premer-mınıstri Djastın Trúdo men komandasyna aǵylshynsha esh múdirmesten suraq qoıyp jatqanyńdy kórdik. Qalaı boldy, qysqasha aıtyp berseń?
ESKENDİR AQYLBAEV: Ia, siz de kórgen ekensiz ǵoı. Byltyr jas kóshbasshylarǵa arnalǵan «Atlantic Council Millennium Leadership Program» atty bedeldi baǵdarlamaǵa qabyldandym. Ol shyn máninde, men úshin óte úlken tájirıbe, jetistik boldy. Nege deseńiz, tańdaý óte kúrdeli, jyl saıyn álemniń túkpir-túkpirinen 700 adam baǵdarlamaǵa ótinish beredi, al komısıa tek qana 21 adam tańdaıdy, ıaǵnı 3 paıyzdaıyn ǵana. Byltyr menimen birge 12 eldiń óte joǵary jetistikke jetken jastary qatysty. Sebebi, 21 qatysýshynyń 14-i Garvard, Stenford, MIT, Ýorton, Oksford jáne Prınston ýnıversıtetin bitirgen. Keıbireýleri Facebook, Google, Bridgewater kompanıalarynda qyzmet etedi. Sonymen qatar, «Forbes» tiziminde 30 jasqa deıingi álemdegi eń tabysty jáne keleshegi bar jas kóshbasshylardyń qataryna engen bir azamat boldy. Al taǵy bireýi AQSH-tyń Aq úıinde nemese premer-mınıstrdiń keńesshisi, odan ózge otty núktelerdegi kelissózshiler jáne qorǵanys sektorynda jumys isteıtin úzdik jastar boldy. Ótken jyly irikteý komıtetiniń nazaryna iligip, Qazaqstannan tipti, Ortalyq Azıadan alǵashqy qatysýshy ókil retinde shaqyrtý alyp, myqty jastar arasynnan tabylýym ońaıǵa soqpady. Sebebi, men bul belgili baǵdarlamaǵa qatysýǵa 2014 jyldan bastap ótinish berip kelgen edim. Tabandap otyryp, maqsatyma jettim. Baǵdarlama sheńberinde eki apta ishinde bosqyndar máselesin zerttedik. Biz Túrkıanyń Gazıentep qalasyna, ıaǵnı Sırıa shekarasyna arnaıy baryp, jáne Grek Lesvos araldaryna baryp bosqyndar lagerlerin óz kózimizben kórdik. Keıin biz Brússelde ótetin NATO samıtine qatystyq. Samıtte memleket basshylaryna suraqtar qoıýdyń biregeı múmkindigi týdy. Kanada premer-mınıstri Djastın Trúdo men komandasyna «NATO Azıadaǵy ahýaldy qalaı kóretini týraly» suraq qoıyp, tolymdy jaýap aldym.
ULYS: Eskendir, endi elimizdiń halyqaralyq arenadaǵy bedeline oıyssaq. Qazaqstan keshe ǵana Birikken Ulttar Uıymynyń (BUU) Qaýipsizdik Keńesiniń turaqty emes múshesi bolyp saılanǵan sekildi edi. Ýaqytta toqtaý joq, tıesili merzim de aıaqtaldy. İrgeli uıymdaǵy tarıhı mısıamyzdy qalaı atqardyq?
ESKENDİR AQYLBAEV: Qazaqstannyń 2017-18 jyldar kezeńinde BUU Qaýipsizdik Keńesiniń turaqty emes músheligi jahandyq mańyzdy ózgeristermen jáne álemde bolyp jatqan aýmaly-tókpeli kezeńge tuspa-tus kelgenine qaramastan, halyqaralyq qoǵamdastyqta qarymdy qadam jasap, mısıamyzdy abyroıymen aıaqtadyq. Buǵan qosa, mol tájirıbe jınadyq. Bul elimizdiń álemde beıbitshilik pen qaýipsizdikti nyǵaıtý jolynda baǵyndyrǵan taǵy bir bıik belesi boldy. Qazaqstan Keńeste barlyq múshe eldermen mańyzdy ári basymdyqqa ıe baǵyttar boıynsha ashyq, ádil jáne saıası jaǵdaıatsyz, jaýapty, salmaqty jáne syndarly túrde jumys isteýge nıette ekendigin kórsetti. BUU Qaýipsizdik Keńesiniń alǵash ret turaqty emes múshesi retindegi bul mindet Qazaqstannyń syrtqy saıasaty úshin shaǵyn vektorly saıasatty damytýda jańa saty bolary sózsiz. Osy rette aıta ketetin másele, EQYU jáne IKU sekildi alańdarda tóraǵalyq etken Astananyń halyqaralyq usynystary qazaqstandyq dıplomatıanyń damýyna dańǵyl jol ashyp berdi.
