Qazirgi qazaq jastary óte bilimdi ári belsendi. Elimizde jastardyń kópshiligi qoǵamdyq jumystarǵa bilek sybana atsalysyp, Qazaqstannyń damýyna zor úles qosyp júr. Osy baǵytta «Assambleıa jastary» respýblıkalyq qoǵamdyq uıymy týraly erekshe aıtýǵa bolady. Ulys tilshisine atalǵan qoǵamdyq uıymnyń tóraǵasy Tımýr Jumyrbaev arnaıy suhbat berip, «Assambleıa jastarynyń» búgingi tynys-tirshiligi týraly kópshilik bile bermeıtin aqparattarmen bólisti.
«Assambleıa jastary» qoǵamdyq uıymnyń qazirgi jumystary qalaı júrip jatyr? Negizgi baǵyttary qandaı?
Bizdiń maqsatymyz – qazaqstandyq jastardy damytý jáne qoldaý. Osy saladaǵy bastamalardy qoldaýdyń tıimdi tetikterin qurý. Jobalardy iske asyrý kezinde biz qoıatyn mindet – barlyq bastamalardyń qazaqstandyq jastar úshin barynsha paıdaly bolýy. Bizdiń qyzmetimizdiń óte mańyzdy baǵyty áleýmettik qoldaý jáne jas kóshbasshylardyń ózin-ózi durys damyta alýyna jol ashý. Qazir aýyl jastarymen, ásirese shaǵyn etnostar turatyn jerlerinde aýqymdy jumystar atqaryp jatyrmyz. Atap aıtqanda Uıǵyr, Panfılov, Qordaı, Saıram jáne Maqtaaral aýdandarynda úlken jumystar júrgizýdemiz. Bul Qazaqstannyń ońtústigindegi óńirler. Munda sapaly kásiptik baǵdar berý jumystary júrgizilip, jumysqa ornalasý máseleleri sheshilýi óte mańyzdy. Jalpy «Jastar Assambleıasy» uıymy qyzmetiniń orbıtasynda múmkindiginshe kóp jastardyń bolýy mańyzdy. Biz osy óńirlerdiń jastary úshin ıntegrasıalyq alań bola otyryp, olardyń zamanǵa saı básekege qabiletti bilim alýyna, quzyrettilikti jáne kásibı ortada suranysty ilgeriletetin jobalaryn iske asyrýyna múmkindik ashamyz. Naýryz aıynda Atyraý qalasynda ótken Ulttyq quryltaı otyrysynda Memleket basshysy bizdiń qoǵamnyń negizi bolýy tıis qundylyqtardy naqty atap ótti. Jıynda Prezıdent «Ár azamat Otanǵa degen súıispenshiligin sózben ǵana emes, naqty ispen kórsetýi qajet. Táýelsizdiktiń qadir-qasıetin tereń sezinip, ony baǵalaı bilýi kerek. Biz ádiletti memleket pen otanshyl, adal azamattardyń kúsh-jigerin úılestirip jumyldyrý jáne halqymyzdyń mádenı kodyn únemi zaman talabyna saı beıimdep otyrý arqyly ǵana eń mańyzdy mindetimizdi oryndaı alamyz, ıaǵnı qasterli Táýelsizdigimizdi saqtap, nyǵaıta túsemiz» degen bolatyn. Bul sózder bizge, jastarǵa arnalǵan. Sebebi Qazaqstannyń bolashaǵy jastar. Jastar bilimdi, ozyq oıly bolsa qoǵam alǵa jyljyp damıtyn bolady.
Biz jastarǵa Qazaqstanda óz bilimderin, talanttary men múmkindikterin ashýǵa teń múmkindikter bar ekenin kórsetetýdemiz dep oılaımyn. Biz Almaty oblysyndaǵy Uıǵyr aýdanyna, Túrkistan oblysyndaǵy Maqtaaral aýdanyna baryp, jastarmen kezdestik. Aqparattyq toptar men JOO ókilderimen jáne jumys berýshilermen konsýltasıalar, motıvasıalyq kezdesýler uıymdastyrý arqyly jastardy áleýmettenýin, jas azamattardy qoldaý sharalaryn, bilim berý baǵdarlamalary men jumysqa ornalastyrý jobalaryn túsindirý jumystary júrgizilýde. Ótken jyldyń ózinde osy baǵyt boıynsha 500-den astam is-shara ótkizildi.
