Mańǵystaý oblysy ákimi Nurdáýlet Qılybaı Jetinshi arnanyń «Saıasatker» baǵdarlamasyna suhbat berdi. Ulys suhbattyń qyzyqty tustaryn jarıalaıdy.
Nurdáýlet Igilikuly, siz memleket basshysynyń jarlyǵymen 17 mamyr kúni Mańǵystaý oblysynyń ákimi bolyp taǵaıyndaldyńyz. Sodan beri 100 kúnnen asa ýaqyt ótipti. Bul kásibı qabiletti kórsetý úshin az merzim be?
- Az merzim dep aıta almaımyn. Júz kún emes 1 kúnniń ózi az ýaqyt emes qazir. Zaman zýlap jatyr. Prezıdentimiz tapsyrma berdi. Halyq kútip otyr nátıje. Sondyqtan ondaı oı múlde kirip shyqqan joq. Kóp eken áli ýaqyt bar degen túsinik múldem joq.
Bosańsýǵa bolmaıdy deısiz ǵoı?
Joq, árıne.
21 mamyr kúni el prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev sizdi Aqordada qabyldady. Qobaljydyńyz ba?
Maık Taıson degen boksshyny bilesiz ǵoı. Sonyń áıgili Kas D’Amato bapkeri boldy, treneri. Ómirden ótti. Sol kisiniń mynadaı sózi bar. «Rıngke shyqqan boksshy, eger qobaljymadym dese ne ol ótirikshi, ne esalań» - degen. Sondyqtan, árıne qobaljý bolady. Ol ómirdegi men úshin jańa bastama. Ondaı formatta kezdesý alǵashqy ret bolyp tur. Alǵashqy ret bolmaı kúnde bolsa da qobaljý bolatyn sıaqty. Sebebi men prezıdentke kirdim.
Arada Aqorda da sol kezde beıresmı dıalog ornady ma?
Beıresmı dıalog bolǵan joq. Barlyǵy jarty saǵattan astam ýaqyt pa álde 40 mınýt pa qazir esimde joq. Múmkin odan da kóp te shyǵar. Biraq barlyǵy sol Mańǵystaý halqynyń órkendeýi, damýy týraly, Mańǵystaý jerine ınvestısıa tartý, týrızm baǵyty, ekonomıkanyń qaı salasy boıynsha da toqtap- toqtap naqty tapsyrmalaryn berdi. Baǵytyn berdi. Sosyn árıne senim artqannan keıin bolý kerek batasyn da berdi.
Osy ýaqyt ishinde komanda jınap úlgerdińiz be?
Endi komanda degen ne? Biz top etip aspannan ákim bolyp túse qalǵan joqpyz. Ártúrli jerde jumys jasadyq. Ár jerde jumys jasap júrgen kezde ózim iriktelip, iriktelip qosylatyn adamdar janyńa qosyla beredi. Al uıatqa qaldyrǵan, jerge qaratqan azamattar olar jaılap sheńberden shyǵyp ketedi. Ol fakt.
Qandaı qabiletine qarap tańdaısyz, jalpy?
Árıne, iskerlik qabileti.
Nurdáýlet Igilikuly, Sizdi «Asqar Mamınniń kúıeýbalasy, laýazymyńyz sol kisiniń arqasynda ósti» degen el aýzynda áńgime júrip jatyr. Soǵan qatysty bir núktesin qoısańyz? Solaı ma shynymen álde qate áńgime me?
Kúıeýbalasy degen áńgime qaıdan shyqty? Temirjolda jumys istep júrgen kezde Kólik mınıstri Ábilǵazy Qalıaqparuly degen aǵamyz bar Qusaıynov. Sol kisiniń qabyldaý bólmesinde «saǵat 3-te sizdi mınıstr kútip otyr» dedi. Baryp edim, jańa komıtettiń tóraǵasy qyzmetin usyndy. Sodan árıne men kelistim. Sodan prosedýralardan ótesiń, memlekettik qyzmetkerler tapsyratyn. Test, ekzamenderden ótesiń degendeı. Kirisip kettim. Sol jaqta jasap júr edim. Ózimniń týǵan Beıneýimnen bir tanys adam telefon soǵady. Jańa sadaqadan shyqtyq deıdi. «Qabyl bolsyn degenimde», «aıtaıyn degenim sadaqa emes, sol sadaqada aqsaqaldar seni talqylady» deıdi. «Bul Igiliktiń balasy qalaı bastyq bolyp ketti? Múmkin emes. Iaǵnı onyń artynda bir tireýi bar. Kim eken dep qazbalap izdep ketti?», dedi.
