Qoǵamda bolyp jatqan globaldy problemalar qaıdan shyǵyp jatyr? Sýısıd, ajyrasý, ómirdiń mánsizdiginen qajý, tabıǵı kataklızm taǵy da basqa problemalardy sheshýdiń joly bar ma? Osydan elý jyl buryn adamzat osyndaı problemalarǵa tap bolatynyn boljaı aldy ma? Bulaı kete berse bolashaqta bizdi ne kútip tur? Álbette, mundaı bolashaq týraly suraqqa jaýap berý óte ońaı. «Bolashaqtyń qamyn jastarǵa tapsyramyz, al bizdiń mindet jastardy oqýda ozat qylý. Sol úshin de zamannyń talabyna saı urpaq ósirý úshin olardy bilimniń barlyq salasyna salyp, jan-jaqty qylýymyz kerek. Aǵylshyn, shahmat, mentaldy arıfmetıka, robototehnıka, sport, mýzyka t.b alýan túrli salalardy meńgerip alsa bolashaǵymyz jarqyn bolary anyq» dep senemiz.
Biraq, áńgimeniń qyzyq jeri de osynda. Joǵaryda aıtqan «eger, jastar oqýda ozat bolsa bolashaq jarqyn bolady» degen sóz ras bolsa, onda qazir sýısıd, ajyrasý t.b problemalar qaıdan shyǵyp jatyr? Olar nege ıntellektýal bola tura problemalarǵa urynyp jatyr? Sonda, bizdiń úıretkenimiz mundaı problemalarǵa tótep bere almaıtyndyǵy ma? Eger, solaı bolsa onda nege solaı dep moıyndamaımyz?! Sebebi, muny rastaıtyn aıǵaqtar men mysaldar óte kóp. Sonyń biri, osy jazda bir apaı maǵan habarlasyp, ulynyń jaıyn aıtyp berdi. 23 jasar jigit Cheh elinde 6 jyl oqyp, elge qaıtyp kelgende tuıyqtanyp, sýısıd týraly aıta bastapty. Soǵan alańdap, ulymmen sóılesip kórshi, dep ótindi. Kezdesip, úsh saǵat áńgime aıtyp, betin beri qaratyp aldyq. Endi, osy jerde taǵy bir oryndy suraq týady? Bolashaqtyń qamyn jeıtin ıntelektýal jastar nege bolashaqqa qadam baspaı jatyp, quryp jatyr? Bar másele mynada.
Ǵylymda ıntellektýalızm jáne ekzıstensıalızm degen uǵym bar. Adam ómirde alshań basyp, aldyn boljap, aıaǵyn qate baspaıtyndaı etip, sheshim qabyldaý úshin osy eki uǵym aýadaı qajet. Ekeýiniń bireýi bolmasa bir dóńgelegi joq arbadaı qısaıady da qalady.
Intellektýalızmniń qyzmeti – sananyń saýattylyǵyna jaýap beredi. Iaǵnı, árip oqý, jazý, ǵylym ıgerý, esep-qısap, qysqasha aıtqanda ıntellektke qatystynyń bárin qamtıdy. Saýatsyz adam ne árip tanymaı, ne qolyndaǵy aqshasyn sanaı almaı, zamannyń talabyna saı kelmeı, ómir súrýine qıyndyq týdyrady.
Ekzıstensıalızm – adamnyń dúnıetanymyn qalyptastyrady. Bul uǵym, ar-uıat, kıe, iltıpat, ıba-ádep degen moraldik prınsıpter men ómirdiń máni, ómirge degen kózqaras degen taqyryptardy qamtıdy. Dúnıetanymy durys qalyptaspaǵan bala qansha jerden saýatty bolsa da ómirsheń bolýy eki talaı. Kerisinshe ýaqyt óte adamnyń damýyn tejeıdi. Sebebi, naqty jaýapty qajet etetin «ne úshin» degen suraq turady. «Osynyń bári ne úshin, ne úshin oqyp jatyrmyn, ne úshin ıntellektýal bolýym kerek, munyń bárin úırengesin ne isteımin, qaıda baramyn, ne úshin baramyn» degen suraqtar maza bermeıdi. Aqyrynda oń-solyn tanı almaı, nadandanyp, baqytty ómirden maqurym qalady. Sol sebepti de ıntellektýaldy bilimmen qatar ekzıstenısıalyq bilimdi berip otyrý óte mańyzdy.
Bizde, tipti álem boıynsha osy ekzıstenısıalızm uǵymy aqsańdap tur. Munyń sebep-saldaryn qazyp, zertteseńiz eýropanyń qaıta órleý dáýirine tirelesiz. Onyń sońy tabıǵat emes, adam balasyna da jany ashymaıtyn bez búırek ıntellektýaldardyń kóbeıýine ákep soqtyqtyrdy. Intellektýalızmniń beleń alyp ketkeni sonsha, aqyrynda atom bombasyn jasap búkil álemdik qaýipke aınaldy. Sol sebepti de álem boıynsha jastardyń jegeni aldynda, jemegeni artynda, astynda kólik, basynda baspana, qolynda ýys-ýys aqsha ustasa da, sheteldik ataqty ýnıversıttettiń qyzyl dıplomyn alyp jatsa da joǵaryda aıtylǵan problemalarǵa urynyp jatqany osy ekzıstensıalızmniń joqtyǵynan. Barsha jurt jappaı ıntellektýalızmmen aınalysyp jatyr.