Osyndaı óńirlermen jumys isteýdiń taǵy bir qyzyqty formaty – «Jas sarbaz» áskerı-patrıottyq qozǵalysymen kelisimshart jasaý. Qazaqtyń kórnekti tarıhı qaıratkerleri, batyrlarynyń mysaldary biz oqýshylar arasynda patrıotızm men batyldyq týraly túsinik qalyptastyramyz, áskerı qyzmetpen tanystyramyz. Biz áriptesterimizben birge óńirlerge shyǵyp, mektepterde áskerı-patrıottyq uıym qurý jumystaryn júrgizdik. Bul jastardy biriktirip, el úshin qyzmet etýge tárbıeleıdi. Jumys osy ıdeologıa boıynsha qalyptasyp jatyr. Oǵan qosa, aldyńǵy jyldary Qostanaı oblysyndaǵy órt kezinde bizdiń uıym alǵashqylardyń biri bolyp oqıǵa ornyna bardy. QHA 60 mln teńge kóleminde órtten zardap shekkenderge jınap berdi.
Budan bólek «Assambleıa jastary» uıymy jumysynyń taǵy bir baǵyty - memlekettik tildiń qoldanys aıasyn keńeıtý. Búgingi tańda etnos-jastary arasynda qazaq tilin meńgerýi men ony kúndelikti qoldanys quralyna aınaldyrý erekshe mánge ıe. Etnos jastary arasynda qazaqsha sóılep, ony kópshilikke nasıhattap júrgen myńdaǵan adam bar. Osy men aıtyp otyrǵan baǵyt aıasynda «Úıde sóıle», «Qazaqsha tea-talks» jobalary iske asyryldy. Dostyq úıleriniń bazasynda til úıretý klýby ashyldy, sondaı-aq til eriktileriniń baǵyty belsendi damyp keledi. Ótken jyly biz alǵash ret «El birligi» respýblıkalyq pikirsaıys týrnırin ótkizdik. Jobanyń ereksheligi barlyq komandalar polıetnıkalyq boldy, al týrnır tolyǵymen memlekettik tilde ótti. Pikirtalas belsendi jastarǵa qazaqstandyqtardy tolǵandyratyn mańyzdy taqyryptardy talqylaýǵa múmkindik berdi.
Biz kreatıvti ındýstrıany damytýǵa úlken kúsh-jiger jumsaýdamyz. Memleket basshysy dál osy sala ekonomıkanyń perspektıvti sektory bolýǵa tıis ekenin atap ótti. Búgingi tańda osy saladaǵy ult birligin nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan jobalardy quratyn jáne biriktiretin shyǵarmashylyq hab quryldy. Bıyl shyǵarmashylyq jobalardyń avtorlarymen qyzyqty kezdesýler ótkizilip, olardy iske asyrý josparlary belgilendi. Ulttyq delfıı komıtetimen birlesip túrli etnostardyń jas talanttary úshin «Jastar jalyny» FOLK&ART PERFORMANCE alańyn qurdyq. Osy joba aıasynda Qazaqstan halqy Assambleıasy jastarǵa qarjylaı qoldaý kórsetti. Bul jas mýzykanttar men oryndaýshylarǵa halyqaralyq konkýrstarǵa qatysý úshin jol shyǵyndaryn óteýge múmkindik berdi.
Bul joba jyl saıyn bolady jáne onyń mazmunyny ózgergenmen negizgi baǵaty ózgerissiz qala beredi. «Assambleıa jastary» halyqaralyq uıymdarmen de tıimdi jumystar júrgizýde. Biz IýNESKO-men yntymaqtastyq jónindegi jumystardy bastadyq, onyń basty maqsattarynyń biri mádenıetaralyq dıalogty damytý bolyp tabylady. Keleshekte biz «Assambleıa jastary» halyqaralyq uıymnyń bir bóligi bolýyna, sondaı-aq qazaqstandyq jastardyń halyqararalyq uıymdar arqyly bilim alý, ǵylymı jáne áleýmettik jobalarǵa, osy iri jáne bedeldi uıymdarǵa múshe bolýyna jol ashýǵa kúsh jumsaıtyn bolamyz. Biz halyqtar arasyndaǵy tarıhı jáne mádenı jaqyndyqty eskere otyryp, Ortalyq Azıa elderiniń jastar uıymdarymen tyǵyz ózara is-qımyl jasaımyz. Osy jyly naýryz aıynda Úndistannyń birneshe qalasynda, atap aıtqanda Delı, Agra, Ahmedabadta ótken «Úndistan – Ortalyq Azıa» jastar forýmyna qatysyp qaıttyq. Osyndaı alańdar arqyly biz jastarymyzdyń múmkindikterin keńeıtýge, tájirıbe alýǵa, uıymdar arasynda úzdik áleýmettik-gýmanıtarlyq, bilim berý tájirıbelerimen almasýǵa baǵyttalǵan jańa jobalardy talqylaımyz jáne jasaımyz. Aıta berseń atqaryp jatqan jumystar óte kóp. Jalpy negizgileri osy dep aıta alam.
