«Oqýlyq – ustazdyń da, oqýshynyń da aqylshysy»

A.Baıtursynuly Bilim Akademıasynyń Akademıalyq keńesiniń múshesi, «TIL» /Túrki ilimi/ ortalyǵynyń dırektory, Halyqaralyq (ISTES) «International Society for Technology, Education and Science» ǵylymı jýrnalynyń redaksıalyq keńes múshesi, fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty, ǵalym-ustaz Gúlbahram QULNAZAROVAMEN suhbat

-  Gúlbahram Sultanqyzy, búginde siz Túrkıanyń Koná qalasynda turyp jatqan ǵalymsyz. Ózińiz basshylyq etetin «TIL» /Túrki ilimi/ ortalyǵy jylda Túrkıa men Qazaqstannyń bilim salasyndaǵy yntymaqtastyqty arttyrý maqsatynda eki eldiń JOO oqytýshylary men mektep, kolej muǵalimderi arasyndaǵy biliktilikti arttyrý kýrstaryn, semınarlar men dáristerin uıymdastyryp keledi. Osy týraly tolyqtaı aıta ketseńiz?

- Búginde Qazaqstan bilim men ǵylym salasynda kóptegen álem elderimen qatynastar ornatqan. Onyń ishinde AQSH, Eýropa, Orta Azıa elderi men EAEO-nyń ozyq oqý ordalary bar.

Abylaı han atamyz: «Bilekke sener zamanda eshkimge des bermedik. Bilikke sener zamanda qapy qalyp júrmelik!» degendeı, búgingi bilim men ǵylym zamanynda álemniń ozyq tájirıbelerin úırenip-meńgermesek, ómir degen uly kóshte óz sybaǵamyzdan aıyrylyp qalarymyz sózsiz. Qazirgi jahandaný kezeńinde oqshaýlaný qıyn, ári bul qajet te emes. Eýropanyń jáne ózimizdiń tamyrlas, baýyrlas Túrkıa eliniń ǵylymı-tehnıka salasy, bilim berý júıesi kóptegen artyqshylyqtarǵa ıe ekendigi talas týdyrmaıtyn aqıqat. Mundaı ozyq tájirıbeden úırenýdiń qajettigi men tıimdiligi eshqandaı qarsylyq týǵyzbaıdy, kerisinshe baýyrlastyǵymyzdy bekemdep, yqpaldastyǵymyzdy nyǵaıta túsedi. Osy maqsatta ashylǵan «TIL» /Túrki ilimi/ ortalyǵymyz Túrkıa men Qazaqstannyń bilim salasyndaǵy yntymaqtastyqty, ıaǵnı ǵylym men bilim sapasyn arttyryp, eki eldiń JOO oqytýshylary men mektep, kolej muǵalimderi arasyndaǵy biliktilikti arttyrý kýrstaryn, semınarlar men dáristerin (qazaq - túrik  tilinde)  jyl saıyn Túrkıanyń ár qalasynda uıymdastyryp keledi. Atap aıtsaq, Túrkıanyń Koná qalasynda 2022 jyldyń 14-26 aqpanynda «Oqytýdyń zamanaýı formalary men ádisteri: izdenister men sheshimder» atty halyqaralyq semınar, 9-10 sáýirinde «Qazaqstan men Túrkıanyń jalpy bilim berý júıesiniń ozyq úlgileri men tájirıbeleri» atty halyqaralyq ǵylymı-tájirıbelik konferensıalar uıymdastyrylyp, elektrondy jınaǵy shyǵaryldy. Qatysýshylarǵa Túrkıa memleketiniń bedeldi, tájirıbeli profesorlar tarapynan halyqaralyq sertıfıkattar tabys etildi.

Ortalyǵymyz Túrkıadan qazirgi qoǵamnyń, jastardyń bilim alýdaǵy maqsat-muratynyń ózgergenine oraı, jańa tehnologıamen qazaqstandyq oqytýshylar men muǵalimderdiń ótinishterine, talaptaryna saı aǵylshyn tilinde elektrondy kitaptardy shyǵaryp jatyr.

- «TIL» /Túrki ilimi/ ortalyǵynyń alda qandaı josparlary bar?

- Joǵaryda atap ótkenimdeı, Qazaqstan men Túrkıa eliniń JOO oqytýshylary men mektep, kolej muǵalimderi arasyndaǵy biliktilikti arttyrý kýrstary, semınarlar men dáristeri, sımpozıým men konferensıalary qazaq jáne túrik tilinde ǵana ótedi, óz aýdarmashylarymyz bar. Bizdiń elde qazaq, túrik tilin qatar meńgergen ǵalymdar, oqytýshylar, ustazdar Qudaıǵa shúkir, jeterlik. Kóptildilik – adamdy iskerlik qarym-qatynas daǵdylaryna, seriktestik yntymaqtastyqqa, eńbek naryǵyndaǵy básekege qabilettilikti arttyrýǵa yqpal etedi. Sondaı-aq kóptildi meńgerý adamnyń ómir jolyna, qarym-qatynasynyń keńeıýine, mádenıettiń ulttyq erekshelikterine, ártúrli halyqtyń ulttyq dástúrimen tanysýyna da úlken múmkindik beredi. Osy turǵydan ortalyǵymyzǵa túrik ǵalymdary tarabynan «qazaq ádebı tilin úırenýge» degen usynystar túsip jatyr. Bolashaqta sony qolǵa alsaq degen oıdamyz. Árıne, til úırený ońaı emes, dese de bir tildi bilgen adamǵa ekinshi, úshinshi tildi úırený ońaıǵa túsedi. Adam shet tilin úırený barysynda, jańa bir álemniń, órkenıettiń ishine kirip, tanysa bastaıdy, ıaǵnı adamnyń aqparattyq, mádenı jáne ekonomıkalyq oıy keńeıip, tanym-túısigi arta túsedi, eń bastysy mynandaı múmkindikterge:

1.Basqa memlekettiń (halyqtyń) ókilimen eshqandaı aýdarmashysyz tikeleı qarym-qatynas jasap, sóılesip, oı bólisý múmkindigine ıe bolady;

 2.Sol tilderde berilgen aqparatty, ǵylymı maǵlumattardy tolyq ıgerýge, túpnusqada oqýǵa múmkindigi kóp bolady;

3.Halyqaralyq deńgeıdegi konferensıalar men sımpozıýmderge qatysyp, basqalarmen tildesý  múmkindigine ıe bolady.

- Jalpy eki eldiń bilim berý júıesindegi qandaı erekshelikter men artyqshylyqtardy  atap óter edińiz? 

- Qazaqstannyń bilim berý júıesi Lıssabon konvensıasyna, Batys Eýropanyń Sorbon deklarasıasyna, 2010 jyly Eýropanyń 30-ǵa jýyq elderimen birge Bolon deklarasıasyna kirdi. Bolon deklarasıasyna túrki halyqtar arasynan Qazaqstannan basqa Túrkıa men Ázerbaıjan eli de bar. Bul prosestiń jastardy, oqytýshylardy basqa elderge jiberý, bilim tájirıbe almastyrý aspektisi óte durys oılastyrylǵan dep esepteımin.

Túrkıa 2012 jyly Bolon deklarasıasyna kirip,  sol jyldyń 1-naýryzynan bastap bilim berýdiń 4+4+4 (12 jyldyq) modelimen jumys jasasa, bizdiń elimiz áli kúnge deıin bilim júıesiniń 4+5+2 (11 jyldyq) modelimen jumys istep keledi. Keıbir arnaýly mektepter bolmasa, negizinen jappaı 12 jyldyq (4+6+2) bilim berý júıesine tolyq kóshe almaı kele jatyrmyz.   Túrkıanyń 4+4+4 modeli: 

·       Bastaýysh  – ( Ilkokul)  4 jyl -1, 2, 3, 4 synyptar

·       Orta mektep – ( Ortaokul) 4 jyl – 5, 6, 7, 8 synyptar

Imam-hatıb orta mektebi de bar, ıaǵnı onda 5, 6, 7, 8 synyp oqýshylyry Quran Kárim, Paıǵambardyń ómirin, aqıda, fıhq sabaqtaryn oqıdy.

