Qazir jastar qoǵamdyq prosesterge aralaspaıdy degen pikir jıi aıtylady. Áleýmettik jelide belsendi, shynaıy ómirde beıjaı deıdi. Biraq bir sát artqa qarasaq, ótken ǵasyrdaǵy qazaq jastarynyń beınesi – múlde bólek. Olar uranmen emes, ispen sóılegen. Olar erkindik úshin kúresken. Olar «jas» degen sózge jaýapkershilik júktegen.
XX ǵasyrdyń basy. Reseı ımperıasynyń qyspaǵy, patshanyń jarlyǵy, otarlyq ezgi. Osyndaı jaǵdaıda qazaq jastarynyń alǵashqy tolqyny qalyptasty. 1905 jyly Qoıandy jármeńkesinde aıtylǵan Alash ıdeıasy keıin jastardyń júreginde jalynǵa aınaldy. 1910 jyldary Orynbor, Ýfa, Qazan qalalarynda oqyp júrgen qazaq shákirtteri «Jas qazaq», «Jas azamat» sekildi uıymdarǵa birigip, ulttyq sana men tildi saqtaý jolynda kúres júrgizdi. Olar jazdy, aýdardy, pikir talastyrdy.
1917 jylǵy revolúsıadan keıin qazaq jastary saıasat sahnasyna shyqty. Alash qozǵalysynyń ishinde jastar qanaty boldy. Mirjaqyp, Júsipbek, Ahmettiń qasynda júrgender – jıyrmanyń ústindegi jigitter. Olar tek gazet shyǵarǵan joq, avtonomıa jarıalaý, jer-sý reformasy, oqý júıesin qalyptastyrý syndy máselelerdi kóterdi. Iaǵnı sol kezde-aq jastar – qoǵamnyń qozǵaýshy kúshi ekenin dáleldedi.
1920–30 jyldary jastar jańa júıeniń – keńestik ıdeologıanyń sóresinde júrdi. Bul – paradoks kezeń. Bir jaǵynan – repressıa, bir jaǵynan – jańǵyrý. Sol dáýirde «Jas qaırat», «Jas alash» uıymdary quryldy. Jastar komsomolǵa ótip, aýyl sharýashylyǵy men óndiris oryndarynda belsendilik tanytty. Biraq bul belsendilik – erkindik emes, tapsyrma aıasynda júzege asty. Alaıda sol aıada júrip-aq ultqa qyzmet etken jastar boldy. Olardyń keıbiri keıin atylyp ketti, keıbiri únsiz qaldy, keıbiri beımálim qaldy. Biraq olardyń júreginde ot bolǵany anyq.
1941 jyl. Soǵys. Bul – jastardyń erlik jylnamasy. Qazaq jastary maıdanǵa attandy. Máskeý túbindegi shaıqasta oqqa qarsy shyn keýdesin tosqan Baýyrjan Momyshuly 30-ǵa endi tolǵan edi. Ataqty mergen Álıa Moldaǵulova – 18-de, Mánshúk Mámetova – 20-da. Olar qaharmandyqty qalammen emes, qarýmen jazdy. Jastardyń bul býyny oq pen ottyń arasynda eldi qorǵady. Bul – naǵyz «men» emes, «el» degen ustanym.
Soǵystan keıingi jyldary jastar eldi qalpyna keltirý isinde belsendi boldy. Tyń ıgerý, óndiristik brıgadalar, komsomol qurylystary – bárine jastar tartyldy. Olar komsomoldyń jeteginde bolǵanymen, qurylys pen iste tabandy boldy. Sol kezdegi jastardyń ishinde Máskeýge deıin baryp bilim alyp, aýylǵa oralyp, mektep ashqan ustazdar, tehnıka engizgen agronomdar, shahtaǵa túsken ınjenerler boldy. Iaǵnı rýhy synbaǵan, beli búgilmegen býyn shyqty.