Ol kezde Asqar Mamın degen áńgime joq. Ol kezde Prezıdent ákimshiliginiń basshysy Aslan Mýsın degen kisi. Árıne biz ol kisini tanymaımyz. Tek televızordan kórgenimiz bolmasa. Qazbalap, qazbalap kelip «myna Igiliktiń týystarynyń, aınalasynyń bári aýylda, olardy bilemiz deıdi» de. «Munyń naǵashysy kim edi?» dep qazbalap ketedi. Meniń naǵashylarym Aqtóbeniń álimderi. Sóıtip alyp keledi de «onyń naǵashysy Mýsın boldy. Sol kóterip otyrǵan degen» tujyrymǵa keledi aýyl aqsaqaldary. Taǵy da aıta keteıin biz ol kisini tek teledıdardan kórgenimiz bolmasa, Aqtóbe degen óte úlken ǵoı. Sóıtip aqsaqaldar solaı sheshedi. Sóıtkende men Ulttyq komıtetten Mańǵystaý temirjolyna bastyq bolyp kelemin 2011 jyly. 2012 jyly baıaǵy komıtetke qaıta shaqyryp, ekinshi ret tóraǵa bolyp kelemin. Biraq ol kezde Aslan Mýsın degen azamat joq jumysta. Ketip qalǵan. Esimde joq, mán de berip júrgen joqpyn. Jańaǵy aǵam bir kúni qaıta soqty. Kúlip otyr. «Ne boldy?» desem «qaıta seni talqylap otyr» deıdi. Men aıtamyn «basqa sharýalaryń joq pa senderdiń?» dep. «Joq Asylan Mýsın ketip qaldy, mynaý komıtetke qaıtadan tóraǵa bolyp bardy. Bul sonda kim bolǵany kóterip otyrǵan?». Naǵashy jurtym jańaǵydaı boldy. Sodan qaıynjurtymdy qazbalap ketedi. Bireý aıtady «orta júzdiń qyzy bolý kerek» deıdi. «Orta júzden bolsa, temirjoldyń bastyǵy – Asqar Uzaqbaıuly Mamın, ol da orta júz. Iaǵnı sol qaıynaǵasy bolyp shyqty. Sol kótergen» degen áńgime shyǵyp ketti. Saryarqanyń basynda. Men ol kisini alǵashqy ret sol júzbe júz «Qazaqstan Temirjoly» ǵımaratynda kezdeskenbiz. Árıne. jumys barysynda ol kisi basshymyz boldy. Birge jumys jasadyq. Oǵan endi sóz joq. A biraq kúıeýbala degen…
Qorytyndylaǵanda eshqandaı týystyq qarym-qatynas joq.
Qazaqta 3 qaınasa sorpasy qosylmaıtyn deıdi ǵoı. Solaı.
Jalpy syılyq alǵandy unatasyz ba?
Syılyq alǵandy unatpaımyn birinshiden, ekinshiden týǵan kúnimmen kelip quttyqtaǵandy unatpaımyn. Maqtap, asyra siltep ondaıdan men qashyp júremin. Sosyn myna qazir ákimsiń dep ákim bolǵanyńa qarap is-sharalarda alǵashqy qylyp sóz beredi ǵoı. Ol praktıkany múlde alyp tastadym. Qansha jerden ákim bolsam da birinshi aqsaqaldardy sóıletemin. Sebebi meniń túsinigimde ol saǵan berip jatqan alǵysóz saǵan berip jatqan joq, seniń atyń atalǵanmen birinshi seniń kreslońa berip jatyr.
Saıasatkerdiń boıynda qandaı qasıetter bolý kerek dep oılaısyz?
Elge degen mahabbat birinshi. Qalaı bolǵanda da eline, jerine degen mahabbaty bolý kerek. Qalǵany ózinen ózi shyǵa beretin dúnıeler dep oılaımyn. Halyqqa degen mahabbaty.
Ómirde jalpy sizdi ne alańdatady? Ne tolǵandyrady?
Myna áleýmettik jeli degen keıbir kisilerge óte jaqsy ınstrýment boldy. Keıbir kisiler bar jeke basynyń sharýasy bolǵan kezde jekeme shyǵady. «Baýyrym, Nureke» deıdi. Atymdy aıtady jasy úlken bolsa. Al tyrnaqtyń astynan sál kir kórip qalsa áleýmettik jeliden jarq etip shyǵa keledi post jazyp. Olardyń kóbisi myna er azamattar.
