Mamandar taıaý jyldary sý teketirester men soǵystardyń basty sebebine aınalýy múmkin deıdi. Sebebi, sý geosaıasattyń HHİ ǵasyrdaǵy sheshýshi faktory bola bastady. Sońǵy 50 jylda sý úshin 500-den astam áskerı qaqtyǵys tirkelgen. Onyń tapshylyǵy tek qana memleketaralyq qatynasty ǵana buzyp qoımaı, el jekelegen elderdiń ishinde de túsinispeýshiliktiń týýyna yqpal etti. Soltústik jáne Ońtústik Italıa, Úndistan-Qytaı, AQSH-Kanada, Mysyr-Efıopıa, Úndistan-Pákistan, tipti kórshilerimiz Qyrǵyzstan men Ózbekstan aıtqandarymyzǵa anyq mysal bola alady. Al Orta Azıada erteden Buqar men Qoqan handyǵy, Hıýa jáne Buqar handyǵy arasynda da teke-tirester bolyp turǵan. Aımaqta sý problemasy, onyń ishinde transshekaralyq ózender máselesi áli ózekti.
Máselen, Tájikstandaǵy Reseı-tájik halyqaralyq ýnıversıtetiniń profesory
Rahmon Ýlmasovtyń aıtýynsha, Birikken ulttar uıymynyń málimetine saı, qazir álemde sýǵa qatysty týyndaǵan júzdegen qaqtyǵys bar. Al sońǵy 30 jyldyń ishinde tipti sýǵa baılanysty bolǵan áskerı qaqtyǵys sany 20-ǵa jetken. Orta Azıa elderinde de áli kúnge deıin sapaly aýyz sý ishpeı otyrǵan eldi-mekender bar. Álemdegi tushshy sý qory da jylyna 2 paıyzǵa azaıýda. Al gaz, munaı sekildi shıkizat resýrstarymen qatar sýǵa degen suranys ta jyl sanap artýda. Qyrǵyz Respýblıkasynyń Ekologıa jáne Qorshaǵan ortany qorǵaý eks-mınıstri, profesor Kýlýbek Bokonbaevtyń sózinshe, kóptegen sarapshylardyń boljamyndaǵydaı 2030 jyly bir lıtr sýdyń quny lıtr benzınnen qymbat bolmaq. Sebebi, jer betinde halyq sany da kún sanap ósýde. Qazirdiń ózinde bir jarym mıllıard adamnyń sapaly sýǵa qoly jetpeı otyr. Sondyqtan sýǵa suranys faktorlary «munaı qubyrlarynyń qyzmetin aldaǵy ýaqytta ózgertedi» dep boljaıtyndar kóbeıdi. Jalpy, Orta Azıa álemdegi sý resýrstary jetkilikti aımaqtar qatarynda. Alaıda mundaǵy bes el shırek ǵasyrda sýdy basqarý saıasatynda ortaq kelisimge kele almady. Sonyń saldarynan sý resýrstary tıimdi basqarylmaı keledi. Túrkıanyń «Hydropolitics association» halyqaralyq uıymynyń prezıdenti Dýrsýn Iyldyzdyń aıtýynsha, Orta Azıa álemdegi sý bólisý máselesin retteı almaı otyrǵan aımaqtardyń biri. Qyrǵyzstannyń sý resýrstary boıynsha ulttyq áriptestik uıymynyń jetekshisi Abdıbaı Jaılaýbaevtyń oıynsha, Orta Azıadaǵy bar sýlardy túgel alatyn bolsaq, sý kólemi barynsha jetkilikti. Al sý resýrstarynyń geografıalyq ádil ornalaspaýy daýly másele.
