Eskendir AQYLBAEV: GEOSAIASI SHYNDYQQA BEIİMDELÝGE DAIYN BOLÝYMYZ KEREK

áleýmet

19 qarasha 2019

Eskendir AQYLBAEV: GEOSAIASI SHYNDYQQA BEIİMDELÝGE DAIYN BOLÝYMYZ KEREK

Eskendir AQYLBAEV: GEOSAIASI SHYNDYQQA BEIİMDELÝGE DAIYN BOLÝYMYZ KEREK

ULYS: Eskendir, Qazaqstannyń halyqaralyq qatynastar keńesiniń (Kazakhstan Council on International Relations (KCIR) atqarýshy dırektorysyz? Jas bolsańyz da osyndaı úlken jaýapkershiligi zor qyzmetke bas boldyńyz? Qıyn emes pe, qandaı jaýapkershilik sezinesiz?

ESKENDİR AQYLBAEV: Ia, árıne, men úshin bul jaýapkershiligi óte zor qyzmet ári úlken mektep. Qıyn hám qyzyq. Óıtkeni, kez kelgen elge barǵanda Qazaqstannyń atynan barasyń. Seniń bilim-biligińe, dıplomatıalyq mádenıet-mashyǵyńa qarap ta elińdi baǵalaýy múmkin. Qazaqstan halyqaralyq qatynastar keńesinde qyzmet etý eń bastysy—úlken shabyt berip, kúsh-qaıratymdy arttyrady. Sebebi, joǵary deńgeıdegi múıizi qaraǵaıdaı kásibı mamandar arasynda bolý bilimimniń tereńdep, biliktiligimniń kemeldenip, shyńdalǵan bolattaı bolýyma yqpal etedi. Sosyn meniń jas bolsam da jaqsy jetistikterge jetýim tileýqorlarym — ata-anamnyń aqyly men tilegi dep oılaımyn. Ol kisilerdiń dıplomatıa ıa bolmasa, syrtqy saıasatqa eshqandaı qatystary joq. Biraq, meniń osyndaı mamandyq tańdaýyma keńes berip, áleýetimdi arttyryp, qabiletimdi ushtaýǵa kóp baǵyt berdi.

ULYS: Endi Qazaqstannyń halyqaralyq qatynastar keńesiniń maqsatyna toqtalyp, jasaǵan jumystary týraly qysqasha aıta ketseńiz?

ESKENDİR AQYLBAEV: Qazaqstannyń halyqaralyq qatynastar keńesi 2017 jyly 10-mamyrda Qazaqstan saıası ǵylymdar Asosıasıasy men Qazaqstan dıplomattary birlestiginiń bastamasymen qurylǵan. Birlestiktiń Qurmetti tóraǵasy — Parlament Senatynyń Tóraǵasy Qasym-Jomart Toqaev myrza. Al Keńestiń tóraǵasy - belgili saıasattanýshy, "Qazaqstan" RTRK" AQ Basqarma tóraǵasy Erlan Qarın myrza. Sonymen qatar, Keńes Tóralqasynyń quramyna Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń kómekshisi Nurlan Onjanov, «Nur Otan» partıasy Tóraǵasynyń birinshi orynbasary Máýlen Áshimbaev, iri dıplomattar jáne otandyq jetekshi taldaý ortalyqtarynyń basshylary kiredi. Al keńestiń basty maqsatyna keler bolsaq: Qazaqstannyń mańyzdy halyqaralyq bastamalaryna qoldaý jasaý jáne saraptama júrgizý; halyqaralyq qatynastar salasyndaǵy otandyq sarapshylardy biriktirý; sarapshylardyń jáne ǵylymı jumystardyń biryńǵaı derekqoryn qurý; saıasattaný jáne halyqaralyq qatynastar mamandyǵy boıynsha qazaqstandyq mektep qalyptastyrý. Sonymen qatar, bul bastama sarapshy qoǵamdastyq pen memlekettiń ózara is-qımylyn qoldaýǵa baǵyttalǵan, sondaı-aq, jahandyq turǵydaǵy kún tártibinde turǵan eń ózekti máselelerdi talqylaý jáne usynystar ázirleý. Keńes Tóraǵasynyń uıytqy bolýymen halyqaralyq jáne aımaqtyq mańyzdy máseleler boıynsha sarapshylar jıyny, forýmdar men konferensıalar ótkizilip, salalyq kitaptar basylyp, arnaıy baǵdarlamalar daıyndaldy. Jalpy, halyqaralyq tájirıbeni eskere otyryp, Qazaqstannyń halyqaralyq qatynastar keńesin qurý, jeke saraptamalyq platformasyn qalyptastyrýdaǵy mańyzdy jáne dál ýaqytyly qadam boldy deýge bolady.

ULYS: Únemi jas kóshbasshylarǵa arnalǵan álemdik baǵdarlamalarǵa, mańyzdy halyqaralyq jıyndarǵa qatysyp júretinińdi bilemiz. Byltyr álemdegi eń tanymal, jas saıasatkerlerdiń biri — Kanada premer-mınıstri Djastın Trúdo men komandasyna aǵylshynsha esh múdirmesten suraq qoıyp jatqanyńdy kórdik. Qalaı boldy, qysqasha aıtyp berseń?