Endi myna aýdan ákimderin taǵaıyndaısyz ǵoı. Sol kezde Adaıdyń aqsaqaldary aralasyp, sharýa sala ma? Mynany qoı, mynany qoıma degen sıaqty.
El bolǵannan keıin aqsaqaly bolady. Aqsaqal bolǵannan keıin onyń da bir tanysy bolady. Bolady, usynys jasaıdy. Osy balany qoıyp jiberseń durys bolatyn edi dep. Tyńdaý paryzymyz, biraq ol sheshim qabyldana ma, qabyldanbaı ma ol ekitalaı nárse.
Jumys bolǵan soń kemshilikter bolyp turady. Jalpy syndy qalaı qabyldaı alasyz?
Syn bolý kerek eger ádil bolsa. Jaqsy qabyldaımyn syndy. Mysaly qazir myndaı praktıka usynys jasaǵanmyn jáne sol iske asyp kele jatyr. Bizde aparattyq ártúrli jınalystar bolady ǵoı. Ártúrli salanyń máseleleri boıynsha talqylaýlar bolady. Baıandamashy baıandamasyn jasaıdy. Biraq ókinishke oraı praktıkada qalaı? Baıandamashy baıandamany jasaıdy. «Suraq bar ma?» deısiń aýdıtorıaǵa, árıne suraq kóp bolmaıdy da. Sebebi áriptester sol ujym. Jaqsy deımiz de hattamaǵa qol qoıamyz. Somen jınalys máselesi talqylandy. Sheshilgen sıaqty bolyp, qaǵaz júzinde ádemi bolyp turady. Ol durys emes. Qazirgi usynysym qaı másele talqylansa qoǵamda júrgen sol máseleniń krıtıkterin be, bolmasa janashyrlaryn ba, sol aýdıtorıaǵa shaqyrý kerek. Sosyn tyńdaımyz olardy. Mysaly sport máselesi boıynsha, birinshi ret solaı ótti. Úlken talqy boldy. Trenerlerge emin-erkin sóıleýge ótinish jasadyq. Úlken synnyń astynda qaldy. Óte durys synnyń astynda qaldy. Paraolımpıada da júrgen sportsmenderdiń trenerleri sóıledi. Bylaı sportsmenderdiń trenerleri sóıledi. Syn durys eger ádil bolsa.
Jalpy endi pendemiz ǵoı. İshki shekteý bola ma?
Aǵaıyndarymyz bar, týystarymyz bar, tanystarmyz bar. Toı, sadaqaǵa shaqyrady. Bireýdiń qýanyshy bolyp jatady. Biraq ókinishke oraı 95 paıyzǵa degen barmaımyz. Sebebi «myna jaqta sýyń sheshilmeı jatsa, myna jaqta jolyń sheshilmeı jatsa toıda júrgen qalaı bolyp ketedi?» degen oımen shekteımiz. Bolashaqta zeınetke shyǵyp jatsaq, ol qyzyqtardy kóre jatarmyz. Ázirge biz osy jumyspen ómir súrip jatyrmyz. Ózimizdiń jeke basymyzǵa kelgende shekteý bar. Aǵaıynǵa, týysqa, otbasyǵa kelgen kezde shekteý kóp. Kóńil bólmeımiz. Jasyratyny joq.
Mańǵystaýdyń munaıy men gazynyń mynaý el ekonomıkasyna qosyp jatqan úlesi qanshalyqty?
Birneshe munaı mekemeleri bar. Bul «MańǵystaýMunaıGaz», «Qarajanbas», «Ózenmunaıgaz». Jalpy jylyna 17 mln tonna munaı shyǵaryp otyrmyz. Onyń bir bóligi ishki naryqqa benzın, dızel degen bir bóligi syrtqy eksportqa ketedi.
Munaı ken-oryndary qanshaǵa jetedi osyndaı bir boljam bar ma? Sarqylsa ne isteımiz?