Rasynda da, álemde sýlardyń ornalasýy da biryńǵaı bolmaýy problemalar týdyryp otyr. Mysaly, AQSH-ta bir adamǵa táýligine 700 lıtr sý tutynady. Bul kórsetkish Danıada -300, Qytaıda-150, al Afrıkada bar-joǵy 5-7 lıtrdi quraıdy. Ortalyq Azıadad da osy másele seziledi. Másele aımaqty kókteı ótetin qos ózen: Ámýdarıa men Syrdarıa jaıynda. Jergilikti halyqtyń baıyrǵydan kele jatqan tirshilik kózi, qazir daýdyń ózi bolyp tur. Aımaqtaǵy eń iri ári sýy da eń mol Ámýdarıa bastaýyn Aýǵanstan men Pákistannyń qıylysyndaǵy Gındýkýsh taýynyń soltústik betkeıi men Pamırden alady. Erigen muzdyqtardan paıda bolǵan Pándj jáne Vahsh ózenderi tájik dalasynda túıisip, Ámýdarıaǵa aınalady. Ózen odan soń Túrikmenstandy basyp ótip, Ózbekstan arqyly Aralǵa quıady. Al kelesi ózen bolsa, Qyrǵyzstandaǵy Tán-SHán taýlarynyń batys bóliginen bastalatyn Naryn men Qaradarıa ózeniniń qosylýy arqyly paıda bolady. Syrdarıa osylaısha Tájikstan arqyly Ózbekstan men Qazaqstandy basyp ótip Aralǵa biraq barady.
Keńes dáýirinde transshekaralyq sýlardy bólisip paıdalaný úshin ortaq júıe quryldy. Sýdyń basyndaǵy elder — Qyrǵyzstan men Tájikstan aýyl sharýashylyǵyna táýeldi Ózbekstan, Túrikmenstan men Qazaqstanǵa jazda sý berip otyrady. Al qysta atalǵan elder qarymta retinde olarǵa energoresýrstar jetkizetin. Araldy Qutqarý Halyqaralyq Qorynyń Qazaqstandaǵy bólimshesiniń sý resýrtary jónindegi departamentiniń basshysy Ámirhan Kenshimov ol týraly bylaı deıdi: Jalpy bárine birdeı bolý úshin buryn memlekettik jospar Máskeýden bekitip otyratyn. Qyrǵyzstanǵa qansha munaı berý kerek, qansha gaz berý kerek, qansha metal berý kerek. Solardyń barlyǵyn rettep otyratyn. Tájikstan da sondaı bolatyn. Sóıtip Toqtaǵul qystyń kúni jumys isteýin azaıtatyn, sýdy jınaıtyn, basqa sý qoımalary da sóıtetin, jazdy kúni barynsha sýdy jiberetin. Al endi Qyrǵyzstan men Tájikstan eshqandaı qıyndyq kórmes úshin, olarǵa munaı beriledi, gaz beriletin, taǵy da basqa paıdaly qazbalar beriletin. Sóıtip rettep otyratyn.
Ókinishke qaraı, Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldary aımaq elderi buryńǵy júıeni saqtap qalýǵa barynsha tyrysty. 1992 jyly bes memleket ózara memleketaralyq kelisimge qol qoıdy. Bastapqyda elektrenergıa satyp alsa, keıin aıyrbas boldy. 1998 jyly Syrdarıa ózenine baılanysty tórt memleket taǵy da bir qujatqa qol qoıdy. Sonda Toqtaǵuldyń rejımin anyqtalǵan bolatyn. Atalǵan kelisim 2003-ke deıin jaqsy jumys istedi. Biraq, 2004 jyly Ózbekstan «biz ekijaqty jumys isteımiz, ár memleketpen jeke-jeke jumys isteımiz» dedi de tórtjaqty kelisimnen shyǵyp ketti. Sonyń saldarynan búkil júıe jumysy buzyldy. Sodan bastap kópjaqty jáne ekijaqty komısıalardyń