Aýǵanstandaǵy jaǵdaı ýshyǵyp, Talıban uıymynyń aımaqtaǵy yqpaly kún sanap artyp, baqylaý júrgizgen aýmaǵynyń kólemi ósýde.
VVS aýǵan qyzmetiniń zertteýine qaraǵanda, Talıban qozǵalysy sońǵy eki aıdyń ishinde Aýǵanstannyń basym terıtorıasyn basyp alǵan. Sonymen qatar eldiń mańyzdy Qundyz, Kandagar, Garat jáne Lashkar-Gah sıaqty qalalardy basyp alý qaýpin týǵyzyp otyr.
Aýǵanstannyń soltústiginde Túrkimenstan jáne Tájikstanmen shektesetin aýdandardyń kópshiligi tálipterdiń baqylaýyna ótip ketken. Sońǵy aılarda bul eldermen de shekaralyq jaǵdaı ýshyǵyp otyr. Shekaralyq jaǵdaıdy retteý úshin Tájikstan Aýǵanstanmen shekarany nyǵaıtý úshin rezervten 20 myń adamdy áskerge shaqyratyndyǵyn jarıalady. Tájikstan Prezıdenti 2021 jyly 5 maýsym kúni eldiń Qaýipsizdik Keńesiniń otyrysynda Qorǵanys mınıstrligine tapsyrma berdi.
Sonymen qatar, Talıban qozǵalysynyń ókilderi 20 jyldan keıin qaıta kúsh ala bastady. Sonyń bir dáleli, sońǵy aılarda tálip basshylary aımaqtaǵy negizgi oıynshylar bolyp esepteletin Reseı jáne Qytaıǵa baryp, ondaǵy resmı bılik ókilderimen kezdesip úlgerdi.
Reseılik TASS agenttiginiń habarlaýynsha, 8 shildede Talıban qozǵalysynyń (Reseıde qyzmetine tyıym salynǵan – avt.) 4 adamnan turatyn delagasıasy bılik ókilderimen kezdesti.
Al 28 shildede Qytaıdyń Tánszın qalasynda «Talıban» qozǵalysynyń delegasıasy Qytaıdyń Syrtqy ister mınıstri Van I-men júzdesken.
«Reseı aımaqtaǵy negizgi oıynshylardyń biri retinde barlyq senarıge daıyn bolǵysy keledi jáne óz kezeginde resmı Aýǵanstanmen de, Talıban ókilderimen de qarym-qatanys ornatýda. Jáne bul qarym-qatynastar keshe ǵana bastalǵan joq. Ol úsh jyldan beri jalǵasyp keledi. Eger Talıb kúshteri Aýǵanstandaǵy qazirgi bılikti tolyq basyp alǵan jaǵdaıǵa Reseı ózin daıyn ustaǵysy keledi. Tálipter úshin de Reseımen jaqsy baılanysty ornatý, kúsh alýdyń bir quraly. Árıne quqyqtyq máseleler bar. Alaıda bul úlken saıasat... Reseı aımaqtaqtaǵy jaǵdaı ýshyqqan kezde óziniń aralasa alý múmkindigin qarastyryp otyr»,- deıdi Álemdik ekonomıka jáne saıasat ınstıtýtynyń sarapshysy Jumabek Sarabekov.
Talıban qozǵalysy nege kúsh aldy?
2001 jylǵa deıin «Talıban» Aýǵanstan jeriniń 95 paıyzyn baqylaýda ustady. Alaıda 2001 jyly AQSH ásker kirgizgennen keıin talıban kúshteri shegine bastady.
Alaıda sońǵy on jylda shetel kúshteri Aýǵanstandaǵy ásker sanyn azaıtty jáne qaýipsizdikti qamtý jaýapkershiligin resmı Kabýl bıligine júktedi.
Osy jyly kóktemde AQSH prezıdenti Djo Baıden Aýǵanstannan Amerıka áskerin áketetinin aıtty. «Biz Aýǵanstanǵa 20 jyl buryn ásker kirgizdik. Alaıda bul jaıt ta ol jaqta ásker qaldyrý sebebin túsindire almaıdy. Men Aýǵanstandaǵy Amerıka áskerine jetekshilik etetin Amerıkanyń tórtinshi prezıdentimin jáne ol jaýapkershilikti besinshi prezıdentke tastap ketkim kelmeıdi. Amerıka tarıhyndaǵy eń uzaq soǵystardyń birine núkte qoıylmaq» dedi Baıden.
Sonymen qatar, AQSH bıligi qyrkúıek aıynda Aýǵanstandaǵy áskerin tolyq shyǵaratyndyǵyn jarıalady.
AQSH nege áserin Aýǵanstannan alyp ketip jatyr?
Jumabek Sarabekovtyń aıtýynsha, ASHQ áskeriniń Aýǵanstannan ketýi amerıkalyqtardyń ishki máselesinen týyndap otyr.