Ony Meıirjan dál osy kúni, osy jyly bitedi dep eshkim aıta almaıdy. Deı turǵanmen rasynda da keıbir ken oryndary eskirdi. Biraq ol jerde bir nárseni eskerý kerek. Erteli-kesh, biz bul munaıdan ketemiz. Mysaly qazir ınternetti alsa, úlken sym bolatyn edi. Qazir ony aıtsaq jastar túsinbeıdi de. Qazir anaý talshyqtyq optıkalyq baılanys lınıasy deıdi. Sony salamyz. Biraq bolashaqta ol da kerek bolmaı qalady. Óıtkeni kóptegen jańa tehnologıalar shyǵyp jatyr. Munaıdan da dál solaı ketetin shyǵarmyz desek, ketemiz budan da. Sebebi qazir Mańǵystaýda basqa da otyn túrleri shyǵyp jatyr. Germanıanyń ınvestısıalyq kompanıasy jasyl sýtegi óndiretin zaýyttyń qurylysyna kiriseıin dep otyr. Ol úlken álemde 9 jerde jasalyp jatqan bolý kerek. Myna bizdiń Mańǵystaýdyń tabıǵaty soǵan qolaıly eken. Jel bar, kún bar. Sol jobaǵa kirsek erteń bolashaqta keshegi AES dep jatyr ǵoı, ony da bekerden - beker ǵalymdar aıtpaǵan shyǵar. Álem soǵan ketip jatyr. Biz árıne munaıǵa táýeldi bolyp otyra bere almaımyz. Qazir ony jasamasaq, erteń kelesi urpaq, arǵy urpaq bizgi naǵilet, bolmasa qarǵys aıtatyn shyǵar. Sebebi kezinde sony jasamaı kettińizder dep. Munaıdyń bitetinin bile tura, daıyndalmadyńdar dep. Sol sebepten qazirden bastap, daıyndyq jumystary júrip jatyr. Ol birinshi ózimiz eldiń bárine kókiregimizdi uryp aıtamyz Mańǵystaý aspan astyndaǵy murajaı deımiz. Teńiz mynaý. Tabıǵat anaý. Sulý-sulý jerler bar. Biraq bizder sony paıdalanbaı otyrmyz. Meniń aıtyp turǵanym týrızm baǵyty.
Týrızm mindetti túrde Kaspıı teńiziniń jaǵalaýy emes, basqa da mysaly Arab elderine barsańyzdar bizdiń Bozjyra, Sherqala sıaqty shatqaldar kóp. Biraq onyń bárin bızneske aınaldyryp jibergen. Týrıser aǵylyp keledi soǵan. Osy jyly da Dımash Qudaıbergenov degen bizdiń áıgili baýyrymyz osynda keldi. Dımash qalaı jasady? Bozjyraǵa bardy, bizdiń ádemi jerlerge bardy da sol jerlerdiń sýretterin ınstagram paraqshasyna jarıalady. Endi onyń konsertine álemdik fanattar keledi. Bir ǵana mysal onyń konsertine Kanadadan keleıin dep jatqan bıletterin áýeli Aqtaýǵa alyp, Aqtaýdan Bozjyraǵa soǵyp, Dımashtyń baryp-júrgen jerine sodan keıin baryp Astanaǵa ushqan. Týrıs keldi degen sóz árbiri 500 dollardan qaldyryp ketse, árbireýi solaı jınalady ǵoı. Dımashtyń Mańǵystaýǵa tıgizgen paıdasy sol.
Mańǵystaýda ózderińiz bilesizder tabıǵı aýyz sý joq. Bizder sýǵa táýeldimiz. Ata-babamyz buryn qudyq qazyp otyrǵan. Jer astynda tushshy sýlar bar. Biraq ol zamanda adam sany basqa, qazir basqa. Myna óndiristik sýdy tutynatyn mekemeler joq. Sondyqtan toqtyń sýymen qanaǵattandyq qoı. «QazMunaıGaz» Jańaózenniń arjaǵynda Toqmaq degen jer bar. Sol jerde 50 myń kýbtyq zaýyt salyp jatyr. Ol qazir úlken qarqynmen júrýde, sodan keıin baryp, myna MAEK-tiń ishinde de 24 myń qosymsha qurylǵylar qoıýymyz kerek. Endi ol adam shoǵyrlanǵan qalalyq jer, qalanyń aınalasyndaǵy eldimekenderdi aıtyp jatyrmyz. Al myna Aqtaýdan alystaý jatqan aýdandar, aýyldar bar. Ol jerde sý máselesi áli sheshilmegen búgingi tańǵa deıin. Áli sol jer astyndaǵy qudyqtan alyp otyr. Ol ishýge endi jalpy keledi. Biraq tolyq tap-taza dep aıta almaımyz. Sebebi onda quramynda azdap tuz bar. Sony tushytý kerek.