Qazirgi kezde uıymdaǵy jastar sany qansha? Jastardyń quqyqtyq jáne qarjylyq saýattylyǵyn, áleýetin arttyrý úshin uıym qandaı atap ótetin sharalar jasaýda?
Búgingi tańda «Jastar assambleıasy» uıymynyń qatarynda 9 myńnan astam astam adam bar. Bul naǵyz patrıottar dep aıta alam. Olar ózderiniń kúndelikti qoǵamdyq jumystary arqyly ult birligin nyǵaıtýǵa ólsheýsiz úles qosyp júr. Onyń ústine «Assambleıa jastary» jas kóshbasshylardyń ósýine jáne laıyqty kadrlar daıarlaýǵa jaqsy alań bola alady. Máselen, qazir kóptegen etnomádenı birlestikterdi jas tóraǵalar basqardy. Bul Akbarjon Ismaılov, Iýrıı Shın, Zaınýddın Mahýseev, Evgenıı Bolgert, Narın Mıkaelán jáne basqalar. Árıne bul merıtokratıa prınsıpin qoǵamdyq qurylymdarda damytýǵa múmkindik beretin óte jaqsy úrdis. Bizdiń uıymnyń belsendi azamattary memlekettik qyzmet qurylymynda joǵary laýazymdar atqaryp otyr, keıbiri depýtat bolyp saılandy. Bul qýantarlyq jaıt dep bilem.
Sonymen qatar bizdiń jastar bızneste, ǵylymda, mádenıette, sportta jáne basqa da salalarda tabysty jetistikter kórsetýde. Quqyqtyq jáne qarjylyq saýattylyqty damytý jónindegi jumysqa keletin bolsaq, bul da bizdiń jumysymyzdyń mańyzdy quramdas bóligi bolyp tabylady. Biz aýylda, kolej jáne joǵary oqý oryndarynda, tipti mektepterdegi oqýshylar arasynda túrli aqparattyq is-sharalar ótkizemiz. Shyndyǵyn aıtý kerek, jastar arasynda kredıt alǵan azamattar óte kóp. Bul kóbinese qarjylyq saýattylyqtyń tómendigine baılanysty. Bul qubylys jastarymyzdyń damýyn tejeıdi, sondyqtan biz jastar ortasynda mundaı qubylystardyń aldyn alýǵa, jastardyń qarjylyq saýattylyǵyn arttyrýǵa kóp kúsh salýdamyz.
Qazaqstan halqy Assambleıasy jumysynda jastardyń róli qandaı?
Qazaqstan halqy Assambleıasy qurylymyndaǵy jastardyń róli, búkil eldegi sıaqty óte mańyzdy bolyp qala beredi. Jastar – eldiń bolashaǵy. Bizden keıin bolatyn urpaqtar úshin eldegi birlik pen kelisimdi saqtaý bizdiń mindetimiz. Búginde Assambleıa aıasynda jastar jobalaryn júzege asyrýǵa kóp kóńil bólinedi. QHA quramynda respýblıkalyq deńgeıde de, óńirlerde de jastar kvotasy engizildi. Máselen, qazir Assambleıa jastary sý tasqynynan zardap shekken óńirlerde eriktiler toptaryn uıymdastyrý boıynsha asa mańyzdy mindetterdi atqarýda. Jalpy, Qazaqstan halqy Assambleıasy sý tasqyny jaǵdaıyna alǵashqylardyń biri bolyp jaǵdaıǵa den qoıyp respýblıkalyq shtab ashty. Barlyq Dostyq úılerinde gýmanıtarlyq kómek qabyldaý pýnktteri ashyldy. «Júrekten júrekke» arnaıy aksıasy bastaldy. Atalǵan aksıa aıasynda búgingi tańda 110 mln teńgeden astam qarajat jınaldy. Ár óńirde gýmanıtarlyq kómek júkteri sý basqan oblystarǵa jiberiledi. Men ózim Qaraǵandy oblysyna bardym, onda biz sol jerde gýmanıtarlyq kómekti bólýmen aınalystyq. Odan basqa da óńirlerde bolyp, barynsha jan-jaqty kómek qolyn sozdyq. Qazaqstandyqtar osyndaı sátterde óz birliginiń kúshin kórsetti. Kez kelgen qıynshylyqty eńserýge múmkindik beretin áreket - birlik. Birlik bar jerde tirlik bar. «Assambleıa jastary» elimizdiń batys óńirleriniń zardap shekken turǵyndaryna da kómek kórsetýde asa belsendi boldy. Bizdiń jastar evakýasıalaý pýnktterinde kún-tún demeı jumystar jasady. Aqtóbe oblysynyń QHA eriktileri alǵashqylardyń biri bolyp qyzmetke kiristi. Osyndaı jumys Atyraý, Batys Qazaqstan, Qostanaı jáne basqa da oblystarda aýqymdy jaǵdaıda júrgizildi. «Assambleıa jastary» uıymynyń erektilerin, óńirlik ókildikteri basshylarynyń eńbegin jaı ǵana baǵalaý qıyn. Olardyń tolarsaqtan saz keship, kún-tún demeı tabıǵat apaty bolǵan aýmaqta júrýi, halyqqa barynsha kómek qolyn sozǵan eńbekterin eshtememen ólsheı almaımyn. Jalpy men bizdiń komandaǵa rızamyn.