ESKENDİR AQYLBAEV: Ia, siz de kórgen ekensiz ǵoı. Byltyr jas kóshbasshylarǵa arnalǵan «Atlantic Council Millennium Leadership Program» atty bedeldi baǵdarlamaǵa qabyldandym. Ol shyn máninde, men úshin óte úlken tájirıbe, jetistik boldy. Nege deseńiz, tańdaý óte kúrdeli, jyl saıyn álemniń túkpir-túkpirinen 700 adam baǵdarlamaǵa ótinish beredi, al komısıa tek qana 21 adam tańdaıdy, ıaǵnı 3 paıyzdaıyn ǵana. Byltyr menimen birge 12 eldiń óte joǵary jetistikke jetken jastary qatysty. Sebebi, 21 qatysýshynyń 14-i Garvard, Stenford, MIT, Ýorton, Oksford jáne Prınston ýnıversıtetin bitirgen. Keıbireýleri Facebook, Google, Bridgewater kompanıalarynda qyzmet etedi. Sonymen qatar, «Forbes» tiziminde 30 jasqa deıingi álemdegi eń tabysty jáne keleshegi bar jas kóshbasshylardyń qataryna engen bir azamat boldy. Al taǵy bireýi AQSH-tyń Aq úıinde nemese premer-mınıstrdiń keńesshisi, odan ózge otty núktelerdegi kelissózshiler jáne qorǵanys sektorynda jumys isteıtin úzdik jastar boldy. Ótken jyly irikteý komıtetiniń nazaryna iligip, Qazaqstannan tipti, Ortalyq Azıadan alǵashqy qatysýshy ókil retinde shaqyrtý alyp, myqty jastar arasynnan tabylýym ońaıǵa soqpady. Sebebi, men bul belgili baǵdarlamaǵa qatysýǵa 2014 jyldan bastap ótinish berip kelgen edim. Tabandap otyryp, maqsatyma jettim. Baǵdarlama sheńberinde eki apta ishinde bosqyndar máselesin zerttedik. Biz Túrkıanyń Gazıentep qalasyna, ıaǵnı Sırıa shekarasyna arnaıy baryp, jáne Grek Lesvos araldaryna baryp bosqyndar lagerlerin óz kózimizben kórdik. Keıin biz Brússelde ótetin NATO samıtine qatystyq. Samıtte memleket basshylaryna suraqtar qoıýdyń biregeı múmkindigi týdy. Kanada premer-mınıstri Djastın Trúdo men komandasyna «NATO Azıadaǵy ahýaldy qalaı kóretini týraly» suraq qoıyp, tolymdy jaýap aldym.

ULYS: Eskendir, endi elimizdiń halyqaralyq arenadaǵy bedeline oıyssaq. Qazaqstan keshe ǵana Birikken Ulttar Uıymynyń (BUU) Qaýipsizdik Keńesiniń turaqty emes múshesi bolyp saılanǵan sekildi edi. Ýaqytta toqtaý joq, tıesili merzim de aıaqtaldy. İrgeli uıymdaǵy tarıhı mısıamyzdy qalaı atqardyq?

ESKENDİR AQYLBAEV: Qazaqstannyń 2017-18 jyldar kezeńinde BUU Qaýipsizdik Keńesiniń turaqty emes músheligi jahandyq mańyzdy ózgeristermen jáne álemde bolyp jatqan aýmaly-tókpeli kezeńge tuspa-tus kelgenine qaramastan, halyqaralyq qoǵamdastyqta qarymdy qadam jasap, mısıamyzdy abyroıymen aıaqtadyq. Buǵan qosa, mol tájirıbe jınadyq. Bul elimizdiń álemde beıbitshilik pen qaýipsizdikti nyǵaıtý jolynda baǵyndyrǵan taǵy bir bıik belesi boldy. Qazaqstan Keńeste barlyq múshe eldermen mańyzdy ári basymdyqqa ıe baǵyttar boıynsha ashyq, ádil jáne saıası jaǵdaıatsyz, jaýapty, salmaqty jáne syndarly túrde jumys isteýge nıette ekendigin kórsetti. BUU Qaýipsizdik Keńesiniń alǵash ret turaqty emes múshesi retindegi bul mindet Qazaqstannyń syrtqy saıasaty úshin shaǵyn vektorly saıasatty damytýda jańa saty bolary sózsiz. Osy rette aıta ketetin másele, EQYU jáne IKU sekildi alańdarda tóraǵalyq etken Astananyń halyqaralyq usynystary qazaqstandyq dıplomatıanyń damýyna dańǵyl jol ashyp berdi.

ULYS: Naqty qandaı jumystar jasadyq, atap ótseń?

ESKENDİR AQYLBAEV: Qandaı mańyzdy jumystardy qolǵa alǵanymyzdy túsiný úshin aldymen BUU QK turaqty emes múshesi retinde Qazaqstannyń jumysynyń basymdyqtaryna sholý jasap ótken abzal. Olar: ıadrolyq qarýsyz álemdi jaqyndatý, jahandyq soǵys qaterin boldyrmaý, Aýǵanstandaǵy beıbitshilikke yqpaldasý, Ortalyq Azıada beıbitshiliktiń óńirlik aımaǵyn qalyptastyrý, BUU qamqorlyǵymen Jahandyq lańkestikke qarsy koalısıa (jeli) qurý, Afrıkanyń beıbit damýyna járdemdesý, BUU-nyń Ornyqty damý maqsattaryn, beıbitshilik, qaýipsizdik jáne damý arasyndaǵy ajyramas baılanysty ilgeriletý, BUU-ny HHİ ǵasyr talaptaryna beıimdeý jáne jahandyq problemalardy sheshý úshin ujymdyq saıası erik-jigerdi nyǵaıtý maqsatynda memleketter men úkimetter basshylary deńgeıinde QK-ge múshe memleketterdiń turaqty kezdesýler tetigin kelisý. Minekeı, osylarǵa qarap-aq Qazaqstannyń qandaı aýqymdy jumystardy atqarǵanyn kórýge bolady.

ULYS: Buǵan deıingi halyqaralyq uıymdardaǵy tájirıbemiz azdyq etken joq pa?