1960–70 jyldar. Qazaq jastary rýhanı serpilis izdedi. Bul – Dáýitov, Seıitov, Eleýkenov, Muqanov syndy jas ǵalymdardyń, Qadyr, Muqaǵalı, Tólegen, Jumeken syndy jas aqyndardyń dáýiri. Olar jalań urannan sharshap, tereń sózge kóbirek den qoıdy. Sol tusta ádebıet – jastardyń minberi boldy. Bir óleń – bir maıdan. Bir roman – bir kóterilis. Aqıqatty aıtý ońaı bolmaǵanymen, jastar óner men bilim arqyly ún qatty. «Jas ulan», «Jalyn» jýrnaldary jaryqqa shyqty. «Bilim jáne eńbek» jýrnaly ǵylymdy qarapaıym tilmen jetkizetin platformaǵa aınaldy.
1986 jyl. Jeltoqsan. Bul – qazaq jastarynyń júıege alǵash ret ashyq qarsylyq bildirgen kezeńi. Almatynyń alańyna shyqqan stýdentter – saıası sheshimge qarsy bolǵan alǵashqy býyn. Qolynda qarý da, qaltasynda qarajat ta joq jastar bılikke: «Táýelsizdik kerek!» – dedi. Munyń arty qysymmen aıaqtaldy. Qan tógildi. Biraq rýh synbady. Qaırat Rysqulbekov, Lázzat Asanova, Erbol Sypataev – osy ulttyń sımvolyna aınaldy. Bul oqıǵa – Táýelsizdiktiń tańy.
1990 jyldar – ótpeli kezeń. Jastardyń bir bóligi bazar jaǵalady, ekinshi bóligi shetel asyp oqýǵa ketti. Biraq olardyń da ishinde tulǵalar shyqty. 1991 jyly Qazaqstan táýelsizdigin jarıalaǵanda, ony moıyndatý, syrt eldermen baılanys ornatý, jańa kásip bastaý, alǵashqy medıany qurý – bárine jastar qatysty. 1993 jyly «Bolashaq» baǵdarlamasy bastaldy. Myńdaǵan jas shetelde bilim alyp, elge oraldy. Sol býyn búginde el ekonomıkasy men mádenıetinde belsendi ról atqaryp otyr.
2000 jyldardan bastap jastar saıasaty júıelendi. «Jas Otan», «Jasyl el», «Dıplommen aýylǵa» baǵdarlamalary arqyly jastardy qoldaýǵa talpynys boldy. Biraq bul qoldaý kóbine naýqanshyl sıpatta boldy. Shynaıy qoǵamdyq belsendilik ınternetke kóshti. Jańa býyn jańa qural arqyly pikir bildirdi. Blog, podkast, áleýmettik jeli – jańa minberge aınaldy. Jastar burynǵydaı alańǵa emes, akkaýntqa shyqty. Bul – sıfrly belsendilik dáýiri.
Qorytyndy. Qazaq jastary ár kezeńde de el taǵdyrynyń shetinde emes, ortasynda boldy. Keıde qarýmen, keıde qalammen, keıde únsiz erlikpen kúresti. Olardyń qaısarlyǵy – ótkenniń tarıhy ǵana emes, búgingige úlgi. Sebebi tarıhta esimi qalǵan jastar – erikkennen emes, erikpen kúreskender. Al qazirgi jastar úshin ol rýh – baǵdarsham.
Sebebi ár býyn – óz dáýiriniń kýási ǵana emes, kelesi dáýirge jol ashatyn kóshbasshy. Qazaq jastary bir ǵasyr buryn da sondaı bolǵan. Búgin de sondaı bolýǵa laıyq.
«Jastar belsendi emes» degen sózdiń aldynda «Qandaı jaǵdaı jasaldy?» degen suraq turýy kerek. Sebebi tarıhta jastar eshqashan beıjaı bolmaǵan. Olardyń únin estıtin qulaq qana kerek.
Bir ǵasyr burynǵy býyn otty edi. Endeshe, sol ot búgingi býynda jalǵasýy tıis. Óıtkeni ulttyń shamy – jastyń shyraǵynda.