·       Lıseı (Lıse) men  kolej  4 jyl  – 9, 10, 11, 12 synyptar. Lıseı men kolejder balalardy joǵary bilim alýǵa, kásipke, olardyń ómirge degen qyzyǵýshylyqtary men daǵdylaryn iskerlik qabiletterine sáıkes daıyndaýǵa baǵyttalǵan.  Lıseı men kolej  negizinen birneshe baǵytta, atap aıtsaq: shet tilderi, qoǵamdyq ǵylymdar (tarıh, geografıa t.b.), tehnıkalyq lıseı, óner koleji sıaqty túrli mamandyqqa  daıyndaıdy. A.Eınshteın: «Bilim berý jattatý emes, aqyldy oılaýǵa úıretý» dep aıtqandaı,  lıseı men kolejdi bitirgen oqýshylardyń biri alǵan bilimderin ary qaraı jetildirý úshin JOO tússe, keıbireýleri sol mamandyǵymen jumysqa turyp, jastaıynan eńbek etedi. 

Mundaǵy bir erekshelik bastaýysh, orta, ımam-hatıb mektepteri, lıseı men kolejder ártúrli ǵımaratta oqytylady. Mysaly, bizde 11 jyldy bir mektepte (bir ǵımaratta) oqysa, Túrkıada 4+4+4 modeli bólek – bólek mektepte (ártúrli ǵımaratta) oqıdy. Osylaı oqytqan muǵalimge de, oqýshyǵa da tıimdi. Jáne de bizdiń mektepterde kezdesetin «álimjettik áreketter» bolmas edi.

Túrkıanyń jalpy mektepterinde 4-synypqa deıin shet tili oqytylmaıdy, tek 4 synypta – 2 saǵat, 5-6 synyptarda – 3 saǵat, 7-8 synyptarda – 4 saǵat ótedi. Bala eń aldymen ana tilinde tárbıelenip, oqyp, bilim alyp, ony tolyq meńgergennen keıin ǵana ekinshi, úshinshi tildi úıretýge bolady degen qaǵıdany qatty ustaıdy. Balaǵa jastaıynan til úıretýdiń artyqshylyqtary da kóp, desek te,  ana tilin tolyq meńgermegen bala, basqa tildi erkin meńgerip kete almaıdy. Sebebi, til tek qarym-qatynas jasaýmen ǵana shektelmeıdi, onda sol halyqtyń ádet-ǵurypy, dástúri men mádenıeti, minezi men mentalıteti de kiredi. Onsyz tildi tolyqqandy meńgerý múmkin emes. Keıbir áriptesterimizdiń bala aqparattyq resýrstarmen jumys jasap, ınternet jelisine qosylý úshin mindetti túrde úsh tildi bilý kerek degen qate pikirin búginde tili áli shyqpaǵan balalar dáleldep júr. 1 jasqa tolmaǵan balalar ınternet, kompúterdi shet tilin bilmeı-aq qosyp, qarap júr. Sondyqtan, tili áli tolyq shyqpaǵan balaǵa birneshe tildi úıretip, odan bolashaqta kóptildi tulǵa qalyptastyrý degen uǵym múldem durys emes.

-  Sizdiń esimińiz qazaq til biliminiń álemdik deńgeıde, jalpy túrkitaný salasynda alatyn ornyn anyqtaıtyn uǵymdar men termınder jáne qazaq tiliniń damýyna eleýli úles qosqan ǵalymdar jaıly Qazaqstan Respýblıkasynyń Bilim jáne mádenıet jáne densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń 1998 jyly shyǵarǵan «Qazaq tili» ensıklopedıasyna engeninen habardarmyz. Osy saladaǵy eleýli eńbekterińiz jaıly bilsek?

- Búginde túbi bir túrki halyqtary ózderiniń tól tarıhyn, tili men ádebıetin tarıhı turǵydan qaıta, jańasha turǵyda zertteý kerek. Bul – zaman talaby. Óıtkeni, biz tarıhymyzdy, tilimiz ben ádebıetimizdi osy ýaqytqa deıin orys, aǵylshyn, nemis ǵalymdarynyń eńbekterine súıene otyryp zerttedik, zerdeledik. Endi mundaı qatelikke boı aldyrmaýymyz kerek. Sebebi, búkil túrki dúnıesindegi bolyp jatqan úlkendi-kishili tarıhı ózgeristerdi, ondaǵy  halyqtyń tili men tarıhyn, ádebıetin sol halyqtyń ózinen artyq biletin eshkim joq.   

Men arab bólimin 1987 jyly bitirdim. 1991-1993 jyldary Ál-Farabı atyndaǵy (burynǵy S.M.Kırov atyndaǵy) Qazaq ulttyq memlekettik ýnıversıtetiniń stajer-izdenýshisi, 1993-1997 jyldary atalmysh ýnıversıtettiń aspırantýrasyn aıaqtap, 1997 jyly doktor, profesor, teolog, túrkolog B.Saǵyndyqovtyń jetekshiligimen 10.02.06 - túrki tilderi mamandyǵy boıynsha «Hİ-Hİİ Ǵasyr Ádebı Eskertkishterindegi Arab Elementteri (qazaq tilindegi ortaq elementtermen salystyryp taldaý)» - degen taqyryptaǵy kandıdattyq dısertasıamdy QR BjǴM Til bilimi ınstıtýtynda QR Ulttyq ǵylym akademıasynyń akademıgi Á.Qaıdarovtyń tóraǵalyǵymen qorǵap, fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty ǵylymı dárejesin aldym.

Meni qazaq til biliminiń álemdik deńgeıde, jalpy túrkitaný salasynda alatyn ornyn anyqtaıtyn uǵymdar men termınder jáne qazaq tiliniń damýyna eleýli úles qosqan ǵalymdar jaıly Qazaqstan Respýblıkasynyń Bilim jáne Mádenıet jáne Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń 1998 jyly shyǵarǵan «Qazaq tili» ensıklopedıasyna QR BjǴM Til bilimi ınstıtýtynyń sol kezdegi dırektory QR Ulttyq ǵylym akademıasynyń akademıgi Á.Qaıdarovtyń usynysymen engizipti. Men ony keıin bildim. Desek de, qazaq tiliniń damýyna eleýli úles qosqan ǵalymdardyń qatarynda dısertasıany 1 jyl buryn ǵana qorǵaǵan meniń bolýym, árıne men úshin úlken mártebe boldy.

Qazaq tiliniń tarıhyna qatysty: Hİ-Hİİ ǵasyr eskertkishter tilindegi arab sózderiniń morfologıalyq jáne leksıko-semantıkalyq erekshelikteri; Hİ-Hİİ ǵ. ádebı eskertkishteri men qazirgi qazaq tiline ortaq arab sózderiniń dybystyq erekshelikteri; «Qutadǵý bilik» pen «hıbatýl haqqaıyq» eskertkishterindegi arab sózderiniń túrki sózderimen tirkesý qabileti; Hİ-Hİİ ǵasyr ádebı eskertkishterindegi arab elementteri (qazaq tilindegi ortaq elementtermen salystyryp taldaý); «Dúnıe», «aqyl», «halyq» sózderi  tilimizde qashannan bar?; Orta ǵasyr eskertkishteriniń zerttelýi; Mysyr dıalektisine engen qypshaq (qazaq) sózderi; Qoljazbalardyń zerttelýi: izdenister men jańa múmkindikter, problemalar;  Túrki tilderin zertteýdiń qazirgi kezdegi ózektiligi; Ortaǵasyrlyq qypshaq – osman – arab (Mysyr dıalektisi) mádenı-tildik baılanystar; Kazak Dili ve Kültürünün Dünya Düzeyindeki Rolü sıaqty ár elde shyqqan 100 asa maqalalarym bar. Sondaı-aq oryssha-qazaqsha–arabsha lıngvısıkalyq sózdigi men «Qazaq tilin oqytýdyń jańa ádistemesi» atty metodıkalyq quralym shyqty.