ESKENDİR AQYLBAEV: Olaı dep aıta almaımyz. Kerisinshe, bar tájirıbelerimizdi eń joǵary deńgeıde shyńdadyq. Ony bedeldi uıymdaǵy mısıamyzdyń jemisti aıaqtalýy kórsetip otyr. Jalpy mundaı úlken máselelerdi sheshýge qol jetkizýde Qazaqstan Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń halyqaralyq deńgeıdegi bedeli, eń aldymen Ýkraınadaǵy jaǵdaıdy turaqtandyrýǵa, jáne sonymen qatar, arasynan qara mysyq ótken Reseı men Túrkıaǵa araǵaıyn bolyp, máseleni sátti retteýde úlken ról atqarǵany oń yqpal etti. V. Pýtın jáne R.Erdoǵannyń mámilege kelýi, qos kóshbasshynyń Qazaqstan Prezıdentine degen qurmeti arqasynda sırıalyq kelissózderdiń birin Túrkıanyń, Reseı men Irannyń qatysýymen Astanada ótkizý ıdeıasyn týdyrýǵa áser etti. Irandyq ıadrolyq baǵdarlama boıynsha aldynda ótkizilgen eki kelissóz tájirıbesine súıengen Astana úderisi «azıattyq Jeneva» balamasyna aınalyp, óziniń medıatorlyq áleýetin tanytty. Sondyqtan BUU Qaýipsizdik Keńesindegi eki jyldyq múshelik, Qazaqstanǵa qaýipsizdik pen turaqtylyq salasynda jahandyq kún tártibin qalyptastyrýǵa tikeleı múmkindik berdi. Osyǵan oraı jan-jaqty máselelerdi tereń túsine bilý qazaqstandyq dıplomatıalyq mektepke jańa dem berip, halyqaralyq úderisterde eldiń rólin arttyra túsedi. Sonymen qatar, múshelik ortalyq-azıalyq aımaqtyń mańyzdy máselelerin halyqaralyq deńgeıge kóterýge múmkindik berdi. Sol arqyly Qazaqstannyń ǵana emes, Ortalyq Azıanyń da sýbektiligin arttyra tústi.

ULYS: Qaýipsizdik Keńesine turaqty emes múshe el retinde birqatar halyqaralyq máselelerge de daýys berýge týra keldi. Ógizdi de óltirmeı, arbany da syndyrmaýdy talap etetin taqyryptar boldy...

ESKENDİR AQYLBAEV: Neni meńzegenińizdi túsindim. Ia, osy jyldar aralyǵynda qol jetkizgen halyqaralyq mártebeniń mańyzdylyǵyna qaramastan, BUU Qaýipsizdik Keńesine túrli múmkindiktermen qosa, ýaqytsha múshe bolý ózindik jekelegen máselelerdi qamtıdy. 10 turaqty emes jáne 5 turaqty múshelerdiń daýys berý úderisi sonaý Sırıa daǵdarysynan bastap, Ýkraına jáne Afrıka máselesimen qosa túrli baǵyttardy qozǵady. Mundaı kezde Qazaqstannyń ustanǵan baǵyty áriptesterdiń negizi pikirlerimen úndesýi de nemese qaıshy kelýi de múmkin boldy. Ondaı kezde, saıası amaldar alańy Qazaqstannan naqty baǵytty talap etetini anyq edi. Solaı desek te, ekinshi jaǵynan bul shaǵyn vektorly saıasattyń jańa jáne búgingi tańdaǵy óte kúrdeli halyqaralyq saıasatta shyńdalýyna mańyzdy túrtki bolýyna jaqsy múmkindik berdi.

ULYS: Túsinikti. Naqty birneshe komıtetke tóraǵalyq ta ettik...

ESKENDİR AQYLBAEV: Ia, elimiz Qaýipsizdik Keńesiniń Aýǵanstan boıynsha komıtetiniń tóraǵasy sondaı-aq DAISH jáne Al-Kaıda jónindegi komıtettiń qosa atqarýshylyq tóraǵasy retinde qyzmet atqardy. Aýǵanstan halyqaralyq nazardyń ózegine aınalyp tur. Uzaq jyldar boıy qaýipsizdiktiń halyqaralyq tártibin qalyptastyrǵan Aýǵanstandaǵy ishki saıası jaǵdaı birtindep Sırıa men Iraktaǵy uzaqqa sozylǵan shıelenistiń tasasynda qalyp bara jatqan edi. 2014 jyly bıliktiń birtindep beıbit kúıde Ulttyq Birlik Úkimetine ótýi jáne keıin ISAF NATO áskeriniń shyǵarylýy «aýǵan úderisin» retteýge negizgi qatysýshylardyń saqtyǵyn týǵyzdy. Alaıda, «Talıban» qozǵalysynyń jandanýy, DAISH jáne Al-Kaıdamen Aýǵanstandaǵy lańkestik toptardyń aýyz jalasýy syrtqy negizgi oıynshylardyń múddesin aımaqqa aýdaryp otyr. Shynymen, Aýǵanstandaǵy áskerı-saıası jaǵdaı qıyn bolyp tur, jáne de bıyl nasharlaýy úrdisi bolady. Óz kezeginde, bul halyqaralyq jáne óńirlik qaýipsizdik kún tártibinde «aýǵandyq máseleni» kúsheıtedi. BUU-nyń Aýǵanstandaǵy Mısıasynyń sońǵy baǵalaýlaryna sáıkes, 2018 jyly qarýly qaqtyǵystardan qaza bolǵan beıbit turǵyndardyń sany rekordtyq kórsetkishke jetken. Osyǵan oraı komıtetterge tóraǵalyq bizge zor jaýapkershilik júktedi. Jalpy, Qazaqstan qaýipsizdik salasy men ekstremızmniń aldyn alý boıynsha halyqaralyq ujymdyq tetikterdi qarastyrýda jańa ıdeıalardyń basmashysy bolǵany sózsiz. Bárine belgili, BUU Bas Assambleıasynyń 70-shi sesıasynda elbasymyz Jahandyq terorızmge qarsy turý týraly ıdeıany alǵa tartty. Sondyqtan mundaı jaǵdaı Ortalyq azıadaǵy terorıstik qaýipke qarsy kúreste ortaq oń kózqarasty týdyrary sózsiz. Bul da Ortalyq Azıa elderi kooperasıanyń jańa joldaryn izdeıtin jáne halyqaralyq jáne aımaqtyq prosesterde óz ustanymyn qaıta qarastyratyn bolady.

ULYS: Endi jahandaǵy úlken elder arasynda bolyp jatqan teketiresterge qatysty kózqarasyńdy bilsek...

