Валюта бағамы
  • USD -

    520.9
  • EUR -

    611
  • RUB -

    6.63
Демография: сапамыз санымызға сай ма?
Фото: gov.kz 16 қыркүйек 2024
Демография: сапамыз санымызға сай ма?

КСРО ыдырап, Қазақстан тәуелсіздік алған тұста АҚШ саясаттанушысы Збигнев Бжезинский «Ұлы шахмат тақтасы» дейтін әйгілі кітабын жариялады. Орталық Азияның Еуразия атты шахмат тақтасындағы орнына тоқталған сарапшы Мәскеуден дербестік алып шыққан елдердің ішінде Қазақстанның демографиялық құрылымы ең күрделі мемлекет екенін, оның кесірі мемлекеттілікке нұқсан келтіру мүмкін екенін болжайды. Бұл қатерді Қазақстан билігі инвестициялық саясатты барынша көпвекторлы құрудың арқасында айтарлықтай бәсеңдете алды. Басқаша айтсақ, қазақ даласының қойнауындағы маңызды ресурстарды шүлен үлестіргендей барлық тараптың көңілін таба отырып игеріп отыр. Тек бұған ғана сеніп қалмай, демографиялық алуандықты тұтастыққа айналдырудың түрлі амалын қарастырды. Соның бірі – шетелге тарыдай шашыраған қазақ диаспорасын тарихи отанына қайтару бағдарламасы.

Қазіргі күннің биігінен қарағанда бұл қай қырынан алса да ұтымды шешім болғанын айтуға болады. Ал ол кезде популистік шешім ретінде қабылдағандар да болған.

Ал шын мәнінде тоқсаныншы жылдардың басындағы демографиялық құрамымыз З.Бжезниский айтса айтқандай күрделі еді.

1991 жылы Қазақстан халқының саны 16,5 млн болса, 2000 жылы 14,8 миллионға түсіп кеткен. Елдегі неміс, кәріс, украин, орыс диаспораларының негізгі бөлігі жөңкіле көшкендіктен санымыз ойсырап шыға келді. Аймақтағы экономикалық дағдарыстың кесірінен елдегі туу деңгейі 1000 адамға шаққанда 14,9  адамнан, өлім көрсеткіші 1000 адамға 10,6 адамнан келді.

Көші-қонның теріс сальдосы елдің демографиялық көрсеткішіне кері әсер еткенімен, ішкі тұрақтылық мәселесін жұмсарта түсті. Экономикасын басынан аяғына дейін қайта құрылымдап жатқан елге сырттан жайлы тұрмыс көксеп ешкімнің келмейтіні де анық еді. Сырттағы қандастарды елге алдырту демографиялық құлдырауды бәсеңдететін жалғыз амал болды. Жыл сайын 10 мың қазақ отбасын шетелден көшіріп әкелуді көздейтін квоталар бекітіліп отырды.

2001 жылы Қазақстан мұнайына иелік еткен инвесторлар өндірісті толық жолға қойып, нарыққа белсенді араласа бастады. Дәл осы кезде мұнай бағасы да шарықтап шыға келді. Мұнай долларының жұғыны демографияға да жетті. Соның арқасында әлеуметтік бағдарға басымдық берген саясат сахнаға шықты.

Сол кезде дүниеге келген қазақстандықтарды қазір демографтар «2000 жылдардағы бумның балалары» деп атайды.

2010 жылға қарай халықтың саны КСРО ыдыраған тұстағы көрсеткішіне әупіріммен оралды. Бірақ бұл жолғы халықтың этникалық құрамы 20 жыл бұрынғы құрамнан әлдеқайда біркелкі, біртұтас еді.

Елде өлім-жітім азайып, 1 млн қандас көшіп келді. 2004 жылы көші-қон кейінгі 15 жылда алғаш рет оң сальдо көрсетті. Яғни, көшіп келушілердің саны көшіп кетушілерден көп  (+33 мың адам) болып шықты.

Шикі мұнайдың экспортынан түскен ақшаның жұғыны біраз уақыт бойы Қазақстандағы әлеуметтік жағдайды іргедегі бауырлас елдерден артық етіп тұрды. Соның арқасында көршілес елдерден еңбек миграциясы артты. Бұл жағдай 2010 жылдың басына дейін жалғасты.  2008-2009 жылдардағы жаһандық дағдарыстың салдары Қазақстан экономикасында кейінгі бес жылға дейін жалғасты. Мұнай доллары мәңгілік емес екенін, осы дағдарыс айқын көрсетті. 2011-2022 жылдар аралығында Қазақстан өз экономикасын Еуразиялық экономикалық одақтың аясында дамыту жүйесін құрды. Нақтырақ айтсақ әлі құрып жатыр. Осы үдеріспен бірге келген түрлі экономикалық күйзелістер елдің ішіндегі білімді, білікті мамандар үшін Қазақстанды тартымсыз етіп көрсетті. Осылайша мұның алдындағы 10 жылда Қазақстанға нәпақа іздеп ағылған еңбек мигранттарының саны көп болса, бұл онжылдықта елден кеткен еңбек мигранттарының саны артты. Тіпті 2012 жылы көші-қонда қайтадан теріс сальдо қалыптасты.