QHA-nyń respýblıkalyq jastar sesıasy jyl saıyn ótkiziledi. Osyǵan qatysty jańashyl ıdeıalar bar ma?
Jastar sesıasynyń formatyn Memleket basshysy usyndy. Alǵash ret jastar máselelerine arnalǵan alań Qazaqstan halqy Assambleıasynyń XXXI sesıasy aıasynda ótti. Dástúr boıynsha jastar sesıasynda jastar qoǵamdastyǵyn damytýdyń ózekti máseleleri talqylanady. Biz qazaqstandyq jastarǵa ne qajet ekenin anyqtaýǵa tyrysamyz. Árıne talqylaýdyń mańyzdysy jas qazaqstandyqtardy patrıotızm jáne adamgershilik baǵytynda tárbıeleý máseleleri bolyp qala beredi. Bul baǵyttaǵy is-sharalardyń jastarǵa qyzyqty ári qoljetimdi bolýy mańyzdy, sondyqtan sesıa alańynda biz jastar qaýymdastyǵymen jumys isteýdiń jańa tásilderin talqylaımyz. Bıyl jastar tregi ótedi jáne Jastar bastamalaryn damytýdyń óz tujyrymdamalaryn usynatyn myqty spıkerler tartylmaq. Dástúr boıynsha QHA sesıasy etnosaralyq qatynastar júıesindegi mańyzdy oqıǵa bolyp tabylady. Bul alańda memlekettik damýdyń mańyzdy máseleleri kóteriledi. Sondyqtan biz paneldik sesıalarda jáne saraptamalyq pikirtalastarda talqylanatyn bastamalardy árqashan erekshe kútemiz.
Siz basqaryp otyrǵan uıymǵa kimder múshe bola alady?
«Jastardyń alǵan bilimin iste júzege asyrýǵa múmkindik kóp. «Assambleıa jastaryna» kez kelgen jas tirkele alady. Óńirlerdegi Dostyq úılerine baryp, uıymnyń quramyna kire alady. Qazir biz oblystarmen belsendi jumys istep jatyrmyz. Qazir bizdiń qatarymyzǵa qosylyp jatqan jastar sany óte kóp. Óńirlerge saparlardy jıi uıymdastyryp, qoǵamdyq jumystardyń mańyzdylyǵy men tıimdiligin nasıhattaımyz. Sebebi bos ýaqytynda jastar qoǵamdyq ómirge belsendi aralassa, olardyń durys jolda qozǵalýy zańdy bolady. Qazirgi jastarǵa ózderiniń máselelerin ózderi kóterip, ony sheshýge múmkindik berý kerek. Olarǵa qoǵamdyq-saıası minberlerden sóz berý kerek. Olarǵa statısıka emes, qoǵamnyń bir beldi múshesi retinde qarap, olardyń pikirin eskerip, tulǵa retinde qaraý kerek. Jastarǵa osy qajet. Óńirlik deńgeıde jastarǵa sapaly, joǵary sapaly bilimge qoljetimdilik qajet. Bul problema qazir sheshilip jatyr. Sheteldik ýnıversıtetterdiń fılıaldary ashylyp jatyr. Mysaly, biz jaqynda SQO-da boldyq. Onda Arızona ýnıversıetiniń fılıaly jumys istep jatyr. Eger buryn mundaı bastama múmkin emes sıaqty bolsa, qazir bul qoljetimdi. Bul óńirlik ýnıversıtet aıasynda ashylǵan fılıal. Osy sıaqıty ózge ýnıversıteterde ashylady dep oılaımyn. Munda jastar eń sapaly bilimge ıe bola alady.
Suhbatyńyzǵa rahmet!