ESKENDİR AQYLBAEV: Álbette, qazirgi jahandyq geosaıası jaǵdaıda halyqaralyq qarym-qatynas júıesi de qaıta qurýdy bastan ótkizýde. Osyǵan oraı, AQSH, Reseı jáne Qytaı sekildi negizgi geosaıası oıynshylardyń qarym-qatynastaryndaǵy qaqtyǵys osy jyly halyqaralyq prosesterge jáne Ortalyq Azıadaǵy úderisterge tikeleı jáne janama áser etedi. Osy turǵyda Reseı jáne Qytaımen geografıalyq jaqyndyǵy men tyǵyz strategıalyq yntymaqtastyǵy, sondaı-aq AQSH-pen seriktestiktin eskere otyryp, úsh eldiń arasyndaǵy qarym-qatynastardyń odan ári ýshyǵýy Qazaqstannyń syrtqy saıasatynan tez ózgeretin geosaıası shyndyqqa beıimdelýge daıyn bolýdy qajet etedi. Jıyrmasynshy ǵasyrda qalanǵan oıyn erejeleri jańa jáne ambısıozdy oıynshylardyń yqpalymen ózgerip jatyr. Aımaqtyq derjavalar álemdik tártipte ózindik ustanymyn usynyp, qalyptasqan qoǵamdyq orta týraly qaıshylyqty kózqarastaryn bildirýde. Bul rette ekonomıka men qaýipsizdik salasyndaǵy álemdik arhıtektýranyń jańa elementi retinde aımaqaralyq jańa toptar men birlestikter bolyp otyr. Buǵan qosa, birqatar terorıstik uıymdar jekelegen elder men jalpy halyqaralyq jaǵdaıdyń turaqtylyǵyna orasan qaýip tóndiretini belgili.

ULYS: Qyzyqty suhbatyńyz úshin kóp raqmet! Aldaǵy jumystaryńyzǵa sáttilik tileımin! Jańa jyl jetistikterge toly bolsyn!

ESKENDİR AQYLBAEV: «ULYS» ujymy úshin de dońyz jyly tabysty bolsyn!

Suhbat «ULYS» halyqaralyq dıdjıtal jýrnalynyń 2019 jylǵy qańtar aıynda shyqqan sanynda jarıalandy.

ULYS ANYQTAMA

Eskendir Erlanuly AQYLBAEV

Qazaqstannyń halyqaralyq qatynastar keńesiniń (Kazakhstan Council on International Relations (KCIR) atqarýshy dırektory

«Qazaqstan» Ulttyq arnasynyń Aqparattyq saraptamalyq baǵdarlamalar dıreksıasynyń sarapshysy

QR Prezıdenti janyndaǵy Memlekettik basqarý akademıasynyń Dıplomatıa ınstıtýtynyń aǵa oqytýshy (2017-2018 jj)

QR Prezıdenti janyndaǵy Qazaqstan strategıalyq zertteýler ınstıtýtynyń syrtqy saıasat jáne halyqaralyq qatynastar bóliminiń aǵa ǵylymı qyzmetkeri (2014-2017jj)

«Atlantic Council Millennium Leadership Program» baǵdarlamasy boıynsha bilim alǵan (AQSH, 2018j)

«Rumsfeld Fellowship Program» baǵdarlamasy boıynsha bilim alǵan (AQSH, 2018j)

«Harvard Project for Asian and International Relations» (HPAIR) baǵdarlamasy boıynsha bilim alǵan (AQSH, 2018j)

«Programma molodyh lıderov Fonda ım. Gorchakova» baǵdarlamasy boıynsha bilim alǵan (Reseı, 2015j)

«CSIS Pacific Forum Young Leaders Program» baǵdarlamasy boıynsha bilim alǵan (AQSH, 2015j)

Japonıa Úkimetiniń MEXT ctıpendıasynyń ıegeri (Japonıa 2011- 2013 jj).

Sýkýba Ýnıversıtetiniń Halyqaralyq Qatynastar Magıstri

(Japonıa)

RELATED NEWS

áleýmet

08 sáýir 2019

ÝRBANIZASIA – EKONOMIKANYŃ MAŃYZDY DRAIVERİ

Qazir álem boıynsha halyqtyń negizgi bóligi qalaǵa kóship, aýyldaǵy turǵyndardyń sany azaıý úrdisi baıqalady. BUU boljamyna sáıkes, 30 jyldan keıin álem halqynyń 6,2 mıllıardtan astamy qalaǵa shoǵyrlanady. Bul degenińiz, jer shary turǵyndarynyń jalpy úlesiniń 66 paıyzyn quraıdy.

Álemdegi ýrbanızasıanyń negizgi trendteri

Ýrbanızasıanyń memleket úshin rólin túsinýdegi eń mańyzdy faktorlardyń alǵashqysy – onyń ekonomıkalyq ósimdi edáýir yntalandyrýynda. Ataqty áleýmettanýshy, jahandaný úrdisin zertteýshi ǵalym Saskıa Sassenniń aıtýynsha, ýrbanızasıa men JİÓ arasynda tikeleı baılanys bar. Ekinshiden, kez-kelgen memlekettegi qala halqynyń sany 5%-ǵa artqan saıyn jan basyna shaqqandaǵy ekonomıkalyq belsendiliktiń ósimi 10%-ǵa ósip otyrady. Sonymen qatar, bolashaqta álem ekonomıkalary emes, iri qalalar arasyndaǵy básekelestik arta túsedi dep josparlanýda. Úshinshi faktordy aıtatyn bolsaq, damyǵan elderde halyqtyń tórtten úsh bóligi qalalarda turady: Ulybrıtanıadaǵy ýrbandalý kórsetkishi 83%, AQSH-ta – 82%, Fransıada – 79%, Germanıada – 75%-dy qurap otyr. Ataqty “Klımattyń jańa ekonomıkasy” atty baıandamanyń derekteri boıynsha, Tokıo qalasynyń JİÓ-i Ispanıanyń JİÓ-nen asady, dál sol sıaqty Londonnyń jalpy ishki ónimi Shvesıanykinen ozyp tur. BUU ókilderiniń aıtýynsha, 2030 jylǵa qaraı bar bolǵany 600 qalaǵa álemjiń JİÓ ósiminiń 60% tıesili bolady. Degenmen, bundaǵy negizi qozǵaýshy kúshter damýshy elderdiń qalalaryna, qalalyq aglomerasıalary quraıtyn bolady (Qytaı, Afrıka, Azıa).