Iá, Shahar ádemi eken. Endi kelesi jyly Aqtaý qalasy - Túrki áleminiń astanasy bolyp bekitildi. Osyǵan baılanysty qandaı josparlaryńyz bar?
Jumys jasalyp jatyr, úlken qarqynmen. Bul jerde basty másele qazaqtyń dástúri pash etý. Bizdiń baǵymyzǵa oraı osy Aqtaý qalasy saılandy, tańdaldy. Ol jerde jerde ártúrli baǵytta bolady, sport, aqyndar aıtysy, ártúrli qolóner sheberleri degen sıaqty. Qaı-qaı baǵytta da biz pash etýimiz kerek ózimizdi.
Endi Aqtaý qalasy iri megapolıske aınalýy úshin ne istelýi kerek?
Birinshiden, týrızm. Ózi suranyp tur mine, kórip tursyzdar. Mysaly basqa memleketterde damyǵan memleketterde mynadaı bolyp turmaıdy. Ol jerlerde qaınap jatady tirshilik. Bizde ókinishke oraı endi-endi táı-táı basyp kele jatqan sala. Týrızmdi damytý kerek, sosyn ınfraqurylymmen, sýmen, gazben, toqpen qamtamasyz etý kerek. Qalǵan bıznes ózderi alyp ketedi.
Kýrortty qalaǵa aınaldyrý úshin ne jetispeıdi?
Kýrortty qalǵa aınaldyrý úshin jobamen jarty jyldan keıin kezdeseıik. Men sizge aıtyp beremin ne istegenderimizdi. Qazir jobalar jasaqtalyp jatyr. Jaǵdaı jasaý kerek boldy. Bul jerde Meıirjan bylaı, bir ǵana formýla ınvestorǵa múmkindik jasaý kerek, kedergi keltirmeý kerek boldy.
Mańǵystaýdyń shubatyna qyzyǵatyndar kóp. Ony qalaı tatymdy qylýǵa bolady? Qalaı damytýǵa bolady?
Qazaqstannyń ishinde kóp dep aıta almaımyn, biraq sheteldikterden kóp. Olar shubattaı ishpeıdi vıtamın jasaıdy, basqa baǵytta qoldanady. Densaýlyq baǵytynda. Endi biz Qytaımen jumys bastap kettik. Eki jobamyz ázirlenip jatyr Shetpe degen jerde. Júrip ketse endi birinshisi, Naýryzǵa deıin bir jaǵyna shyǵaramyz degen úmittemin. Shet elge shyǵarý kerek eksporttan.
Kaspıı teńiziniń jaǵasynda iri týrısik ortalyqtar salýǵa múmkindik bar ma?
Bar. Kózińiz jetse «Rıksos» tur. Mysaly, tek qana qonaqúılerden bizge 11 mıllıard salyq túsedi. Ol áli az. Odan eselep kóp bolý kerek.
Nurdáýlet Igilikuly Mańǵystaý óńiri demografıalyq kórsetkishi boıynsha joǵary eken ıá qazir. Halyq sany qansha?
800 myńǵa bardy.
«Taza Qazaqstan» aksıasy qalaı júrip jatyr?
Bul prezıdentimizdiń ınısıatıvasy. Tek qalanyń ishi emes, teńiz jaǵalaýyn da qamtýǵa tyrysyp jatyrmyz. Jaqsy. Halyqtyń da qushtarlyǵy jaqsy. Árıne óz úıiniń taza bolǵanyn kim jaman kóredi. Sondyqtan biz mezgil-mezgilmen qalaǵa, jaǵalaýǵa shyǵyp turmyz. Ótkende tipten ózim tań qalǵanym tipti súńgýirler da kirisip ketti sý astyn tazalaýǵa. Sol jeri árıne qýantady. Jańaózende jaqsy ótip jatyr, Aqtaýda jaqsy ótip jatyr. Aýdandarda jaqsy ótip jatyp.
Sońǵy saýalym bolashaqta Mańǵystaýdy qalaı elestetesiz?
Ár ákimniń, ár turǵynnyń armany shyǵar Mańǵystaý oblysy Qazaqstannyń eń birinshi, joǵarǵy deńgeıine, jastary básekelestikke saı, tehnologıasy damyǵan óńir retinde elestetemin. Bul meniń armanym.