ULYS: Naqty qandaı jumystar jasadyq, atap ótseń?
ESKENDİR AQYLBAEV: Qandaı mańyzdy jumystardy qolǵa alǵanymyzdy túsiný úshin aldymen BUU QK turaqty emes múshesi retinde Qazaqstannyń jumysynyń basymdyqtaryna sholý jasap ótken abzal. Olar: ıadrolyq qarýsyz álemdi jaqyndatý, jahandyq soǵys qaterin boldyrmaý, Aýǵanstandaǵy beıbitshilikke yqpaldasý, Ortalyq Azıada beıbitshiliktiń óńirlik aımaǵyn qalyptastyrý, BUU qamqorlyǵymen Jahandyq lańkestikke qarsy koalısıa (jeli) qurý, Afrıkanyń beıbit damýyna járdemdesý, BUU-nyń Ornyqty damý maqsattaryn, beıbitshilik, qaýipsizdik jáne damý arasyndaǵy ajyramas baılanysty ilgeriletý, BUU-ny HHİ ǵasyr talaptaryna beıimdeý jáne jahandyq problemalardy sheshý úshin ujymdyq saıası erik-jigerdi nyǵaıtý maqsatynda memleketter men úkimetter basshylary deńgeıinde QK-ge múshe memleketterdiń turaqty kezdesýler tetigin kelisý. Minekeı, osylarǵa qarap-aq Qazaqstannyń qandaı aýqymdy jumystardy atqarǵanyn kórýge bolady.
ULYS: Buǵan deıingi halyqaralyq uıymdardaǵy tájirıbemiz azdyq etken joq pa?
ESKENDİR AQYLBAEV: Olaı dep aıta almaımyz. Kerisinshe, bar tájirıbelerimizdi eń joǵary deńgeıde shyńdadyq. Ony bedeldi uıymdaǵy mısıamyzdyń jemisti aıaqtalýy kórsetip otyr. Jalpy mundaı úlken máselelerdi sheshýge qol jetkizýde Qazaqstan Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń halyqaralyq deńgeıdegi bedeli, eń aldymen Ýkraınadaǵy jaǵdaıdy turaqtandyrýǵa, jáne sonymen qatar, arasynan qara mysyq ótken Reseı men Túrkıaǵa araǵaıyn bolyp, máseleni sátti retteýde úlken ról atqarǵany oń yqpal etti. V. Pýtın jáne R.Erdoǵannyń mámilege kelýi, qos kóshbasshynyń Qazaqstan Prezıdentine degen qurmeti arqasynda sırıalyq kelissózderdiń birin Túrkıanyń, Reseı men Irannyń qatysýymen Astanada ótkizý ıdeıasyn týdyrýǵa áser etti. Irandyq ıadrolyq baǵdarlama boıynsha aldynda ótkizilgen eki kelissóz tájirıbesine súıengen Astana úderisi «azıattyq Jeneva» balamasyna aınalyp, óziniń medıatorlyq áleýetin tanytty. Sondyqtan BUU Qaýipsizdik Keńesindegi eki jyldyq múshelik, Qazaqstanǵa qaýipsizdik pen turaqtylyq salasynda jahandyq kún tártibin qalyptastyrýǵa tikeleı múmkindik berdi. Osyǵan oraı jan-jaqty máselelerdi tereń túsine bilý qazaqstandyq dıplomatıalyq mektepke jańa dem berip, halyqaralyq úderisterde eldiń rólin arttyra túsedi. Sonymen qatar, múshelik ortalyq-azıalyq aımaqtyń mańyzdy máselelerin halyqaralyq deńgeıge kóterýge múmkindik berdi. Sol arqyly Qazaqstannyń ǵana emes, Ortalyq Azıanyń da sýbektiligin arttyra tústi.