Ǵasyrlar boıy bir-birimen tikeleı baılanysta bolmaǵan túrki halyqtary búginde jaqyndaı tústi. Osy tusta túrki tilderin (tarıhy men qazirgi tilin) zerttegen ǵalymdardyń eńbekterin bir súzgiden ótkizip, bir izge salatyn (Halyqaralyq Túrki akademıasy qolǵa alsa) ýaqyt kelgen tárizdi. Óıtkeni, týystas túrki tilderiniń tildik elementterin (ásirese, shaǵataı tilinde jazylǵan muralaryn) ár halyq bólip jarmaı, ortaq másele retinde qarap, zerttegen áldeqaıda mardymdy ári sapaly bolar edi. Túrki tilderin bir-birimen, basqa tildermen (qazirgi qazaq tilin kóne qypshaq, osman, túrik, arab tilderimen) salystyra otyryp, oǵan jan-jaqty tarıhı-lıngvıstıkalyq zertteýler júrgizý búginde  Táýelsiz qazaq eliniń basqa túrki halyqtarymen baılanysyn nyǵaıtýda aıryqsha ról atqarady.

- Halyqaralyq (ISTES) «International Society for Technology, Education and Science» jýrnalynyń redaksıalyq keńes músheligine ótken jalǵyz qazaq ǵalymy ekenińizdi bilemiz. Redaksıanyń keńes músheligine qaı jyly ótip edińiz? 

- Halyqaralyq (ISTES) «International Society for Technology, Education and Science» jýrnaly redaksıanyń keńes músheligine kez kelgen adamdy almaıtynyn bilemiz. Alaıda, Alla sátin salsa, adam oılamaǵan nárseniń bolatyny ras. Halyqaralyq (ISTES) «International Society for Technology, Education and Science» jýrnalynyń bas redaktorymen alǵash 2019 jyldyń kúzinde Túrkıanyń Antalá qalasynda ótken halyqaralyq sımpozıýmda kezdestim. Óte qarapaıym, bilimdi amerıkandyq ǵalym meniń Qazaqstannan kelgenimdi, ózi uıymdastyryp otyrǵan konferensıaǵa osy ýaqytqa deıin qazaqstandyqtardan eshkim qatyspaǵanyn, qazaq halqynyń ókilin alǵash kórip otyrǵanyn da jasyrmady. 2020 jyly COVID-19 pandemıa  bastalyp, konferensıa onlaın túrde ótti, sol qıyn-qystaý kezinde konferensıanyń maqalalar jınaǵyn shyǵarýǵa kómektestim. Osy eńbegimdi eskerip, 2021 jyly jýrnaldyń redaksıalyq keńes músheligine qabyldady (sertıfıkatyn jiberip). Qazaqstannan ǵana emes, jalpy TMD elderi atynan qabyldap, úlken senim artty. Óte jaýapty is.

 Scopus jáne Web of Science málimetter bazasyna engizilgen halyqaralyq resenzıalanǵan (ISTES) «International Society for Technology, Education and Science» ǵylymı jýrnal sondaı-aq ǵylymı konferensıalar uıymdastyrady, tehnologıa, bilim jáne ǵylym salasynyń ozyq zertteý nátıjeleri men ozyq tájirıbelerin (maqalalaryn) shyǵaryp, taratýǵa yqpal etedi.

-  Shet tildi aýdıtorıada úlken tájirıbesi bar ǵalym retinde bolashaqta ózińizdiń qalyptasqan avtorlyq ádisińizdi jetildire otyryp, oqýlyq shyǵarýdy josparlap otyrsyz. Bul sizdiń qazirgi shet tilin úıretýge arnalǵan oqýlyqtarǵa kóńilińizdiń tolmaǵanyna ba, álde...

- Tilge baılanysty suraq týyndaǵanda, men: «balańyzdy bolashaqta kóp til biletin «polıglot» etip ósirgińiz kelse, onda balańyzdy mindetti túrde qazaq mektebine berip, qazaq tilinde oqytyńyz» deımin. Onyń ózindik sebebi de bar: qazaq tilin, ondaǵy tól 9 (á, q, ǵ, ń, ó, h, u, ú, i) dybysty erkin ári durys aıta biletin bala basqa shet tilderin de ońaı ári tez meńgeredi. 9 (á, q, ǵ, ń, ó, h, u, ú, i) tól dybysymyz álemniń barlyq tilinde kezdesedi. Qazaq tilin óte jaqsy biletin jastarymyz shet tilin jyldam ári taza meńgeredi. Muny óz tájirıbemizden de, til úıretip júrgen basqa eldiń ustazdary da moıyndap, aıtyp júrgenderinen de bilemiz. Mysaly, tilimizdegi «q», «á», «h» dybystary arab tiliniń eń qıyn, kópshiligi aıta almaıtyn dybysy bolsa, biz úshin ol eshqandaı qıyndyq týǵyzbaıdy. Sondaı-aq tilimizdegi «ǵ», «ó», «ń» dybystary fransýz tilinde, al «u» men «ú» dybystary túrik tilinde óte jıi qoldanylady. Qazaq jastarynyń kóptildi meńgerýine dybystardyń durys aıtylýy, aýyz qýysynyń týǵannan sol dybystarǵa beıimdelýi, artıkýlásıasy, ıaǵnı sóıleý músheleriniń dybys shyǵarýdaǵy atqaratyn  qyzmeti, úndestigi t.b. úlken áser etedi. Kerisinshe, qazaq tilin úırenetin sheteldikterge bizdiń tól dybystarymyz kóptegen qıyndyqtar týdyrady, óıtkeni ol tilderde mundaı dybystar joq. Mysaly, joǵaryda sóz etken, arabtar bizdiń «q», «h» dybystarymyzdy jaqsy aıtqanymen, «u», «ú», «ń» t.b. dybystaryna kelgende kádimgideı qatty qınalady. Óıtkeni, olardyń aýyz qýysy ol dybystardy shyǵara almaıdy, ıaǵnı tildegi dybystardy buzyp sóıleý (aksent) sodan paıda bolady.

Qazaq, arab tilderinen dáris berip kele jatqanyma 35 jyldan asty. Búginde qazaqstandyq shákirtterimniń aldy doktor, profesor, rektor, depýtat.  Al, qazaq tilin oqyp, úırengen sheteldik shákirtterimniń arasynan erekshe este qalǵany japondyq «japonsha – qazaqsha sózdiktiń» avtory Okava Hıroshı men Masýdjıma jáne Abaıdyń óleńderi men qara sózderin jatqa biletin mysyrlyq Omar.  Okava Hıroshı búginde Tokıo ýnıversıtetiniń profesory, túrkolog, al Masýdjıma Japonıa televıdenıasynda Dımashtyń tikeleı aýdarmashysy boldy.

Bolashaqta ózimniń qoldanǵan, qalyptasqan avtorlyq ádisimdi negizge alyp, oqýlyq shyǵarýdy josparlap otyrmyn. Bul oqýlyqtarǵa kóńilimniń tolmaǵanynan emes, kerisinshe oqýlyq neǵurlym kóp bolsa, ózine unaıtyn oqýlyqty tańdaýǵa múmkindigi de sondaı kóp bolady.  Oqýlyq – ustazdyń da, oqýshynyń da aqylshysy, sondyqtan onyń beriletin biliminiń mazmuny men sapasyna da jańa talaptar qoıylyp otyr.

Elimizdiń bilim berý júıesinde, ásirese jańa formattaǵy oqýlyqtarǵa  jasalynyp jatqan reformalar erkindikke eti úırengen, bolashaqqa jasar qadamy nyq, ózine senimdi, daryndy urpaq qalyptastyrýǵa baǵyttalǵanymen qundy. 