«Aýǵanstandaǵy soǵys amerıkalyqtar úshin túsiniksiz soǵysqa aınalyp ketti. AQSH ásker kirgizgennen keıin 20 jyldaı ýaqyt ótti. Talıban joıylyp ketpedi nemese Aýǵanstan turaqty elge aınalmady. Bul jerde Baıdanniń sózimen keltirsek, «Amerıka óziniń áskerin máńgi Aýǵanstanda ustaı almaıdy. Amerıkalyqtar bul soǵysty ary qaraı jalǵystyrǵysy kelmeıdi». Bul eń birinshi AQSH-tyń ishki saıasatymen jáne qarjylyq shyǵynmen baılanysty. Jalpy alǵanda Amerıkanyń, Batystyń Ortalyq Azıadaǵy yqpaly azaıyp keledi. Bul keshe bastalǵan proses emes. Ol birinshiden. Ekinshiden, shyndyǵynda biz ózimizdi álemniń kindigi retinde qarastyrǵandy jaqsy kóremiz. Biz AQSH úshin asa mańyzdy aımaq emespiz. Iaǵnı, Amerıkanyń basty múddeleri Azıa-Tynyq muhıt aımaǵy, Eýropa elderimen baılanysty. Al Ortalyq Azıa bul tizimde sońǵy qatarda. Sebebi Ortalyq Azıa demografıa, ekonomıka qýaty turǵysynan myqty emes. Sondyqtan da bolar Ortalyq Azıaǵa degen degen qyzyǵýshylyq tómengi satyda. Onyń ústine Amerıkanyń Trampqa deıin odan keıin de álemdegi orny ózgerýde. AQSH burynǵydaı álemniń barlyq elderdiń múddesinde bolýǵa tyryspaýda. Olar ózderiniń jalpy kóp nársege resýrstarynyń jetpeıtindigin túsinýde. Bir sózben aıtqanda AQSH ózderiniń resýrsyn ońtaılandyryp jatyr. Biraq bul AQSH-tyń Ortalyq Azıadan múldem ketip jatyr degendi bildirmeıdi. Jáne ol álemdik derjava bolǵandyqtan belgili bir deńgeıde óziniń S5+1 sıaqty platformalar arqyly Ortalyq Azıa elderimen baılanysty ornata beretin bolady», - deıdi J.Sarabekov.
Aýǵanstandaǵy jaǵdaı Qazaqstanǵa qandaı qaýipter týǵyzady?
J.Sarabekovtyń aıtýynsha, jalpy jaǵdaı Aýǵanstandaǵy jaǵdaıdyń qalaı ózgeretindigine baıanysty bolady. Qazirgi tańnyń ózinde tálipter kóptegen jerdi jaýap alyp jatyr, olardyń Aýǵanstandaǵy bılikti tolyq alýǵa dármeni jetedi me? Basty másele osy. Jáne jalpy menińshe, Aýǵanstandaǵy bolyp sońǵy ýaqytta jatqan turaqsyzdyq Qazaqstanda birneshe qaýip-qaterdiń ósýine alyp keledi.
Birinshiden, narkotrafık. Aýǵanstan álemde geroınnyń 85 paıyzyn óndiretin memleket jáne narkolaborotorıaǵa aınalǵany belgili. Eger aımaqta turaqsyzdyq ornap, terorıstik toptar bılikti basyp alatyn bolsa bul esirtki óndirisiniń odan da ósýine alyp kelýi ábden múmkin. Bul Qazaqstan úshin Ortalyq Azıa elderi úshin qaýipti. Sebebi óndirilgen esirtkini tasymaldaý joly soltústik mashrýt -Qazaqstan arqyly ótedi.
Ekinshi, terorızm qaýpi. Aýǵanstanstan terıtorıasynda birneshe terorıstik uıymdardyń, atap aıtqanda Talıban jáne Asbat al-Ansar sıaqty toptardyń bazasy bar. Solardyń tarapynan qaýip kúshúi múmkin.
Úshinshi qaýip, eger Aýǵanstandaǵy qazirgi jaǵdaı odan ári ýshyǵatyn bolsa gýmanıtarlyq daǵdarys bolýy múmkin. Eger gýmanıtarlyq daǵdarys bolsa bosqyndar máselesi týyndaıdy degen sóz. Árıne bosqyndardyń kóbi Ortalyq Azıaǵa qaraı betalady dep aıta almaımyn. Buǵan deıin Aýǵanstannan qashqandar Iran men Pákistanǵa qonystanǵan. Biraq belgili bir toptyń Ortalyq Azıa elderine qaraı baǵyt alýy da ábden múmkin. Biz osy qaýipti de eskergenimiz jón.
Qazaqstan qaýip-qaterge qanshalyqty daıyn
Qazaqstan bıligi Aýǵanstan tóńiregindegi ahýal týraly aqparattardy únemi baqylaýda ustap, saraptaýdan ótkizip otyrǵanyn jetkizdi.
«Aýǵanstandaǵy qazirgi áskerı-saıası ahýal aıtarlyqtaı kúrdeli. Dál qazir qandaı da bir boljam jasaý qıyn. QR Qorǵanys mınıstrligi Aýǵanstan tóńiregindegi ahýal týraly aqparattardy únemi zerdelep otyr. Onyń ishinde sheteldik áriptestermen, óńirlik uıymdarmen ózara áreketterdi jiti pysyqtaýda. Jaǵdaıdy qadaǵalap, tıisti sheshim qabyldap jatyrmyz jáne kútý rejıminde turmyz», - dedi Qorǵanys mınıstriniń orynbasary Tımýr Dándibaevtan Aýǵanstandaǵy jaǵdaıdyń qalaı órbýi múmkin ekeni týraly BAQ ókilderine bergen jaýabynda.
Avtory: Saıagúl Jarylqasyn