ULYS: Qaýipsizdik Keńesine turaqty emes múshe el retinde birqatar halyqaralyq máselelerge de daýys berýge týra keldi. Ógizdi de óltirmeı, arbany da syndyrmaýdy talap etetin taqyryptar boldy...
ESKENDİR AQYLBAEV: Neni meńzegenińizdi túsindim. Ia, osy jyldar aralyǵynda qol jetkizgen halyqaralyq mártebeniń mańyzdylyǵyna qaramastan, BUU Qaýipsizdik Keńesine túrli múmkindiktermen qosa, ýaqytsha múshe bolý ózindik jekelegen máselelerdi qamtıdy. 10 turaqty emes jáne 5 turaqty múshelerdiń daýys berý úderisi sonaý Sırıa daǵdarysynan bastap, Ýkraına jáne Afrıka máselesimen qosa túrli baǵyttardy qozǵady. Mundaı kezde Qazaqstannyń ustanǵan baǵyty áriptesterdiń negizi pikirlerimen úndesýi de nemese qaıshy kelýi de múmkin boldy. Ondaı kezde, saıası amaldar alańy Qazaqstannan naqty baǵytty talap etetini anyq edi. Solaı desek te, ekinshi jaǵynan bul shaǵyn vektorly saıasattyń jańa jáne búgingi tańdaǵy óte kúrdeli halyqaralyq saıasatta shyńdalýyna mańyzdy túrtki bolýyna jaqsy múmkindik berdi.
ULYS: Túsinikti. Naqty birneshe komıtetke tóraǵalyq ta ettik...
ESKENDİR AQYLBAEV: Ia, elimiz Qaýipsizdik Keńesiniń Aýǵanstan boıynsha komıtetiniń tóraǵasy sondaı-aq DAISH jáne Al-Kaıda jónindegi komıtettiń qosa atqarýshylyq tóraǵasy retinde qyzmet atqardy. Aýǵanstan halyqaralyq nazardyń ózegine aınalyp tur. Uzaq jyldar boıy qaýipsizdiktiń halyqaralyq tártibin qalyptastyrǵan Aýǵanstandaǵy ishki saıası jaǵdaı birtindep Sırıa men Iraktaǵy uzaqqa sozylǵan shıelenistiń tasasynda qalyp bara jatqan edi. 2014 jyly bıliktiń birtindep beıbit kúıde Ulttyq Birlik Úkimetine ótýi jáne keıin ISAF NATO áskeriniń shyǵarylýy «aýǵan úderisin» retteýge negizgi qatysýshylardyń saqtyǵyn týǵyzdy. Alaıda, «Talıban» qozǵalysynyń jandanýy, DAISH jáne Al-Kaıdamen Aýǵanstandaǵy lańkestik toptardyń aýyz jalasýy syrtqy negizgi oıynshylardyń múddesin aımaqqa aýdaryp otyr. Shynymen, Aýǵanstandaǵy áskerı-saıası jaǵdaı qıyn bolyp tur, jáne de bıyl nasharlaýy úrdisi bolady. Óz kezeginde, bul halyqaralyq jáne óńirlik qaýipsizdik kún tártibinde «aýǵandyq máseleni» kúsheıtedi. BUU-nyń Aýǵanstandaǵy Mısıasynyń sońǵy baǵalaýlaryna sáıkes, 2018 jyly qarýly qaqtyǵystardan qaza bolǵan beıbit turǵyndardyń sany rekordtyq kórsetkishke jetken. Osyǵan oraı komıtetterge tóraǵalyq bizge zor jaýapkershilik júktedi. Jalpy, Qazaqstan qaýipsizdik salasy men ekstremızmniń aldyn alý boıynsha halyqaralyq ujymdyq tetikterdi qarastyrýda jańa ıdeıalardyń basmashysy bolǵany sózsiz. Bárine belgili, BUU Bas Assambleıasynyń 70-shi sesıasynda elbasymyz Jahandyq terorızmge qarsy turý týraly ıdeıany alǵa tartty. Sondyqtan mundaı jaǵdaı Ortalyq azıadaǵy terorıstik qaýipke qarsy kúreste ortaq oń kózqarasty týdyrary sózsiz. Bul da Ortalyq Azıa elderi kooperasıanyń jańa joldaryn izdeıtin jáne halyqaralyq jáne aımaqtyq prosesterde óz ustanymyn qaıta qarastyratyn bolady.