- Ýaqyt taýyp suhbat bergenińizge rahmet!

Avtory: Mara KELES

Aýyldyń jyry men zaryn Úkimetke jetkizip júrgen sanaýly májilis depýttarynyń biri, Agrarlyq máseleler komıtetiniń múshesi Jıgýlı Daırabaev sý tasqyny kezindegi dıhandardyń problemasy, tozyǵy jetken eldi mekender jaıy, bos jatqan jerler, Parlamenttegi aýyl únine qatysty Ulys tilshisiniń birqatar suraǵyna jaýap berdi.

Jıgýlı Moldaqalyquly, ýaqytyńyzdy bólip bizge suhat bergenińizge redaksıa atynan zor alǵys bildiremin! Alǵashqy suraǵym qazir jáne bolashaqta asa mańyzdy bolatyn sý máselesine qatysty. Bárimiz biletindeı siz osy jyldyń basynda Úkimet janynan qurylǵan Sý keńesiniń quramyna kirdińiz? Osy keńes jumysy týraly tolyq aıtyp berseńiz?

Prezıdentimiz sý aınalasynda qordalanǵan túıinderdi sheshý maqsatynda Úkimetke tapsyrma berip, jeke mınıstrlik qurǵan bolatyn. Bul tek atqarýshy organnyń bir tarmaǵy ǵana. Muny qanaǵat tutyp otyra beretin bolsaq nátıje bolmaıtyny anyq. Mysaly, transshekaralyq ózenderdiń máselesinde Syrtqy ister mınıstrliginiń yqpaly qajet bolsa, sý júıelerin sıfrlandyrý baǵytynda bólek qurylymdaǵy vedomstvonyń kómegine muqtaj. Al sýdyń negizgi tutynýshysy bolyp esepteletin óndiris pen aýyl sharýashylyǵy basqa memorgandardyń quzyretinde. Budan bólek jańa tehnologıalardy jetik biletin sarapshylar qaýymdastyǵy men ǵalymdar bar emes pe? Minekeı, solardyń barlyǵynyń pikiri men usynystaryn biriktiretin, bir jerde talqylaıtyn arnaıy alqalyq orta kerek boldy. Osy turǵydan qurylǵan Sý keńesiniń qazirgi qolǵa alǵan jumystary júıeli ózgeristiń bir bóligi ǵana dep bilemin.

JAŃA SÝ QOIMALARYN SALÝ TRANSSHEKARALYQ ÓZEN SÝYNA TÁÝEKELDİ AZAITADY

Qazaqstan transshekaralyq ózen sýyna kiriptar. Bul máseleler bolashaqta qalaı sheshimin tabýy múmkin? Sosyn aýyl sharýashylyǵy jerlerin sýarýdaǵy túıinder týraly ne aıtasyz?

Sońǵy ýaqytta qýańshylyq problemasy tek ǵana Qazaqstanda emes, álemniń barlyq elinde baıqalýda. Onyń ústine jer sharyndaǵy halyq sanynyń kúrt ósýi, azyq-túlik daǵdarysyna ákelip soqtyratyny taǵy bar. Osyny eskergen  memleketter qol qýsyryp otyrmasy anyq. Qazaqstanǵa kiretin ózenderdiń bastaýyna ıelik etip otyrǵan Qytaı da, Ortalyq Azıadaǵy kórshilerimiz de bul táýekeldiń aldyn alatyny belgili. Demek olardyń árqaısysy sý qoryn jınaqtaıdy. Prezıdentimizdiń 20-ǵa jýyq sý qoımasyn jaqyn ýaqytta salý kerek degen tapsyrmasy esińizde shyǵar? Bul sý boıynsha basqa elderge degen táýeldilikti azaıtýdyń negizgi amaly. Sondyqtan da Úkimet Memleket basshysynyń tapsyrmasyn tez arada qolǵa alyp, osy baǵyttaǵy jumystardy údetýi tıis. Jáne de syrtqy saıasatta transshekaralyq ózender boıynsha pozısıamyzdy naqty aıqyndap alyp, kelisózderdi ıntensıvti túrde júrgizý qajet.

Aýyldaǵy sharýashylyqty ulǵaıtý úshin jer kerek. Negizgi ıgerilmeı jatqan aýyldyq jerler kóp pe?

Árıne, ıgerilmeı jatqan jerler óte kóp! Sol jerdiń barlyǵyn baıaǵydan beri óndiris aınalymyna jiberip, qolǵa alǵanda Qazaqstan agrarly derjava elderiniń qataryna enetin edi. Átteń,  bul baǵytta Úkimet aýyz toltyrarlyq nátıjege qol jetkize almaı júr. Onyń ústine ýrbanızasıa problemasy kadr tapshylyǵyna alyp kelýde. Egis alqaptaryn ıgerý jáne mal sharýashylyǵyn qolǵa alý úshin jumysshy kerek emes pe? Al halyq jappaı qalalarǵa kóship jatqanda munyń arty jaqsylyqqa apara qoımasy anyq. Meniń pikirimshe,  bul máseleni sheshýdiń eki sheshimi bar. Birinshisi – qolda bar óndiristi ıntensıvti júıege aýystyryp, jańa tehnologıalardyń arqasynda ónimdilikti ulǵaıtý. Ekinshisi – óndirispen aınalysamyn degen azamattarǵa meılinshe jaǵdaı jasaý, olardy yntalandyrý. Tek sonda ǵana bos jatqan jer, halyq ıgiligine aınalatyn bolady.

PREZIDENT SAILAÝYNA TÚSİP, JEŃİLİP QALǴANYMA ÓKİNBEIMİN

Siz 2022 jyly Prezıdent saılaýynda negizgi kandıdattardyń biri bolyp baq synadyńyz. Shyndyǵyn aıtý kerek, sol kezde sizdi kóbi «ekinshi Qosanov» degen pikir aıtty?

Men Prezıdent saılaýyna kandıdat bolyp tirkelip, alǵashqy kezdesýimdi ózimniń týǵan aýylymnan bastadym. Sol kezdesýde meniń jaqyn týys aǵam kóp adamnyń kózinshe «Jıgýlı, sen shynyńdy aıt, sen spektákl qoıyp, Qosanov sıaqty bolyp júrgen joqsyń ba? Erteń el-jurtqa kúlki, mazaq bolmaıyq» dep tótesinen aıtty. «Aǵa, men satqyn nemese bireýdiń rólin oınap júrgen joqpyn. Shamańyz kelse, meni qoldap daýys berińiz!» dedim men.  Mine, kezinde osyndaı áńgimeler aıtylǵan. Árıne, men eshkimniń aýzyna qaqpaq bola almaımyn ǵoı... «It úredi, kerýen kóshedi». Men shynymen prezıdent saılaýynda jeńiske jetkim keldi jáne bul isim úshin esh ókinbeımin. Sosyn men prezıdenttikke kandıdat bolyp, saılaýda jeńiske jetpeı qalǵanyma ókinip, sary ýaıymǵa da túsken joqpyn. Men saıasatkermin... Saıasatkerde jeńis te, jeńilis te bolady. Kersinshe men osy dodadan keıin kúsh aldym. Óz partıalastarymdy jigerlendirip, qaıta Parlament saılaýyna tústim. Ómirdiń ózi kúres...

Siz Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Májilisiniń Agrarlyq máseleler komıtetiniń múshesiz. Qazir Parlament qabyrǵasynda júrip agrarlardyń jaǵdaıyn jaqsartý baǵytynda qandaı jumystar men jobalarǵa bastamashyl bolyp júrsiz?