Qazaqstandaǵy ýrbanızasıa úrdisi

Bıylǵy joldaýda Qazaqstannyń 2030 jylǵa deıingi aýmaqtyq-keńistiktik damýynyń boljamdy sqemasyn ázirleý tapsyryldy. Bul elimizdegi ýrbanızasıanyń jańa kartasyna aınalatyny anyq. Astana men Almatynyń qataryna Shymkenttiń qosylýy, ishki mıgrasıany retteýge qatysty áreketter – ýrbanızasıaǵa qatysty tyń ustanymnyń qalyptasqanyn kórsetedi. Biraq, bul baǵytta birneshe kedergiler bar. Olar: elimizdegi iri qalalardyń ınfraqurylymy kásiporyndar men turǵyndar sanynyń jedel ósip kele jatqan qarqynyna ilese almaýy men halyqtyń qajettilikterine saı kelmeýi hám bolashaǵy joq aýyldar sanynyń kóbeıýi. Osy oraıda «ýrbanızasıa qazirgi jaǵdaıda nesimen mańyzdy?» degen zańdy suraq týyndaıdy. Bul prosestiń halyqtyń ál-aýqatyn arttyrýda qanshalyqty mańyzdylyǵy bar?

Ýrbanızasıaǵa qatysty baǵdarlamalar men áreketter

Jalpy elimizde ýrbanızasıaǵa qatysty bastamalar buryn da kóterilgen. Atap aıtar bolsaq, Prezıdenttiń 2014 jylǵy «Qazaqstan – 2050» Strategıasynda Qazaqstandaǵy qala halqyn 70%-ǵa jetkizý maqsaty alǵa qoıylǵan. Odan bólek, Qazaqstan Respýblıkasynyń 2025 jylǵa deıingi damýynyń Strategıalyq josparynda belgilengen jeti reformanyń birinde “Qýatty aımaqtar men ýrbanızasıa” atty arnaıy jospar bar. Osy reformada kórsetilgendeı, eldegi ýrbanızasıanyń qarqyny men qalalardy damytý eldiń tutastaı damýy men áleýmettik-ekonomıkalyq ósimniń mańyzdy faktorlary bolyp tabylady.

“Qýatty aımaqtar men ýrbanızasıa”– bul ár aımaqtyń ekonomıkalyq turǵyda ózdiginen damýyn yntalandyrý jáne turǵylyqty jerine qaramastan ómir sapasynyń teńdigin qamtamasyz etýdiń alǵysharty. Bul saladaǵy reformalar áleýmettik-ekonomıkalyq aıyrmashylyqtardy jáne aımaqtar arasyndaǵy dısbalansty azaıtý maqsatynda tek iri qalalardy qamtyp qana qoımaı, monoqala statýsyn ıelengen eldi mekenderge de qatysty bolady.

Eldegi ýrbanızasıanyń negizgi problemalary

Joǵaryda atalǵan sharalarǵa qaramastan, eldegi ýrbanızasıa naýqany tıisti nátıjelerdi bere almaı keledi. Qazaqstandaǵy ýrbandalý áli tómen deńgeıde qalýda: 2014 jyly álemdik ýrbanızasıa kórsetkishi boıynsha Qazaqstan 228 eldiń ishinde 140-pozısıaǵa jaıǵasty.

Qazaqstannyń kontekstine keletin bolsaq, Astana men Almaty elimizdegi jalpy ishki ónimniń 30 paıyzdan astamyn qamtamasyz etip, donor, ıaǵnı búdjetke aqsha quıatyn qalalar bolyp otyr. Bul tizimge bıyl respýblıkalyq mańyzy bar qala statýsyn alǵan Shymkent te qosylýy ábden yqtımal. Ózge álem elderindegideı, bizde de aýyl men qala halqynyń arasyndaǵy ómir sapasy jáne tabys deńgeıindegi aıyrmashylyqtar aıqyn baıqalady. Bul aıyrmashylyqtyń áli de ulǵaıý yqtımaldyǵy bar: aýyldaǵy eńbek ónimdiliginiń tómen bolýy, aýyl sharýashylyǵyndaǵy ınfraqurylymnyń jetik damymaýy, aýyldaǵy óndirýshiler úshin oblys ortalyqtaryndaǵy negizgi tutyný naryǵynan alys ornalasýy jáne de klımattyq jaǵdaılar sebep bolýda. Osy oraıda, Qazaqstan úshin halyqty qalalarǵa kóshýin yntalandyrý men qalalardy damytý ózektiligi týyndap otyr.

Qazirgi kezde Qazaqstan halqynyń 57 prosenti qalada shoǵyrlanǵan. Elimizdiń JİÓ-niń 95 prosentin qala óndiretin bolsa, nebári 5%-y aýylǵa tıesili. Bul – elimiz úshin aýqymdy ýrbanızasıanyń qajettiligin kórsetetin taǵy bir kórsetkish. Mıllıon turǵyny bar jáne odan asyp ketetin úsh qala qarqyndy “resıpıentke”, ıaǵnı qabyldaýshyǵa aınalýda: sońǵy derekter boıynsha Almatyda halyq sany 1 900 000-ǵa jýyqtasa, Astanada 1 047 000 adam, Shymkentte 1 005 000 turǵyn turady.

Eldegi sońǵy 10 jyl ishindegi ýrbanızasıany taldaıtyn bolsaq, qala men aýyl halqynyń úlesi jalpylama jáne óńirlik deńgeıdi ózgeristerge ushyrady. 2009 jylǵa qaraǵanda qala halqynyń sany 4,4 prosentke artty. Óńirlerdiń kórsetkishimen alatyn bolsaq, ýrbanızasıa elimizdiń kóptegen oblysynda júrdi, tek biraz bóliginde ǵana qala halqynyń azaıýy baıqalady.