Tarıhshy Noı Hararı óziniń «HHİ ǵasyrǵa 21 dáris» atty kitabynda mynadaı sóz aıtady. «Bolashaqta bizdi ne kútip tur? 2050 jyly, 2100 jyly álem qandaı bolady? Álbette oǵan biz naqty osyndaı bolady dep jaýap bere almaımyz. Osydan júz jyl buryn álem qazirgideı bolady dep eshkim oılaǵan joq. Tek, aldaǵy ýaqytta jastardyń qabyldaǵan tańdaýlary bolashaqtyń qandaı bolatynyn anyqtap beredi deı alamyz. Al, durys tańdaýdy ómirlik dúnıetanymsyz qabyldaı almaımyz. Eger, qazirgi jastardyń ómirge degen kózqarasy, dúnıetanymy durys qalyptaspasa, onda bolashaqtyń jaıy árqalaı bolady» - deıdi.
Demek, bar másele dúnıetanymǵa baılanysty bolsa, onda bolashaqtyń da qamyn osy tustan oılaýymyz kerek. Al, bizde dúnıetanymdy qalyptastyratyn quraldar bar ma? Álbette, bar. Ol, Keńes úkimeti kezinde bólshevıkterdiń qolymen ádeıige joıyp jibergen «qıssa» aıtý janry. Mine, osy janr, adamnyń dúnıetanymyn qalyptastyryp, balańyzdy ómirdiń ketik jerine kirpish etip qalap beretin taptyrmas qural. Basyna qandaı náýbet túsip jatsa da moıymaı tótep berýdi, úlkenge qurmet kishige izet etýdi, adamgershilikti, ındıvıdti kámil dárejege jetkizetin qıssadan basqa tásil úırete almaıdy. Osy ekzıstensıalızmge qatysty qıssa janryn damytsaq, ıntellektýal jastarymyz bolashaqty jarqyn qylatynyn senimmen aıta alamyz. Endeshe, bolashaǵyn oılaǵan ár ata-ana búginnen bastap, bala tárbıesine jaýapkershilikpen qarap, dastarhan basynda balalaryna tómendegideı qıssany aıtyp, dúnıetanymyn qalyptastyra bersin.
Ulyq Alla eshqashan, eshteńeden jaralmaǵan, áýelden bar zat edi. Álemniń ishi de, tysy da bir ózi. Álemnen bólek te emes, birge de emes qupıa qazyna bolatyn. Táńiri taǵala túr-túsi, shet-shegi, bet-kelbeti, salmaǵy, mekeni bolmaıtyn máńgilik qubylys. Qudaı óziniń qupıasyn ashyp, rýhanı qazynasy men sharapatyn on segiz myń ǵalamǵa taratý úshin, ózine orynbasar jaratýdy uıǵardy. Sol kezde taý-tas, orman-aǵash, ot-sý, aspan-jer barlyǵy «adamdy menen jaratsa eken» dep talasty.
– Men bıikpin, menen jarat, – dedi taý.
– Men ázızbin, menen jarat,– dedi altyn.
– Men tasqynmyn, menen jarat, – dedi sý.
– Men dúleımin, menen jarat,– dedi jel.
– Men kúshtimin, menen jarat, – dedi ot.
– Men asqaqpyn, menen jarat, – dedi aspan.
– Men jumsaqpyn, menen jarat, – dedi aǵash.
– Men qattymyn, menen jarat, – dedi tas.
Sóıtip barlyǵy talasyp jatqanda, jer ǵana synyqtyq tanytyp:
– Men maqulyq ataýlynyń tabanynyń astynda jatamyn. Ulyq Alla orynbasaryn mundaı qadirsiz zattan jaratpas. Túbim – topyraq. Búkil kúl-qoqysty maǵan kómedi, las sýdy maǵan tógedi. Men bul qurmetke laıyqty emespin, – dep oılady. Sonda Alla turyp:
– Áı, taý, adamdy senen jaratpaımyn. Sebebi, sende bir min bar. Tym tákapparsyń, kishireıýdi bilmeısiń.
Altyn, sende de bir min bar, baıanyń joq. Syrtyń jyltyraq, ishiń bos. Adamǵa baqyt syılaı almaısyń.
Sý, sende de min bar, tasyǵanda ótkel bermeısiń.
Jel, sen – turaqsyzsyń, mineziń qubylmaly.
Ot, seniń miniń – qatygezsiń, janǵanda jaqsy men jamandy aıyrmaısyń, jan-jaǵyńdy jaıpap ketesiń.
Aspan, seniń miniń – maqtanshaqsyń, ózińnen basqany kózge ilmeısiń. Adamdy senen jaratatyn bolsam Meni madaqtaýdyń orynyna ózderin madaqtap ketedi.
Aǵash, sen – álsizsiń, synaqta synyp ketesiń.
Tas, sen – meıirimsizsiń, jaqynǵa jylýyń joq, – dedi. Sosyn jerge qarap:
– Adam tánin senen jaratamyn, sen – kishipeıilsiń. Meniń eń jaqsy kóretin minez-qulqym osy. Búkil tirshilik ıesi saǵan táýeldi bolady. Mineziń aýyr, sabyrly, tózimdi. Qoınyń tolǵan bereke. Altyn-kúmis, as-aýqat túgel derlik senen ónip shyǵady. Kúlli maqulyq nájisin saǵan tókse de, sen odan hosh ıisti gúl shyǵarasyń. Las sý jerge sińip, tátti bulaqqa aınalady. Jasaǵan jaqsylyǵyńdy mindetsiný sende joq. Sol sebepti de adamdy senen jaratymyn. Adam urpaǵy tirisinde neǵurlym saǵan uqsasa, soǵurlym meniń aldymda qadirli bolady, – dep adamdy torpyraqtan jaratady.
Demek,
Bir jyldyǵyn oılaǵan el bıdaı egedi.
On jyldyǵyn oılaǵan el aǵash egedi.
Myń jyldyǵyn oılaǵan el urpaǵynyń júregine izgiliktiń dánin egedi.
Amangeldi MEIRAMBEKULY, psıholog