Parlament Májilisinde «Aýyl» partıasy fraksıasynyń 8 depýtaty bar. Men solardyń birimin. Árqaısymyzdyń alǵa qoıǵan maqsatymyz bar. Ol– partıanyń saılaýaldy baǵdarlamasyn iske asyrý. «Aýyldyqtardy» qoldap, daýys bergen saýlaýshylardy umytpaıymyz kerek. Bizdiń tiregimiz – saılaýshylar. Sondyqtan saılaýaldy baǵadarlamamyzdyń ár tarmaǵyn oryndaýǵa mindettimiz. Maǵan júktelgen is –agrarly máselelerge qatysty zańnamalyq problemalardy sheshý. Negizgi jobamyz Agrarly bank qurý jáne azyq-túlik qaýipsizdigi týraly zań jobasyn daıyndap, onyń qabyldaýyna kúsh salý. Sondaı-aq fermerlerdiń nazyn tyńdap, olardy Úkimetke jetkizýmen aınalysamyn. Fraksıamyzdyń depýtattary tómengi palatadaǵy ár komıtette múshe bolyp otyr. Biri salyq máselelerimen shuǵyldansa, endi biri aýyldy eldi mekenderdiń problemasyn sheshýmen aınalysyp júr.

Bıylǵy kóktemgi egin egý naýqany sharýalar úshin qıynshylyqtar ákelýde. Bul baǵytta ne aıtar edińiz?

Ár kóktemgi egis naýqany – bizder úshin stress. Janar-jaǵarmaıdyń kólemi jete me? Olardy jetkizý júıesi qalaı bolmaq? Bekitilgen normatıv agrotehnologıalyq talaptardy oryndaýǵa jetkilikti me? Tuqymnyń sapasy ne bolady? Tyńǵaıtqyshtar qymbattady ma? Taǵy basqa osyndaı suraqtar árıne maza bermeıdi. Kóktemgi egis naýqyny kezinde taǵy bir másele - nesıe men sýbsıdıanyń durys bólinbeýi. Onyń ústine bıylǵy sý tasqyny sharýalardyń, aýyl turǵyndarynyń jaǵdaılaryn odan ári qıyndatyp otyr. Egetin tuqymy men maldary sý astynda qalyp zor shyǵynǵa ushyraýda. Onyń ústine egin salatyn ýaqytty eshqashanda kesheýildetýge bolmaıdy. Eger ýaqyttan sál kesh qalsańyz tıisti ónim ala almaı qalasyz. Sondyqtan da dál qazir fermerlerge jan-jaqty qoldaý qajet. Aıta bersek, problema kóp. Jaqynda ǵana Agrarlyq máseleler komıteti osy aıtylǵan ózekti máselelerdi talqyǵa salyp, Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligine tıisti talaptardy joldadyq.

QAZAQSTANDY AGRARLY DERJAVAǴA AINALDYRATYN ZAŃ SHYǴARÝ KEREK

Parlamenttegi «Aýyl» partıasynyń jumysy men partıa atynan daıyndalyp jatqan zań jobalar týraly aıtyp berseńiz?

Eń basty eki jobamyz bar dep aıtqan edim joǵaryda. Biri fermerlerdiń arzan qarajatqa degen qajettiligin sheshýge baǵyttalǵan Agrobank qurý bolsa, ekinshisi Qazaqstandy agrarly derjavaǵa aınaldyrýdy kózdeıtin azyq-túlik qaýipsizdigi týraly zań shyǵarý. Eki jobamyzdy qatar alyp kelemiz. Zańdardyń mátini men konsepsıasy daıyn. Dál osy shaqta solardy qaýymdastyqtarmen talqylap jatyrmyz. Ázirshe betalysymyz jaman emes sıaqty.

Sońǵy bolǵan Parlament saılaýynda «Aýyl» partıasy yqpaldy, aıtary bar saıası kúshke aınalǵanyn kórdik. Saılaýshylaryńyzdyń muń-múddesin, talap-tilegin Úkimetke jetkizýde qandaı jumystar atqarylýda?

Saılaýshylarymyzdyń kóp bóligi – óńirlerde turady. Olarmen tyǵyz baılanys partıamyzdyń fılıaldary arqyly júrgizilip jatyr. Muny qolǵa alý asa mańyzdy dep bilemiz. «Aýyl» parlamenttik partıaǵa aınalǵaly beri elektoratymyzdyń aıtarlyqtaı senimi kúsheıdi. Ózimizdi maqtaǵandaı bolmaıyn, biraq aýyldyń úni bıik minberden estile bastady. Sonymen qatar Úkimetke kóptegen máseleler boıynsha depýtattyq saýaldar joldanyp, tushshymdy usynystar engizildi. Eń negizgi jumysymyz – zań jobalaryn qabyldaý barysynda aýyl men agroónerkásip kesheniniń múddesin qorǵaý. Osy baǵytta birqatar zańǵa tolyqtyrýlar men ózgerister engizildi. Bizdi izdep kelgen azamattarǵa da esigimizdi aıqara ashyp, qabyldaýdamyz. Aldaǵy shilde men tamyz aılarynda óńirlerge is-saparǵa barǵanda osy jaıly tolyq aqparat beremiz dep otyrmyz.

«Aýyl» partıasynyń jumysy saılaýdan keıin qalaı ózgerdi?

Óz-ózimizge baǵa bergennen aýlaqpyn. Mundaıda saılaýshylar sóılegeni durys. Aıtatynym - ózgeris bar. Birqatar joba naqty iske asa bastady. Olarmen jaqyn tanysý úshin ortalyq apparatymyzǵa arnaıy qonaqqa shaqyramyz. Kelińizder.

 «KEPİİLDİKKE MÚLİK ÁKELİP, NESIE AL DA JUMYS İSTE» DEGEN QAǴIDA JARAMAIDY

Aýyldyń jaıyn sizden jaqsy biletin adam joq. Qazir tozǵan aýyldar kóp? Qaıtsek aýyl-aımaqty damyta alamyz? Sizdiń jeke pikirińiz?

Aýyl men aýyl sharýashylyǵy egiz uǵym. Men bul qaǵıdany únemi aıtyp kelemin. Agroónerkásip damymaı júıeli jumys bolmaıdy. Adamzatty alǵa jeteleıtin tek eńbek qana. Qolǵa ketpen-kúrek alamyn deıtin azamattarǵa tıisti jaǵdaı jasalýy tıis. «Kepildikke múlik ákelip, nesıe al da jumys iste» dep otyra berý jaramaıdy. Úkimet bul prınsıpten ketýi tıis. Sondaı-aq ınvestısıalyq jobalardy meılinshe aýylǵa qaraı burý kerek. Sonda ǵana aýyl damıdy.

QR Bilim berý isiniń úzdigi, Y. Altynsarın atyndaǵy tósbelgi ıegeri, QR kompozıtorlar Odaǵynyń múshesi, balalar kompozıtory, Mádenıet qaıratkeri,  Altyn MAHAMBETPEN suhbat

- Altyn Shahzadaqyzy, qazaq án ónerindegi birden-bir balalar ánderiniń nasıhattaýshysy, ári janashyry retinde jaýap berińizshi, keleshek eldiń tizginin ustaıtyn azamat bolatyn búgingi balalardyń boıyna ulttyq rýhty qalyptastyra alatyn patrıottyq ánder qanshalyqty deńgeıde jazylýda?