jumysy kún ótken saıyn nasharlady. Kelisimsharttar tolyq oryndalmaıdy. Bes eldiń sýdy bólisý men basqarýǵa qatysty saıasattary úılespeı tur. Aımaqtaǵy sý dıplomatıasynyń joqtyǵynan tipti kórshiler arasyna syzat túsken kezder de az emes. Tipti, jaman aıtpaı jaqsy joq. Keıbir mamandar sý máselesine muqıat qarap, salmaqty túrde sheshpese túbi ýshyǵyp ketip, baýyrlas elder arasyna syzat túsýi múmkin dep sanaıdy. Máselen, Qyrǵyz Respýblıkasynyń Ekologıa jáne Qorshaǵan ortany qorǵaý eks-mınıstri, profesor Kýlýbek Bokonbaev: «Orta Azıada sý resýrstary úshin memleketaralyq soǵys bolýy múmkin. Sebebi, adamdarǵa ómir súrý kerek. Sondyqtan sarapshylar soǵys bolýy múmkin dep boljaıdy. Bul jetkilikti túrde shynaıy fakt. Sebebi, qazirdiń ózinde sý bólý máselesinde elder arasynda qaqtyǵys bar» deıdi. Oǵan dálel retinde ásirese, qyrǵyz-tájik shekarasynda bolyp turatyn teketiresterdi alǵa tartady. Mysaly, 2014 jyldyń qańtarynda sý úshin eki eldiń shekarashylary atysyp, segiz adam jaralanǵan bolatyn. Onyń da óz sebepteri bar. Dese de, aımaq elderi úshin qazir ekonomıkalyq múdde bárinen joǵary turǵany jasyryn emes. Máselen, Tájikstan men Qyrǵyzstanda aǵystyń tómengi elderiniń astyq alqaptaryn sýarý úshin salynǵan sý qoımalary, táýelsizdik alysymen energetıkalyq maqsatta paıdalana bastady. Ekonomıkalyq muqtajdyǵyn óteý úshin sý elektr stansalaryn salýǵa talpyna bastady. Sý resýrstarynan elektrenergıasyn óndirip Aýǵanstan, Pákistan men Úndistan sıaqty elderge satyp, qarajat tapqysy keledi. Aýylsharýashylyǵyna asa kóp sý qajet tómengi elder buǵan narazylyq tanytyp keledi. Qyrǵyzdar GESter quramyz, energetıka generasıasy azaıyp bara jatyr dese, Qazaqstan men Ózbekstan salqyn qabaq tanytyp, bizge sý jetpeı qalýy múmkin degen qaýipin bildirip keledi.
Tipti keıde joǵarydaǵy elder sýdy saıasatqa aınaldyryp, tómengi elderge qysym kórsetetin qural retinde paıdalanǵysy keletin sátter de bolyp turady. Dese de, sý ómirdiń bastaý kózi bolǵandyqtan onyń saıası maqsatta qoldanylýy biraz túsinispeýshilik týdyrady. Onyń ústine Ortalyq Azıa aımaǵynda halyq sany da jyldam ósip keledi. Jan sany artqan saıyn ekonomıkalyq áleýet te artady, sý tutyný da eselenedi. Sebebi, sońǵy qyryq jylda aımaqtaǵy buqaranyń qarasy úsh jarym ese ósken. Geografıa ǵylymdarynyń doktory, tájikstandyq profesor Holnazar Mýhabbatov: «Eger 60-shy jyldary Orta Azıa halqy shamamen 20 mıllıon bolsa, qazir aımaqtaǵy halyq sany 70 mıllıonǵa jýyqtady. Bunyń syrtynda, sol jyldary sýarmaly jer barlyǵy shamamen 4 mıllıon gektar bolsa, qazir 20 mıllıon gektardan asty. Demek, demografıalyq ahýal úlken problema týyndatýda. Olardyń eń bastysy — sý máselesi» degen oıyn bildirdi.