Elimizdiń keı aımaqtary ýrbandalýy boıynsha respýblıkalyq orta kórsetkishten tómen nátıjelerdi kórsetýde. 2018 jyldyń 1-shildesindegi derekke súıensek, eń az ýrbandalǵan óńir – jaqynda qurylǵan Túrkistan oblysy (qala halqynyń sany 19,5%.-dy quraıdy). Sondaı-aq, ýrbandalý kórsetkishi tómen óńirlerge Almaty oblysyn (qala halqynyń úlesi 22,7%), Jambyl oblysyn (39,7%) jáne Mańǵystaý oblysyn (40,5%) jatqyzýǵa bolady. Osy oraıda, qala halqynyń ósimin qamtamasyz etý úshin Qazaqstanǵa ońtaıly jáne qolaıly ýrbanızasıa modelin ázirleýdiń mańyzy arta bermek. Joǵaryda atalǵan baǵdarlama aıasynda birqatar faktorlar eskerilýi qajet.

Qorytyndy

Ýrbanızasıa Qazaqstan úshin sózsiz adamı kapıtal men ál-aýqattyń damýyn qamtamasyz etýshi quraldardyń biri. Ýrbandalǵan ortada qalaǵa tán ózindik erekshe mádenıet qalyptasady, halyqtyń áleýetin damytýǵa barlyq jaǵdaı jasalady jáne jańa tehnologıalarǵa, jańa kásip túrlerine beıimdelý tez júredi. Sondyqtan damyǵan elderdegideı orasan zor óndiristik qýat, aqparattyq, ınovasıalyq jáne áleýmettik-ekonomıkalyq áleýet shoǵyrlanǵan megapolıster memlekettik baılyqtyń negizgi ósimin qamtamasyz etý Qazaqstan úshin de mańyzdy. Osy oraıda, bizdiń eldi sapaly ýrbanızasıany júrgizýge asa mán berýimiz qajet:

Birinshiden, qalalar qurylysy men eldi mekenderdi damytý barysynda azamattardyń múddesin eskerý qajet. Halyqtyń densaýlyǵyn jáne jaılylyǵyn barlyǵynan joǵary qoıý. Ol úshin barsha qala turǵyndaryna tıesili qalalyq tirkeýge turýdy jeńildetý, áleýmettik qyzmet kórsetý júıesin jetildirý qajet.

Ekinshiden, qalalar qurylymyn ońtaılandyryp, ǵylymdy damytýǵa barsha qalalyq resýrstardy jumyldyrý. İri eldi mekenderdegi qurylysqa arnalǵan jáne aýyl sharýashylyǵy maqsatyna paıdalanylatyn jerlerdi qatań baqylaýǵa alý qajettiligi de bar.

Bastysy, Prezıdent júktegen mindetti júzege asyrýdaǵy mańyzdy máselelerdiń biri jalǵan ýrbanızasıaǵa, ıaǵnı tek qalalyq terıtorıalardy úlken kólemde keńeıtip, ony bos qaldyrýǵa jol bermeý. Úkimet tarapynan aglomerasıalar qurýda tolyqtaı baqylaýdyń bolýy qajet.

Isataı MINÝAROV, sosıolog

áleýmet

05 qyrkúıek 2019

«ASHYQ ALAŃ» — AIRYQSHA JOBA

Osy apta qazaq televızıasy tarıhynda jón-josyǵy erek, mán-mazmuny bólek erekshe jobanyń tusaýy kesildi. Dúısenbiden bastap «Qazaqstan» Ulttyq arnasynan kórermenderge tikeleı efırde jol tartqan «ASHYQ ALAŃ» dep atalyn qoǵamdyq-saıası tok-shoýy alǵashqy kúnnen-aq jarqy etip shyǵyp, jurtshylyqtyń ystyq yqylasyna bólendi.

Sońǵy jyldary memlekettik aqparat quraldaryna baqylaýdyń kúsheıýi nemese «oryndyqshyl» medıa menedjerlerdiń ásire saqtyǵy memleket qarjylandyratyn aqparat quraldaryna degen senimge selkeý túsirdi. Sonyń saldarynan jurt jappaı áleýmettik jelige kóship, kim ne jazsa, sony oqıtyn boldy. Derek-dáıegi joq, bir adamnyń oı-qıal, bolmas-boljamyna negizdelgen aqparattar legi kórermenniń talǵamyn taıazdatyp, oı-júıesine salqynyn tıgizdi. Sapaly aqarattar legi tym az. Sondyqtan qazirgi kezde dástúrli medıaǵa ásirese, memleketten qoldaý kórip otyrǵan medıalarǵa halyqtyń álsiregen senimin qaıta kúsheıtip, jańasha formatta túleý eń basty maqsat bolsa kerek.

Bıyl «Qazaqstan» Ulttyq arnasynyń jańa maýsymǵa daıyndaǵan 14 jańa jobasynyń ishinen «ASHYQ ALAŃ» qoǵamdyq-saıası tok-shoýy alǵashqy kúnnen-aq daralandy. Efırge jol tartqan sátte bıliktiń jyryn jyrlaıtyn, propaǵandalyq soqpaqtaǵy kóp baǵdarlamanyń biri bolatyn shyǵar dep kúmánmen qaraǵanymyz da ras. Biraq, atyna zaty saı bolyp, baǵdarlamada qoǵamdyq máselelerdiń ótkir aıtylyp, búkpesiz ashyq talqylanýy kóńil qýantty. Stýdıanyń dekorasıasy men bezendirilýinde de aıryqsha mán bar, sony formatpen úılesim tapqan. Alty spıker qatysatyn, tikeleı efırde shyǵatyn, stýdıa kórermenderiniń suraǵy men telefon arqyly qoıylatyn saýaly bar, eń bastysy-kúnde shyǵatyn mundaı baǵdarlamany basynda kóz aldymyzǵa elestete almaǵanbyz.
Kóp baǵdarlamalardyń baǵyn júrgizýshi ashyp jatady. Buǵan deıin birtalaı baǵdarlama arqyly kórermen kózaıymyna aınalǵan, kózine senzýranyń qamshysy tımegen Nartaı Aralbaıuly ádettegideı "jandyrdy". Bir saǵattaı ýaqyttyń qalaı zyr ete qalǵanyn baıqamappyz. Arasynda kóreremenniń kókeıindegi saýaldy qoıýǵa arnalǵan "Ashyq mıkrofony" da erekshe. Tikeleı efırge kórermender qońyraý shalyp ta saýaldaryn qoıyp jatty, Al skaıf arqyly da tıisti adamdarmen baılanys ornatylyp, efırden mezetinde kórsetilip otyrdy. Tipti kórermender kókeıdegi suraqtaryn baǵdarlamanyń arnaıy vatsap nómiri arqyly da, baǵdarlamanyń resmı paraqshasy arqyly da qoıa alatyny súısintti. Aýdıtorıamen baılanysta min joq. Bunyń bári ujymnyń, aınalyp kelgende úlken daıyndyqtyń jemisi. Tok-shoýdyń maqsaty - qoǵamdaǵy saıası-áleýmettik máselelerdi, eldiń saıası ómirindegi túıtikildi taqyryptardy kópshilik talqysyna salý. Atap aıtqanda, el ómirindegi qoǵamdyq-saıası, áleýmettik oqıǵalar men san saladaǵy ózekti de ótkir máseleler baǵdarlama taqyrybyna arqaý bolyp, arnaıy shaqyrylǵan spıkerler tereń talqyǵa salady. Buryndary mundaı baǵdarlamalardy Túrkıa, Reseı, AKSH, Ýkraına syndy elderdiń arnalarynan kórip, qyzyǵyp qana qoıatynbyz. Endi mine, olardan artyq bolmasaq, kem emes ekenimizdi kórip qýanyp otyrmyz.