- Patrıottyq ánder kóp jazylyp jatyr. Biraq, kóbine ol ánder tek memlekettik dataly kúnderde ǵana oryndalatyndyqtan, keńinen taralyp jatqan joq. Jalpy, patrıottyq án degenimiz - adam boıynda Otanǵa, elge, týǵan jerge degen qurmetin asqaqtata túsetin, rýhty kúsh berip, jigerlendiretin týyndy. Qazirgi tańda, balalar kompozıtorlary Qazaqstan, Otan, týǵan el, týǵan jer taqyrybyndaǵy ánderin jaryqqa shyǵaryp jatyr. Ásirese, óńirlik aqyn-sazgerlerdiń de shyǵarmashylyǵynan patrıottyq týyndylar kóptep oryn alady. Biraq, nasıhattyń bolmaýy saldarynan, ol ánder óz óńirlerinen asyp kete almaı otyr. Negizi, kez kelgen týyndynyń keńinen taralýy úshin, mindetti túrde, buqaralyq aqparat quraldarynyń qoldaýy qajet. Elimizdiń teleradıolarynda balalarǵa arnalǵan mýzykalyq habarlar joqtyń qasy. Al, balalar ánderi, ásirese, patrıottyq ánder jaryqqa shyǵyp taralýy úshin, áreket jasap otyrǵan, tek sol avtorlardyń ózi. Olar óz óńirlerinde ótetin túrli balalar án baıqaýlarynda, mektepteri men balabaqshalardaǵy merekelik is-sharalarda shákirtterine oryndatyp, óz múmkindikteri jetkeninshe balalar repertýaryn keńeıtý jolynda áreket etip keledi. Biraq, óz óńirlerinde ǵana taralyp, respýblıkaǵa jetpegen qanshama jap-jaqsy týyndylar bar. Ánderdi taratý jolynda áleýmettik jeliniń de birshama kómegi bar. 

QR Oqý-Aǵartý mınıstrliginiń bastamasymen ótken bıylǵy «Ánshýaq» qazaq tilindegi balalar ánderi festıvaliniń Tık Toktaǵy chelendjinde Gúlaıym Jotaevanyń «Táýelsiz el-urany», Ushqyn Jamalbektiń «Otan», Nurmash Alǵashbaevtyń «Egemen el -Qazaqstan» atty patrıottyq ánderi oryndalýy turǵysynan eń joǵary oryndarǵa ıe boldy.

Jalpy, avtorlardyń balalarǵa arnalǵan patrıottyq ánderiniń aıasyn keńeıtý úshin, osyndaı úkimet tarapynan qoldaý beriletindeı baıqaýlar jıirek uıymdastyrylý qajet.  Ol balalardyń patrıottyq ánderdi oryndaýǵa degen yqylasyn, yntasyn oıatady.

- Tárbıe quralynyń biri sanalatyn balalar ánin nasıhattaý jolynda qandaı keleli eńbekter jasap kelesiz?

- Elimizdiń balalar ánderin jaryqqa shyǵaryp, nasıhattaý jolynda «bala balasha án salsyn» degen uranymmen jalaýlatyp kele jatqanyma shırek ǵasyrǵa jýyq ýaqyt ótipti.  Alǵashqy televızıalyq jobam - Almaty (IýSA) telearnasynda 2002 jyly jaryqqa shyqqan «Ánshi bolǵym keledi» atty balalarǵa arnalǵan mýzykalyq án baıqaýym boldy. Óskeleń urpaqqa rýhanı tárbıe berý, qazaq án ónerine degen súıispenshilikterin oıatý maqsatynda ashylǵan telejobam - ónerge qol sozǵan balalardyń án mektebi bolyp qalyptasty. Baǵdarlama festıvál retinde «31», «STV» telearnalarynda jalǵasyn taýyp, efırde úzdiksiz júrdi. Nátıjesinde balalar ánderine degen suranysty qalyptastyrdym desem de bolady. Kóptegen kompozıtorlarmen, aqyndarmen tyǵyz shyǵarmashylyq  qarym-qatynasta bolyp, úlken sahnalarda kóptegen túrli taqyryptyq balalar ánderiniń tusaýy kesilip, jaryqqa shyqty. A. Dúısenov, Q. Jánibekov, B. Jumalın, D. Syzdyqov, M. Jáýtikov, E. Álikeı, V. Pıtersev syndy taǵy da basqa kompozıtorlardyń júzdegen ánderi sol kezde jaryqqa shyqty. 2004-2013 jyldar aralyǵynda jylyna bir ret dástúrli túrde ótkizip kelgen «Men baqytty balamyn» balalar án festıvalimniń sahnasynda da tek qana balalar ánderin nasıhattadym. Bala men belgili ánshiniń qos daýyspen tek balalar ánderin shyrqaıtyn án festıvalim úzdiksiz on jyl qatarynan kórermen nazaryna usynyldy. Árıne, respýblıka arnalarynan kórsetýge ol kezderi múmkindigim bola qoımady, tek «Almaty», «STV» arnalarynan  kórsetilip keldi. 

Aqyn-sazgerlerge balalarǵa án jazýǵa shabyt bere júrip, ózim de balalar ánderiniń qataryna biraz avtorlyq týyndylarymdy qostym. 2012 jyly «Ánshi bolǵym keledi» televızıalyq baıqaýymnyń 10 jyldyq mereıli keshin «Almaty» estradalyq-sımfonıalyq orkestrimen ótkizip, konsertte  tanymal ánshiler men jas ónerpazdar meniń balalar ánderimdi oryndady, ári sol keshte balalarǵa arnalǵan án jınaǵymnyń tusaýyn kestim.

2019-2021 jyldary «Qazaq radıosynda»  tikeleı áýe tolqynynda júrgizgen avtorlyq «Balapan saz» aqyn-sazgerler arasyndaǵy balalar ánderi radıobaıqaýym da oń nátıjesin berip, 300-den asa balalar ánderiniń radıo jelisi arqyly tusaýy kesildi. Qazirgi tańda, radıohabardyń nasıhatynyń jemisi retinde kóptegen ánder balalar repertýarynan keńinen oryn alyp otyr. 2021 jyly kóp jylǵy eńbegimniń qorytyndysy desem de bolady, «Bolashaq mýzykant-pedagogqa zamanaýı balalar ánderiniń erekshelikterin meńgertý» taqyryby boıynsha magıstrlik dısertasıamdy qorǵadym. «Balapan saz» radıobaıqaýy - tájirıbelik bóliminiń negizin qurady.

Balalar ánderi nasıhatynyń azdyǵy búgingi kúnniń de ózekti máselesi. Bir ǵana meniń uıymdastyryp júrgen jobalarymnyń aýqymy, taralý aıasy tar. Balalar ánderi-basty tárbıe quraly. Án mátinderi - týǵan jerge, Otanǵa, ata-anaǵa, tabıǵatqa, mektep, ustazǵa, qorshaǵan ortaǵa-tabıǵatqa degen qurmet, súıispenshilikke baýlıdy. Án sózin jattaǵan bala júregine jaqsylyq nári sińip, dáni egiledi. Sol sebepti, balalar tek jas erekshelikterine saı súıkimdi ánderdi oryndaýlary tıis. Avtorlyq jobalarymnyń jemisi retinde 2002-2021 jyldar aralyǵynda jaryqqa shyqqan qanshama avtorlardyń  balalar ánderi nasıhattalmaı otyr. «Balapan saz» radıobaıqaýymda umytylyp ketken kóptegen  balalar ánderin taýyp, qaıtadan óńdetip, qaıta jańǵyrtyq. Jańa ánder de jazyldy, jańa avtorlardy da taptym. El ishinde balalarǵa arnap án jazyp, óz kúnderin ózderi kórip  júrgen 40-qa jýyq  mýzykant-pedagogtardyń basyn qurap, shyǵarmashylyq odaǵyn quryp otyrmyn.  

«Balapan saz» respýblıkalyq radıobaıqaýynyń zamanaýı avtorlyq ánderdi taratýda mańyzdy róli boldy. Atalmysh baǵdarlamanyń ár sanynda 7-8 jańa balalar ánderi jaryqqa jol tartyp otyrdy. Ókinishtisi, radıo basshylyǵynyń baǵdarlamany jalǵastyrýǵa asa qulyqtary bolmady. Habardyń redaktory, prodúseri, júrgizýshisi, admınıstratory retinde alyp otyrǵan mardymsyz azǵantaı jalaqyma «qarjy jetispeıdi» degen jeleýmen, baǵdarlama efırdegi jumysyn toqtatty. Sóıtip, elimizdegi balalar ánderiniń jarshysy bolyp otyrǵan jalǵyz habardyń tuqymyna tuz quıyldy. Biraq, radıobaıqaý izsiz qalmaı, baıqaý qorjynyna kelip túsken balalar ánderiniń arasynan iriktelip, jınaqtalǵan  «Balapan saz» zamanaýı balalar ánderiniń antologıasyn  jaryqqa shyǵaryp,  2023 jyldyń 29-tamyzy kúni Y. Altynsarın atyndaǵy Ulttyq bilim akademıasynyń qoldaýymen tusaýkeseri ótti. Árıne, 22 avtordyń 200-den asa balalar ánderi jınaqtalǵan kitap avtorlardyń óz qarajattarymen 400 danamen ǵana jaryqqa shyqty.  Bul da bolsa, jasalǵan eńbektiń, tókken terdiń  nátıjesi dep aıta alamyn.