Sýdyń jetispeýshiligi aımaq halqynyń jyldam ósýine ǵana baılanysty emes, oǵan aýylsharýashylyǵynyń artýy, ónerkásiptiń damýy, gıdroenergetıka, ózge de kásiporyndarǵa sý kerek ekenin umytpaý kerek. Al jalpy sońǵy 60 jylda álemde tushshy sýdy tutyný 8 ese ósken. Aldaǵy onjyldyqta bul kórsetkish jyldam arta bermek. Álem ekonomıkasyn zertteıtin halyqaralyq ortalyqtyń boljaýynsha, 2025 jyly 5,5 mıllıard adam nemese jershary halqynyń ekiden úshi tushshy sý tapshylyǵyna tap bolady.
Al Ortalyq Azıaǵa qaıtyp oralsaq, bolashaqta Ámýdarıa ózenine ortaqtasatyn taǵy da bir el bar. Ony qazirden bastap qaperge alýymyz kerek. Sý máselesi boıynsha reseılik sarapshy Anatolıı Krýtov: «Orta Azıa týraly aıtqanda, Aýǵanstannyń bar ekenin umytpaýymyz kerek. Óńirdegi eń mańyzdy oıynshylardyń biri erte me kesh pe qatarǵa qosylady. Qashan ekeni belgisiz biraq. Ol óz quqyǵyn aıta alady. Amýdarıaǵa qatysty óz úlesin alýǵa qatysty. Pándj transshekaralyq ózen. Eń negizgi bastarynda bir sý jınalatyn. Ámýdarıanyń, sondyqtan umytpaý kerek» dese, «Kazgıprovodhoz» jobalaý ınstıtýtynyń bas dırektory Anatolıı Rábsev «Aýǵandyqtar da kúnderdiń kúni avtomattaryn tastap, qoldaryna ketpenderin alady. Olar sý máselesimen aınalysa bastasa, sý problemasy tipti shıelenisedi» deıdi. Bul pikirdi Reseı-tájik halyqaralyq ýnıversıtetiniń profesory Rahmon Ýlmasov ta quptaıdy, «Biz qazir bir jaǵynnan Aýǵanstannyń múmkindigin eskermeı otyrmyz. Bul máseleden olar qazir jyraq qaldy. Eger Aýǵanstanda belgili bir ýaqyttan keıin tynyshtyq ornap, turaqtylyq paıda bolsa, olar da bizge ózimizdiń úlesimizdi berińder deıdi. Sondyqtan biz ony da eskerýimiz qajet. Erte bastan qamdanǵanymyz abzal» degen kózqarasyn bildirdi.
Rasynda da Aýǵanstan soǵys saldarynan ózderine tıesili sýdyń besten birin ǵana qoldana alyp otyr. Aldaǵy ýaqytta ony tolyq qoldanǵysy kelse, Aýǵanstan da kelissóz ústeliniń aınalasynan tabylady. Bul máselege Orta Azıanyń ózge bes eli qazirden nazar aýdarýy tıis. Olaı bolmasa, taǵy bir problema paıda bolýy múmkin. Osy tyǵyryqtan shyǵýdyń joldaryn qazirden retteý kerek. Qyrǵyz Respýblıkasynyń Aýylsharýashylyǵy jáne melıorasıa eks-mınıstri Chyngysbek Ýzakbaev, «Bul problema tek eki memlekettiń ortasynda eshqashan sheshilmeıdi. Bul bes memlekettiń, tipti qazirgi kezde alty dep aıtamyn. Óıtkeni, Aýǵanstan búgin 6 mıllıard tekshe metr sýdy óziniń aýylsharýashylyǵyna paıdalana bastady. Bul ne degen sóz? Bul Ámýdarıa ózenimen bizge keletin 6 mıllıard tekshemetr sý azaıady degen sóz. Sondyqtan jýyq arada Aýǵanstandy da bes memlekettiń qataryna tolyq quqyly el retinde qosyp, problemany sheshpesek, áńgime sóz kúıinde qalýda» dedi.
Demek, Ortalyq Azıa elderinde sýǵa qatysty bir ústel basyna otyryp, birigip sheshetin problemalar barshylyq. Tek ýaqyt ozdyrmaı tezdetip rettegen abzal.
Erjan Qalymbaıuly, jýrnalıs
