Áýlet – dástúrli qazaq qoǵamynyń qurylymynda erekshe mańyzǵa ıe ınstıtýt. Bul tektik áleýet pen urpaq jalǵastyǵyn júıeli damytýdyń ulttyq modeli. Sonyń aıǵaǵyndaı bop qazaqta «Qasqa aıǵyrdyń qulyny tym qurysa, tóbel týady» degen pálsapalyq kategorıa qalyptasypty.
Halyq aqyndarynyń:
Jaqsydan jaman týsa da,
Jamannan jaqsy týsa da,
Tartpaı qoımas negizge, – dep tolǵaıtyny sondyqtan bolsa kerek. Qazaq áleýmetiniń túpsanasynda bul dástúrli tanymdyq júıe áli jumys istep tur. «Atasynyń balasy» nemese «atasyna tartqan» bala bizdiń túsinigimizde qurmetti oıatatyn dúnıeler. Bala kúnim ǵana emes, qazirdiń ózinde kózi qaraqty el aqsaqaldarynyń aýyzynan «atasyna tartqan» degen sózdi estigende keýdemde maqtanysh tutanady.
Atam Qurmanǵalı saıatshy adam bolǵan desedi. Artyna nóker ertip, qolyna qus qondyryp saltanatty ǵumyr keshken. Mundaı tirlik keshken adamnyń turmysy baqýatty bolǵany ózdiginen túsinikti. Abyz jazýshy Qabdesh Jumadilovtyń «Uzyn Qurmanǵalı betti, bedeldi azamat edi. Myna Beriktiń túr-tulǵasy sol atasyna aýmaı tartqan» degenin talaı estigenim bar. Árkim ózimen teńdes adamdarmen tamyr bolyp, andalasatyny qazaqta ejelden bar dástúr. Andanyń qazaq túsiniginde salmaǵy erekshe. Tipti dástúrli qazaq qoǵamynda balaǵa básire temirden básire taıǵa deıin enshi bólgende qostan daıyndap, bir danasyn balanyń andasy úshin saqtaǵan. Osynyń ózi-aq anda uǵymynyń qandaı ardaqty bolǵanyn uqtyrsa kerek. Qazaqtyń belgili qabyrǵaly aqyny Nesipbek Aıtulynyń atasy Aıt aqsaqalmen meniń atam Qurmanǵalı andalasyp, andalyqtyń serti retinde bir-birine búrkit syılaǵan. Atamnyń qasqyr alatyn úıdeı qara búrkiti týraly hıkaıa bala kezimnen qulaǵyma sińgen. Sol úıdeı qara búrkit dostyqtyń kýási ekenin keıin bildim. Kúlli tabıǵattyń tilin bilip, aspannyń serisi – qyrandy qolyna qondyrǵan bizdiń halyq adaldyq pen ant túsinigine de erekshe jaýapkershilikpen jáne qurmetpen qaraǵany baıqalady. Atamyz Qurmanǵalı aqsaqaldyń ózimen joldas bolǵan búrkitimen arasyndaǵy qımas hıkaıalar kóp. Úı aldynda tuǵyrda otyrǵan tomaǵaly búrkitke áldebir qonaqtyń qasqyr alatyn tóbeti tańǵa jýyq abaısyzda shapsa kerek. Búrkit ony búrip óltirgen. Biraq arpalys kezinde ıt topshysyn shaınap jiberipti. Endi ań alýǵa jaramaıtyn serigimen atam Qurmanǵalı qımaı qoshtasypty. Tarbaǵataıdyń bir bıik shyńyna aparyp, bir baǵlandy soıyp aldyna qoıyp, aıaqbaý, tomaǵasyn alyp, erkindikke jiberdi. Saıatshylyqtyń talaı qyzyǵyn kórsetken sol qyranymen qoshtasýy atamyzdyń búkil qyzyǵymen qoshtasýyndaı bolyp, janyna batqanyn atamyzdyń janyna ergen inisi Shaıhsilám aqsaqal jyrdaı qylyp aıtyp, saǵynyp otyrýshy edi. Búginde ekeýi de joq. Shaıhsilám aqsaqal jyl basynda ǵana máńgiliktiń saparyna attandy. Qazynaly qarttarymyz kún sanap azaıyp barady. Qazaqtyń ant uǵymyn erekshe qaster tutqanynyń bir belgisi Qudaımen anttasý. Bul – sırek bolatyn, erekshe qubylys. Balasyz adamdar moınyna kógenniń burshaǵyn salyp, Jaratqannan tileıtin nemese moınyna kisesin salyp jalbarynatyn tylsym rásim qazaq arasynda áli bar. Shyńǵys qaǵanmen on segiz jyl soǵystan jeńilgen naımandy qyrǵynnan aman alyp qalý úshin Ketbuǵa bıdiń «Qarala beldik moınymda, saýǵa Shyńǵys, saýǵa» dep tartqan kúıin