Astanaǵa Almatydan 2020 jyly qańtar aıynda qonys aýdardym. Búgingi kúnge deıin, 2021 jyly «Meniń ólkem», 2022 jyly 1-maýsymda «Balapan saz» radıobaıqaýynyń nátıjesinde tanylǵan úzdik ánderiniń «Gala konsertin», 2023 jyly «Altyn Mahanbetovanyń «Baqytty balalyq shaq áýenderi» atty eki shyǵarmashylyq keshimdi  ótkizdim. «Astana» estradalyq-sımfonıalyq orkestriniń súıemeldeýimen ótkizgen án keshimde tek balalarǵa arnalǵan ánderim oryndaldy.

2021-2022 jyldary Y. Altynsarın atyndaǵy Ulttyq bilim akademıasynda «Mýzyka» páni boıynsha aǵa ǵylymı qyzmetkeri qyzmetinde boldym. Akademıanyń qoldaýymen «Meniń ólkem» atty balalar ánderimniń orkestr oryndaýyna laıyqtalǵan ánjınaǵym  2021 jyly jaryqqa shyqty.

2022 jyly 1 maýsymda «Baqytty balalyq shaq retro ánderi» án festıvalin, bıyl «Balalardyń halyqaralyq merekesine» oraı Astanalyq balalar kompozıtorlary QR kompozıtorlar odaǵynyń músheleri Álibı Ábdinurovtyń, Gúlaıym Jotaevanyń, Dýman Baıtleýovtiń, Sholpan Qorǵanbektiń jáne óz ánderimnen «Balapan saz» atty  avtorlyq balalar ánderi keshin ótkizdim.

Respýblıkalyq deńgeıdegi buqaralyq aqparat quraldarynyń qoldaýynsyz ánderdiń taralý aıasy tar bolady. «Jalǵyzdyń úni shyqpas» degendeı jalǵyz ózimniń balalar ánderin taratý jolynda jasap júrgen shyǵarmashylyq eńbekterimniń  pármeni az.

 Bıylǵy jyldyń eń basty jańalyǵy - QR Oqý-aǵartý mınıstrliginiń bastamasymen «Ánshýaq» respýblıkalyq qazaq tilindegi balalar ánderi festıvali jarıalanyp, aqpan men mamyr aralyǵynda Tık-Tok áleýmettik jelisinde balalar ánderiniń chellendji uıymdastyryldy. Osy aralyqta 10000-asa jas ónerpazdardyń beınejazbalary  tirkeldi. Arnaıy kórkemdik keńestiń sheshimimen Tık-Tokta jıi oryndalǵan 20 týyndy tanymal ánderi qatarynan oryn alyp, 1-maýsym kúni elimizdiń barlyq qalalarynda, óńirlerinde atalmysh 20 ándi elimizdiń barlyq balalary shyrqady. Balalar ánderin nasıhattaý maqsatynda qolǵa alynǵan jobanyń ekinshi maýsymy aldaǵy 1qyrkúıekten bastap óz jalǵasyn tabady. 

- Ózińiz ótkizetin balalar konsertterinde «bala balanyń ánin aıtýy kerek» degen talaptaryńyzdy qoıyp jatasyz? Osy týraly aıta ketseńiz?

- Bizde qazir erinbegenniń bári balalar konsertin, balalar baıqaýlaryn uıymdastyryp júr. Olardyń basty maqsattary - aqsha tabý. Kópshiligi solaı. Elimizdegi balalar ánderiniń bas nasıhatshysy retinde - barlyq jerde men bir talapty qoıamyn. Bala  óz deńgeıindegi, jas ereksheligine saı ándi oryndaýy kerek. Balalar baıqaýlarynda oryndaýshylarǵa «daýys kórsetý kerek»  degen qate talap bar.  Meniń talabym boıynsha-bala ózine laıyqty ándi mánerimen, sózin uǵynyp, notany taza alyp, ádemi, jeńil oryndap berýi tıis. Eresekterdiń mahabbat ánin, toıdyń hıt ánderin oryndap, eresek ánshige parodıa jasap turǵan nemese sheteldik álem juldyzdarynyń ánderin kúre tamyry bileýlenip, tamaǵyna salyp, barynsha sol ádem juldyzyna eliktep julqynyp turǵan bala men úshin óte súıkimsiz áser beredi.  Ondaı balalardyń óner áleminen oryn alǵandar sany az. Óıtkeni, ózindik menin joǵaltyp, ózgelerdiń obrazyn qaıtalaǵan bala odan ary qalaı damý jolyn bilmeı, toqyraýǵa ushyraıdy. Eseıe kele, ol balanyń ánge degen yqylasy múldem joıylady nemese únemi aýyr ánderdi oryndaý saldarynan daýys jelbezegine kúsh túsip, múldem daýyssyz qalady. Bala óner jolyndaǵy mektepten ótip, birte-birte bıikke kóterilse, onyń jemisi áldeqaıda mol bolady.

Men, aldyma keńes surap kelgen, ónerge qanat sozǵan balalardyń ata-analaryna balalaryn mýzykalyq mektepterge berip, saýattaryn kásibı turǵyda ashý kerektigin túsindiremin. Sol keńesimmen, mektep tárbıesinen ótken talaı bala qazir óner áleminde óz oryndaryn taýyp otyr. Bala erjetkende, óner adamy bolsyn degen maqsatta emes, qosymsha rýhanı tárbıe alý baǵytynda, ári jan-jaqty azamat bolyp qalyptasýy úshin kásibı turǵyda saýatty bolǵany durys. Olardyń arasynan naǵyz óner jolyn tańdaıtyn bala  óse kele úlken óner áleminiń esigin senimdi ashatyn bolady.

-  Qazirgi tańda balalar baıqaýlary kóp uıymdastyrylady jáne toılarda án aıtyp aqsha tabatyn ónerli balalardy da kórip júrmiz. Maman retinde osyǵan ne deısiz?

- Joǵaryda aıtyp ótkenimizdeı qazirgi tańda ótkizilip jatqan balalar baıqaýlary óte kóp. Erinbegenniń bári uıymdastyrǵysh bolyp ketti. Kópshiligi komersıalyq joba bolǵandyqtan tárbıe jaǵy múldem qarastyrylmaıdy. Qatysýshylarǵa úsh oryndy teńdeı bólip beretin aqyly balalar baıqaýlaryna tyıym salatyn kez keldi. 4-5 jasar  balalarǵa án  oryndap qatyrmasa da, qoldaryna kýbok ustatyp, moınyna medalón taǵyp, alǵysqat berip, álden  maqtangershilikke tárbıelep jatyrmyz. Bul múldem durys emes.  Biz bala kúnimizde án salǵanymyzǵa qýanatyn edik. Qazir bala attaǵan qadamyna alǵys hat suraıdy. Bizdiń kóp ustazdardyń, ata-analardyń eń úlken qateligi - balalarǵa eresekter  ánderin oryndaýǵa jol berip, sana-sezimderin erte eseıtip jiberýlerinde.