ULYS: Endi jahandaǵy úlken elder arasynda bolyp jatqan teketiresterge qatysty kózqarasyńdy bilsek...
ESKENDİR AQYLBAEV: Álbette, qazirgi jahandyq geosaıası jaǵdaıda halyqaralyq qarym-qatynas júıesi de qaıta qurýdy bastan ótkizýde. Osyǵan oraı, AQSH, Reseı jáne Qytaı sekildi negizgi geosaıası oıynshylardyń qarym-qatynastaryndaǵy qaqtyǵys osy jyly halyqaralyq prosesterge jáne Ortalyq Azıadaǵy úderisterge tikeleı jáne janama áser etedi. Osy turǵyda Reseı jáne Qytaımen geografıalyq jaqyndyǵy men tyǵyz strategıalyq yntymaqtastyǵy, sondaı-aq AQSH-pen seriktestiktin eskere otyryp, úsh eldiń arasyndaǵy qarym-qatynastardyń odan ári ýshyǵýy Qazaqstannyń syrtqy saıasatynan tez ózgeretin geosaıası shyndyqqa beıimdelýge daıyn bolýdy qajet etedi. Jıyrmasynshy ǵasyrda qalanǵan oıyn erejeleri jańa jáne ambısıozdy oıynshylardyń yqpalymen ózgerip jatyr. Aımaqtyq derjavalar álemdik tártipte ózindik ustanymyn usynyp, qalyptasqan qoǵamdyq orta týraly qaıshylyqty kózqarastaryn bildirýde. Bul rette ekonomıka men qaýipsizdik salasyndaǵy álemdik arhıtektýranyń jańa elementi retinde aımaqaralyq jańa toptar men birlestikter bolyp otyr. Buǵan qosa, birqatar terorıstik uıymdar jekelegen elder men jalpy halyqaralyq jaǵdaıdyń turaqtylyǵyna orasan qaýip tóndiretini belgili.
ULYS: Qyzyqty suhbatyńyz úshin kóp raqmet! Aldaǵy jumystaryńyzǵa sáttilik tileımin! Jańa jyl jetistikterge toly bolsyn!
ESKENDİR AQYLBAEV: «ULYS» ujymy úshin de dońyz jyly tabysty bolsyn!
Suhbat «ULYS» halyqaralyq dıdjıtal jýrnalynyń 2019 jylǵy qańtar aıynda shyqqan sanynda jarıalandy.
ULYS ANYQTAMA
Eskendir Erlanuly AQYLBAEV
Qazaqstannyń halyqaralyq qatynastar keńesiniń (Kazakhstan Council on International Relations (KCIR) atqarýshy dırektory
«Qazaqstan» Ulttyq arnasynyń Aqparattyq saraptamalyq baǵdarlamalar dıreksıasynyń sarapshysy
QR Prezıdenti janyndaǵy Memlekettik basqarý akademıasynyń Dıplomatıa ınstıtýtynyń aǵa oqytýshy (2017-2018 jj)
QR Prezıdenti janyndaǵy Qazaqstan strategıalyq zertteýler ınstıtýtynyń syrtqy saıasat jáne halyqaralyq qatynastar bóliminiń aǵa ǵylymı qyzmetkeri (2014-2017jj)
«Atlantic Council Millennium Leadership Program» baǵdarlamasy boıynsha bilim alǵan (AQSH, 2018j)
«Rumsfeld Fellowship Program» baǵdarlamasy boıynsha bilim alǵan (AQSH, 2018j)
«Harvard Project for Asian and International Relations» (HPAIR) baǵdarlamasy boıynsha bilim alǵan (AQSH, 2018j)
«Programma molodyh lıderov Fonda ım. Gorchakova» baǵdarlamasy boıynsha bilim alǵan (Reseı, 2015j)
«CSIS Pacific Forum Young Leaders Program» baǵdarlamasy boıynsha bilim alǵan (AQSH, 2015j)
Japonıa Úkimetiniń MEXT ctıpendıasynyń ıegeri (Japonıa 2011- 2013 jj).
Sýkýba Ýnıversıtetiniń Halyqaralyq Qatynastar Magıstri
(Japonıa)