Bul «Qazaqstan» teleradıokorporasıasynyń jańa basshysy Lázzat Tanysbaıdyń árbirden soń Aqparat jáne qoǵamdyq damý mınıstri Dáýren Abaevtyń úlken utysy. Bılik pen halyqtyń arasyndaǵy dıalogty arttyryp, ózekti máselelerdi birge talqylaýǵa jasap otyrǵan naqty qadam. Baǵdarlama ary qaraı da damyp, jańa deńgeıge kóterile bererine senim mol. Jańa baǵdarlama halqymyzǵa qaıyrly bolyp, uzaǵynan súıindirsin! Tómende «ASHYQ ALAŃ» jobasyna qatysty biraz adamnyń pikirin bergendi jón kórdik.

Murat ÁBENOV, qoǵam qaıratkeri

Demokratıalyq ózgerister elimizde bastalǵannyn qalaı bilemiz?
Onyń bir kórinisi - BAQ jumystarynyń ashyqtyǵynan baıqalý kerek. Ásirese, memlekettik telearnalarda sóz erkindigi bolsa....
Búgin "Qazaqstan" arnasynda "Ashyq Alań" jańa pikir almasý tok-shoý baǵdarlamasynyń tusaýkeseri ótti! Tikeleı efırde – senzýrasyz, montajsyz shyǵady eken. Ashyq dese ashyq túrde pikir aıtý múmkinshiligi bar, sózdi, oıdy shektemedi. Maǵan bul bastama unady! Bizge osyndaı habarlar kóptep kerek. Sol arqyly azamattardyń qoǵamdyq saıası saýattylyǵy joǵarylaıdy. Bılikke de jaqsy - qoǵamdaǵy jaǵdaıdy óz aýzynan búkpesiz bilip otyrady.
Jurnalıst Nartaı Aralbaıuly myqty eken, ashyq pikir aıtýǵa tartady, ózi taqyrypty jaqsy túsinedi, jáne syn kózqarastardy shektemeıdi.
Jańa jobaǵa sáttilik tilegim keledi.
"Qazaqstan" arnasyna osyndaı jańa jobalardy kóbirek efırge shyǵarýdy usynamyn. Sonda tarap ketken kórermender feısbýkten telearnaǵa qaıta oralar. Oıyn-saýyq, ósek-aıan, ázil- syqaq habarlardan azamattar sharshaǵany qashan... Qoǵamǵa paıdaly ózekti aqparat kerek.

Aıgúl ORYNBEK, belgili bloger, Ulttyq keńestiń múshesi

Bıliktiń beti beri qarap jatyr.
Buryn osyndaı úlken máselelerdi qozǵap, shyǵarǵan efırlerimdi shyǵarmaı qoıǵan jeke telearnalar. Al ulttyq arna bul joly sensasıa jasady. "Ashyq alań" baǵdarlamany oılap tapqan, shyǵarǵan adamǵa da úlken rahmet! Habardyń ertegisin tyńdap sharshaǵan halyq, búgin ekran betine jınaldy dep oılaımyn! Sońyna deıin senbedim efırge shyǵaratynyn. Arystyqtardyń máselesi bir efırmen bitpeıdi. Bul taqyrypqa qaıta oralamyz "Ashyq alańǵa " degen úmittemin! Prezıdent Toqaev shynynda da ózgeriske daıyn eken....

Muhamedjan TAZABEK, «Asyl arna» telearnasynyń bas dırektory

Nartaı Aralbaıuly júrgizetin "Ashyq alańdy" túnniń bir ýaǵynda kórip otyrmyn... Ynsapty, túsinikti, jan-jaqty jaqsy baǵdarlama boldy. Aqyryna deıin kórdim. Biraz oı túıdim. Osyndaı deńgeıli baǵdarlamalardyń joly bolsyn!

Sýretter feısbýkten alyndy.

áleýmet

08 sáýir 2019

EMOSIONALDYQ INTELLEKTİNİŃ EREKSHELİKTERİ

Emosıonaldyq ıntellekt (aǵyl. emotional intelligence) – zaman talaby ma, álde sándi trend pe? Jalpy tórtinshi ónerkásiptik revolúsıadan ne kútýge bolady? Jahandaný úrdisi ajdaha ma, álde qazirgi qoǵamnyń múmkindigi men damýynyń uıytqysy ma? Buǵan baılanysty kóptegen zertteýler men tájirıbelik ólshemder jasalýda.