Talasbek aǵa Ásemqulov bizge jetkizdi. Qazaqtyń kúı qazynasyna ákelip qosty. Bizdiń áýlette sondaı erekshe oqıǵanyń bolǵanyn aýyl aqsaqaldarynyń ańyzynan talaı estidim. Qurmanǵalı atam jalǵyz qyzy Kúlánnan keıin uzaq ýaqyt bala súımepti. Ájemizdiń boıyna bitken balanyń bári shetineı berse kerek. Sosyn atam moınyna kisesin salyp Qudaıdan ul tilep, qazaqtyń ejelden kele jatqan eski dástúrin jasaǵan kórinedi. «Shyr etken sábıdiń mańdaıynan ıiskegen soń janymdy tart» dep tilepti. Qudaı tilegin qabyl etti. Ákem Ýálı qyrqynan shyqqannan keıin, atam aýyrmaı-syrqamaı ómirden ozypty. Qazaqtyń osy tylsymmen jalǵasqan ǵajaıyp dástúri jaıynda Qabdesh aǵa únemi aıtyp otyrady. Atamyz moınyna kisesin salyp tilep alǵan sol taǵdyrly baladan búginde biz órbip otyrmyz. Adamnyń balalyq shaǵy ómirdiń eń aıaýly kezeńi ǵoı. Balalyq shaǵyń qazaqtyń eski aýylynda ótse, bul tipti de sárýár saǵynyshqa aınalary haq. Meniń bal kúnim shyǵystaǵy Aqsýattyń Oıshilik degen ertegideı shaǵyn aýylynda ótti. Áke-sheshemiz qarapaıym adamdar. Eńbektiń, nysaptyń jáne táýbeniń qadirin tym jaqsy túsingen, bastarynan ystyq-sýyq kóp ótken jandar. Sheshemiz biz oqıtyn mekteptiń qońyraýyn soǵatyn jáne tazalyq jumystarymen aınalysatyn. Biz de sabaqtan qolymyz bosaǵan áredikte anamyzǵa qolǵabys jasaıtynbyz. Bul eshqashan da bizge namys sanalǵan emes. Biz anamyzdyń sol jumysyn otanǵa úles qosý dep qabyldadyq. Al anamyz óz jumysyn jaqsy kóretin. Búginde mektep jasyndaǵy balalardyń, tipti kóptegen adamdardyń sondaı qarapaıym eńbek adamyna degen kózqarasyn kórip, qynjylamyz. Bul bizdiń jas urpaqtyń eńbekke degen kózqarasyn durys qalyptastyra almaǵanymyzdy, arysyn aıtsaq, durys tárbıe bere almaǵanymyzdy bildirse kerek. Ákem men anamnyń otasqandaryna qyryq jyldan asty. Ákem de eńbekqor kisi. Bizdi bala kezimizden eńbekke baýlydy. Egin sýartyp, kirpish quıdyrdy, mal baqtyrdy. Janyna alyp júrip, ómirge úıretti. Qazaqta «Qasqyr kúshigin qarpyp súıedi» deıtin asqaq maqal bar. Ákemniń qataldyǵynyń arǵy jaǵyna jasyrynǵan bizge degen mahabbatyn oılasam, osy maqal esime orala beredi. Ákemiz jyl saıyn qyrkúıek aıynda jalaqysynyń seksen paıyzyna gazet-jýrnalǵa jazylatyn. Poshtashy Beısen aǵamyz Máskeýden shyǵatyn «Novaıa vremá» jýrnalyn osy aýdanda tek seniń ákeń ǵana jazdyryp alady» dep kúletin. Tek ol ǵana emes, kúlli Sovet odaǵyndaǵy belgili basylymdardyń bárine jazylatyn («Izvestıa», «Pravda», «Za rýbejom», «Sovetskıı sport»). Almatydan jaryq kóretin merzimdi basylymdardy túgel jazdyryp alyp oqıtyn. Oblystyq jáne aýdandyq gazetter ekibastan. Biz bala kúnimizden osy basylymdardy oqyp óstik. Anam meıirimdi jan. Barmaǵynan óner tamǵan sheber. Anamnyń jún tútip, ony urshyqpen ıirip, túrli-tústi qylyp boıap toqyp beretin qolǵaptary, moıynoraǵyshtary men keýdesheleriniń jylýy áli júregimde. Anam sol ádemi qolónerine óziniń ystyq yqylasy men tolqyǵan meıirin qosa toqıtyn edi. Búginde úlken azamat bolsaq ta, anamnyń ájim basqan júzine, mańdaıyna ýaqyttyń salǵan aıaýsyz izderine qarap otyryp, sol rıasyz aıaýly kezderdi saǵynamyn. Sondyqtan da anamnyń sol kezdegi urshyǵy, toqyma taıaqshalary men bizin áli kúnge áýletimizdiń qymbat esteligi retinde saqtaımyz. Anam