 Meniń balalarǵa tek qana balalar ánin aıtqyzýymnyń basty sebebi – balany balalyqqa oraltý. Bala balasha oılap, balasha qýana bilýi kerek. Al,  shet eldiń nemese  eresekterdiń tanymal ánderin shyrqap daǵdylanǵan jas ónerpazdardyń balalar ánderin  oryndaýǵa yqylastary joq. Onyń basty sebebi, olarda turǵan joq. Ol ustazdyń durys baǵyt-baǵdar bere almaýynda. Olar ata-ananyń suraýy boıynsha dep, balalarǵa toı ánderin úıretedi. Bul eki jaqty qatelik. Tanymal hıt ándermen aýyzdanǵan bala, toı-tomalaqqa shyǵyp, aqsha taba bastaıdy. Onyń bar oıy - endigi jerde ánge emes, bolashaqta ánshi bolyp, juldyz bolyp, aqsha tapsamǵa tireledi. Qazirgi tańda, ánshi bolǵysy keletin bala kóp. Nege? Óıtkeni, ánshilikke olar óner retinde emes, tabys kózi retinde qaraıdy. Qazir, telearna, radıo, áleýmettik jeli, oıyn-saýyq ortalyqtary, tipti, qoǵamdyq kólikte, jeke kólikte osy toı ánderi kúndiz-túni nasıhattalyp keledi. Bala bul ánderdi ustazsyz da jatqa biledi. Tyńdaı-tyńdaı eriksiz adam jadynda saqtalyp qalyp jatqan bul ánderden qashyp ketý múmkin emes. Biraq, bári ustaz qolynda. Balaǵa óz jasyna laıyqty ándi ǵana oryndatý kerek. Óıtkeni, bolashaqta jap-jaqsy ánshi bolady-aý degen talantty bala, eseıe kele barynan aırylyp qalady. Sol sebepte, ustazdar qaýymy «Bulaq  kózin durys ashyp, durys arnaǵa bura bilýleri» kerek.

- Balalar ánderin nasıhattaý maqsatynda ústimizdegi jyly ótkizilgen «Ánshýaq» respýblıkalyq balalar ánderi festıvali áli de jalǵasyn tappaq. Oǵan neshe jastaǵy ónerli balalar qatysa alady?

- 2024 jyldyń qyrkúıek aıynan bastap, QR Oqý-Aǵartý mınıstrliginiń  «Ánshýaq» qazaq tilindegi respýblıkalyq balalar ánderi festıvali ekinshi maýsymyn bastaıdy. Festıváldiń áleýmettik jelidegi irikteý kezeńi - 2025 jyldyń mamyr aıyna deıin júredi. Talap boıynsha tek qana balalar ánderi, patrıottyq ánder  oryndalýy tıis. 5 jastan bastap mektep jasyndaǵy balalar qatysa alady. Qatysý úshin án oryndaǵan beınejazbasyn Tık-Tokqa #Ánshýaq heshtegi boıynsha tirkeıdi. Aqyn-sazgerler úshin de ánderin nasıhattaýǵa úlken múmkindik bolatyn joba.

- Qazirgi hıt bolyp jatqan qazaq ánderine kóńilińiz tola ma? Jalpy án avtorlary jańa týyndy jazarda neni eskerýleri kerek dep sanaısyz?

- Buryńǵy qazaq kompozıtorlarynyń ánderinde ulttyq reńk, taza qazaqı áýen aıqyn baıqalyp turatyn. Búgingi ánderdiń áýenderinde ózgelerge elikteýshilik basym. Qazirgi hıt degen ánderdiń kóbisiniń áýeni urlanǵan. Sózderi qazaqsha, onyń ózin  ózderi shımaılaı salǵan, áýeni bolgardyń, latyshtyń, túriktiń, úndiniń, álde arabtyń ba – áıteýir ózge ulttyń ánderinen quralǵan ánsymaqtar qazaq ániniń qaımaǵyn iritip jatyr. Bizdiń tanymal kompozıtormyz dep júrgenderdiń kóbi, án qurastyrýdyń maıtalman sheberleri bolyp alǵan. Olar hıt bolady-aý degen ánderdiń ıisin jazbaı tanyp, aranjırovkasyn árlep, sózderin sándep, ár jerden alǵandaryn biriktirip án dep shyǵaryp  júr. Olary ras, ol ánder «hıt» bolyp, qazaq toıynyń kórkin qyzdyrýda. Qazir, toı-dýmandarda apa-atalarymyzdyń ózderi jańaǵy ánderge esteri ketip bılep jatady. Bala turmaq, mazmundy, máni bar, lırıkalyq ánder tyńdaıtyn jastaǵy úlkenderimizdiń de  sanasyn «kirme ánder» jaılap aldy. Bir soraqysy, bul ánder endi sahna tórinen oıyp oryn alyp jatqany! Telearna, radıo quraldary reıtıń kóterýdiń quraldary retinde osyndaı dúbára ánderdiń jaryqqa shyǵýyna jol berip otyr. Árıne, sezimge toly, áýeni júrekti baýraıtyn naǵyz qazaq ánderin jazyp júrgen avtorlarymyz da jetedi. Biraq, bizdiń tyńdarmannyń sanasyn jeńil ánder jaýlap alýyna baılanysty, naǵyz qazaq ánderi tasada qalyp otyr.

- Uzaq jyldar boıy mýzykalyq mektepti basqarǵan sazger-pedagogsyz. Búginde el aldynda óner kórsetip júrgen qandaı shákirtterińizben maqtanyp marqaıyp júresiz?

- 2007-2017 jyldary Almaty qalasyndaǵy R.Glıer atyndaǵy balalar mýzyka mektebin, 2017-2019 jyldary №6 Oqýshylar úıinde basshy qyzmetinde boldym. Basshy bola júrip, jas ónerpazdardy ónerge baýlý jolyndaǵy ustazdyq qyzmetin qosa atqardym. Shákirtterim túgel derlik – mýzyka mektebiniń túlekteri. Bir ǵana aspappen shektelmeı, birneshe aspapty meńgerip shyqqandary bar. Aldy Qurmanǵazy atyndaǵy Ulttyq konservatorıany, Temirbek Júrgenov atyndaǵy Óner akademıasyn, sońy Chaıkovskıı atyndaǵy mýzyka kolejin, J. Elebekov atyndaǵy estrada-sırk kolejin támamdap jatyr. 

Meniń avtorlyq «Ánshi bolǵym keledi» televızıalyq baıqaýym jas ónerpazdardyń án mektebi boldy dep úlken senimmen aıta alamyn. Mektep deıtinim-balalarǵa qaıta-qaıta qatysyp, kórermen aldynda ónerlerin shyńdaýǵa múmkindik beretin edim. Baıqaýymnyń alǵashqy qatysýshylary - tanymal ánshi Qaırat Nurtas, Domıno tobyndaǵy Sholpan Tólegenova, Jiger Aýypbaev, Ábdijappar Álqoja, al, tól shákirtterim – baıqaýymnyń alǵashqy júrgizýshisi, ári ánshi-ónerpazy «Kelinjan» serıalyndaǵy Sara Amangeldi, tanymal aqyn Saltanat Qaıyrbek, belgili rejıser Aıdana Alaman, «Mármár» óner stýdıasynyń dırektory, ánshi-jetigenshi Nazgúl Ábıbek,  qazir kóptegen fılmderde basty rolderdi somdap júrgen kınoakter Jasulan Kópbergen, «Keshú»  tobynyń ánshisi Balaýsa Erǵalına, ánshi-aktrısa Áıgerim Mergenbaı (C.C.TAY).  akter Álı Tursynhan jáne t.b.

Meniń  televızıalyq án jobalarym qazaq estrada álemine qadam basqan kóptegen jas ánshilerdiń de ónerge shyńdalý fabrıkasy boldy. Olardyń qatarynda Nurbolat Abdýllın, Arman Jıenalıev, Aıbat Janǵalıev, akter Almat Asanovtar bar. Basqa da óner jolyna endi qadam basqan, bolashaqtarynan úmit kútetin shákirtterim bar.

- Ýaqyt taýyp, suhbat bergenińizge kópten-kóp rahmet!

Avtory: Mara Keles