Damyǵan tulǵanyń psıhologıalyq densaýlyǵynyń basty kórsetkishi - osy emosıonaldyq ıntellekt fenomeni. Jalpy jan men oıdyń toǵysý máselesine tarıhı kóz júgirter bolsaq ejelgi grek, shyǵys fılosoftarynyń eńbekterinen kezdestirýge bolady. Qazirgi zamanǵy ǵylymda, XX ǵasyrdyń 90-shy jyldary amerıkandyq Pıter Soloveı jáne Djon Maıer atty zertteýshiler emosıonaldyq ıntellekt uǵymyn engizdi. Sol kezderden bastap tulǵanyń osy qasıettin damytý úshin kóptegen trenıńtik baǵdarlamalar, testter jeke koýchıngtik jáne psıhologıalyq keńes keshenderi oılap tabyldy. Sebebi, emosıonaldyq ıntellektisi damyǵan qyzmetkerlerdiń jumys tıimdiligi artyq, ujymdaǵy psıhologıalyq ahýal jaǵymdy ekendigin amerıkandyqtar tez túsindi.

2015 jylǵy Búkilálemdik ekonomıkalyq Davos forýmynyń esebinde, 2020 jyly ózekti bolatyn 10 mashyqty anyqtaǵan bolatyn. Solardyń qatarynda emosıonaldyq ıntellekt te bar. Bul ıntellektiniń (parasattyń) túri týraly sońǵy jyldary ásirese, osy ekonomıkalyq forýmnan keıin, estimegen adam kemde kem. Biraq, kóbisi ıntelektiniń bul túri týraly tolyqqandy túsinikten alshaq. Sondyqtan, emosıonaldyq ıntellekt týraly sóz qozǵaýdy jón kórdik. 20 ǵasyrdyń 90-shy jyldary jaryq kórgen, Maıer-Saloveı-Karýzo modelinde emosıonaldyq (áleýmettik) ıntellekt 4 qurama bólikten turady:

Basqa adamdar men óziniń emosıalaryn, syrt beınege qarap, ym-ıshara men júris-turysqa den qoıa otyryp tanı bilýi - emosıalardy qabyldaı bilý qabileti dep atalady.

Bizdiń oıymyzsha buǵan sáıkes keletin qazaqtyń maqaly, - «Kóz ben qol - kóńildiń jalshysy».

Emosıanyń – kóbine sanamen rettelmeıtin, uıytqy (motıvasıalyq) faktory bola otyryp, shyǵarmashylyq pen oılaý qabiletterine tıgizetin oń áserin - shabyt dese de bolady. Muqaǵalı Maqataevtyń myna joldary soǵan dálel ispetti:

Shaý tartyp qalypsyń-aý, qaıran shabyt!

Júrýshi eń keıbir jerde oıran salyp,

Júrýshi eń keıbir jerde saıran salyp,

Shaý tartyp qalypsyń-aý qaıran shabyt!

………………………………………………….

Shaý tartyp barasyń-aý, sharyq-qusym,

Toıattap álde jemge qaryqpysyń?

Bar, ushshy!

Bosataıyn tuǵyryńnan,

Shaý tartpa!

Shynymen sen shabytpysyń!?

Emosıalardyń arasyndaǵy baılanysty anyqtaý, oı men sezim arasyndaǵy baılanysty túsiný, tereń kúrdeli (ekiushty, ambıvalentti) emosıalardy ajyratý - emosıalardy tanı bilý qabileti dep atalady.

Buǵan sáıkes maqal, - «Ymdy bilegen dymdy bilmeıdi».

Qoıylǵan maqsatqa sáıkes, yryqty túrde óz emosıalaryn týdyryp, rettep, baǵyttaı bilý qabiletin - emosıalardy basqarý, dep ataıdy.

Buǵan sáıkes qazaqtyń maqaly- «Sabyr túbi sary alty», «sarǵaıǵan jeter muratqa, sabyrsyz qalar uıatqa», desek te bolatyn sıaqty.

Emosıonaldyq ıntellektiniń joǵaryda sýrettelgen modeli qazirgi kezdegi álemdegi eń tanymal konsepsıa. Sebebi, túsinýge de ońaı, eń bastysy tájirıbelik paıdasy ushan-teńiz. Kóptegen zertteýlerdiń nátıjesinde anyqtalǵandaı qoǵam úshin bul faktordyń ekonomıkalyq (mıllıardtaǵan shyǵyn ákelýi) jáne áleýmettik (ajyrasý, sýısıdtiń beleń alýy) máni zor! Halyq, qazirgi tańda óziniń emosıonaldyq parasatyn damytýǵa den qoımasa, psıhologıalyq damý mádenıetin qolǵa almasa bolashaq bulyńǵyr, kóńil pás. Sondyqtan, zamanaýı qazaq qoǵamynda da ásirese, jańa qalyptasyp kele jatqan tulǵanyń (bozbala men jasóspirimderde) áleýmettený deńgeıine jahandaný úrdisiniń ónimderi keri áserin tıgizýde.

Olar: destrýktıvti aqparattyń qoljetimdigi jáne tikeleı áseri; tulǵaaralyq qarym-qatynastyń onlaın formatqa aýysýy; ártúrli ómirge qajetti tabıǵı tájirıbeniń azaıýy; ata-ana tarapynan jalpy qaýipterdiń kúsheıýi áserinen gıperbaqylaýdyń kúsheıýi jáne basqa ózekti máseleler. Osy jaıttardyń tikeleı jáne janama áserleriniń negizinde jas tulǵanyń emosıonaldyq ıntellektisiniń damýyna keri áser beleń alýda. Tipti, eresek adamdarda bul qabiletterdiń damýynyń kenje qalýy - stresstik jaǵdaılarǵa tótep bere almaýyna, ómirlik qıyn-qystaý jaǵdaılarǵa psıhologıalyq regressıamen (keri damýmen) jaýap berýine, destrýktıvti daǵdylardyń paıda bolýy men psıhıkalyq jáne psıhologıalyq kúızelisterge jıi ushyraýyna ákelip soǵýda.

Qazirgi tańda emosıonaldyq ıntellektiniń mańyzdylyǵy kún sanap artýda. Sondyqtan bizdiń qoǵamdaǵy emosıonaldyq ıntellektini damytýdyń ulttyq keshendi baǵdarlamalaryn jasaý, al adamdardyń oqyp-tanýǵa, bilikti psıhologtardyń keńesi men trenıńteri arqyly damýyna bet burýy mańyzdy.