men ákem búginde baýyrynan órgen bes qulynshaǵynyń ǵana emes, tutas áýlettiń qazynaly qartyna aınaldy. Nemere súıip, jıenderin qyzyqtap, úbirli-shúbirli úlken áýlettiń basqalqasy bolyp otyr. Halqymyzdyń «Qazynaly qartyń bolsa, jazyp qoıǵan hatpen teń» degen sózi osyndaıda aıtylsa kerek. Anda-sanda áýletimiz bas qosyp, arqa-jarqa bolǵanda munar arasyndaǵy ótken dáýren, aıaýly adamdar týraly qyzyqty estelikter aıtylyp, bizdiń saraıymyzdy ashyp, sanamyzdy jańǵyrtatyny bar. Men ondaı sátterdi eshteńege aıyrbastaı almaımyn. Bizdiń tarıhı sanany qalyptastyrý, ulttyq kodty jańǵyrtý degenimizdiń bir bastaýy osy qazynaly qarıalarda jatyr. Ámánda aýyl men ata-ájeden balalarymyzdyń kindigin úzbegenimiz abzal. Aýyl bárimizdiń de altyn besigimiz. Men kókteı sholyp ótken joǵarydaǵy shaǵyn esteliktiń, sanamyzda sáýlesi oınaǵan qyzyqty kezderdiń bári de sol ertegideı aýylda ótti. Búginde azamat bolǵan bizder aýylymyzǵa kishkentaı bolsa da kóńilimizdi bildirip, perzenttik paryzymyzdy ótegimiz keledi. Bul – aýyldan shyqqan barlyq balanyń asyl armany. Buǵan qosa, Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti – Elbasy Nursultan Nazarbaev óziniń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty maqalasynda «Basqa aımaqtarǵa kóship ketse de, týǵan jerlerin umytpaı, oǵan qamqorlyq jasaǵysy kelgen kásipkerlerdi, sheneýnikterdi, zıaly qaýym ókilderimen jumystardy uıymdastyryp, qoldaý kerek. Bul – qalypty jáne shynaıy patrıottyq sezim, ol árkimde bolýy múmkin. Oǵan tyıym salmaı, kerisinshe yntalandyrý kerek» degen bolatyn. Biz de el dese júregi eljireıtin birneshe azamattyń yqylasymen týǵan aýylymyzdaǵy ózimiz oqyǵan mektepke kishkene ǵana syı jasadyq. Aýyl mektebiniń úsh synybyn zamanaýı úlgidegi quraldarmen jabdyqtadyq. Bul aqparat maqtan úshin emes, bir jaǵy Elbasy bastamasyn óz isimizben qoldaǵanymyz bolsa, ekinshi tusy bárimiz de týǵan aýylymyzǵa qarlyǵashtyń qanatymen sý sepkendeı qyzmet qylsaq, aýylymyz budan góri eńselirek bolar ma edi degen nıetten shyǵyp, azamattarǵa oı salar degen úmitpen aıtylyp otyr. Ózimniń balalyq dáýrenim men ósken ortamdy búgingi qyryqtan asqan jigittiń kózimen sholǵan saıyn qazaqtyń tárbıe ınstıtýttarynyń, otbasylyq dástúriniń óte izgi jáne ozyq bolǵanyn oılap, tańdanysym arta túsedi. Áýlet dástúri, áje ınstıtýty, naǵashylyq dástúr, aǵalyq ınstıtýt jáne osynyń eń bıiginde turǵan aqsaqaldyq ınstıtýt bizdi myńjyldyqtardyń daýyly men jaýynynan aman alyp ótkenine eriksiz ılanasyz. Qazaq ómiriniń jazýsyz zańdaryna aınalǵan «aǵaıynnyń azary bolsa da, bezeri bolmaıdy», «aǵańmen araz bolsań da, aryńmen araz bolma» nemese «kópten ketken kómýsiz qalar» degen qorǵasyndaı aýyr kodeksterdiń bári osy áýlettik ınstıtýttyń sheberhanasynan sýarylyp shyqqan bolattaı ótkir sózder ekenin keshteý bolsa da bilgen sıaqtymyz.
Áýlet aman bolsa, el aman. Ár áýlet – jurttyń bir-bir ýyǵy. Ýyǵy myqty eldiń – ǵumyry da uzaq bolmaq. Sondyqtan ejelden qalyptasqan áýlet ınstıtýtyn damyta túskenimiz abzal. Qazaqtyń izgi dástúrleri memlekettiń negizgi ustyn-tiregi bolsa, biz «kún sóngenshe sónbesimiz» anyq.
Derekkózi: https://didar-gazeti.kz
Sýretter Berik Ýálıdiń feısbýk paraqshasynan alyndy.