Көші-қон саясатының 2023-2027 жылдарға арналған тұжырымдамасында көрсетілген деректерге сүйенсек, 2011-2022 жылдар аралығында жоғары және техникалық-кәсіптік білімі бар 367 мың еңбекке жарамды қазақстандық шетелге қоныс аударған. Бұл маусымдық жұмыс іздеп немесе білім іздеп кеткен адамдардың сыртындағы көрсеткіш. Ел демографиясындағы күйзеліс әсіресе 2019-2021 жылдар аралығында  қатты байқалды. 3 жылда елден көшкен. Олардың 90%-ы ТМД-ға мүше елдерді таңдаған немесе тарихи отандарына оралған. Ал елге көшіп келушілердің ішінде жоғары білім бар адамдардың үлесі азая түскен. Кейінгі 10 жылда елге келетін жоғары білімді адамдардың саны екі еседен астам қысқарып, 2020 жылы 1,9 мың адамға түскен.

2019 жылы елден көшкендердің 25,8%-ы 15 жасқа дейінгілер болған. 2020 жылы бұл көрсеткіш 25,6% болған. Ал көшіп келушілердің ішінде балалардың саны 2019 жылы 13,8% болса, 2020 жылы 15,7% болған. Бұл елден кеткен жас отбасылардың саны артқанын көрсетеді. Ал елге көшіп келушілердің арасында жас отбасылар аз деген сөз.

1991-2021 жылдар аралығында Өзбекстан,  Қытай, Түрікменстан, Моңғолия мемлекеттерінен 379 мың отбасы немесе 1 млн 101 мың қандас келіп, азаматтық алған. Кейінгі үш жылда қандастардың келуі де бәсеңдегенге ұқсайды. 2016 жылы 33,7 мың қандас, 2019 жылы 17,7 мың қазақ, 2021 жылы 14 мыңнан астам қандас,  2024 жылы 12 325 адам оралған.

Соңғы халық санағы халық саны 19 млн адамнан асқанын көрсетті. Сарапшылар қазақстандықтардың қазіргі жас құрамы экономика үшін өте қолайлы деп бағалайды. Еңбекке жарамды деп саналатын 15-62 жас аралығындағылардың үлесі – 57,7%.  

Қазақстан сияқты жері кең, түрлі өркениеттердің кіндігінде тұрған Қазақстанда халық саны қарқынды өсу үшін өмір сүру сапасы жоғары болу керек. Мұндағы демографиялық дамуды Непал, Конго, Бангладеш сияқты елдердегі өсіммен салыстыруға келмейді. Сондықтан елде жеке демографияны арттыруға ғана арналған дербес бағдарлама жоқ. Халық санын арттырып қана қоймай, демографиялық үдерістерді ұтымды әрі қауіпсіз басқару да оңай шаруа емес екенін қазіргі геосаяси жағдайлар көрсетіп отыр. Сондықтан мемлекет демографиялық өсімнің барлық сатысын цифрландырып, денсаулық сақтау, білім беру салаларымен үндестікте дамытуға бағытталған саясат ұстанады. 

RELATED NEWS
Көз тимесін, көлік бұйырды! Ермектің 10 миллионы жайлы хикая
18 сәуір 2025
Көз тимесін, көлік бұйырды! Ермектің 10 миллионы жайлы хикая

Адамның пешенесіне жазылған бақтың қай күні, қай сәтте, қай жерден төгіліп түсетінін кім білген? Біреу өмір бойы тырысады да, ештеңе шықпайды. Біреу шай ішіп отырып, шынайы жеңімпаз атанады.

Астаналық Ермек Баимбетов — дәл сондайлардың бірі. Жаңа көлік емес, жаңа үмітке ие болған азамат. Оның бағы — ғаламтордың ар жағынан келген. Ал бақыт — қою, күрең шай үстінде күтіп тұрған.

Бір күні Ермек "Сәтті жұлдыздың" жарнамасын көреді. Біреулер мұндайға селт етпейді. "Бәрібір жолым болмайды" дейді. Ал Ермек... тәуекел етті. Екі билет сатып алды. Бар болғаны — екі билет! Бірі — жай қағаз. Екіншісі — 10 миллион теңгелік алтын құжат болып шықты.

"Кешкі шай үстінде отыр едік. Қоңырау шалынды. «Сіз көлік ұтып алдыңыз», дейді. Ә дегенде алаяқтар шығар деп ойладым. Бірақ билет нөмірін айтты, телефон нөмірін айтты. Сайттан қарап едім — шынымен де мен екенмін..." – дейді өзі.

Кейде сене салу қиын. Әсіресе қазақ сенім мен күмәннің арасында жүреді. Ал Ермектің қуанышы — кейінірек келді. Бастапқыда – тосын, кейін – тұщымды. Ол көлікті емес, оның орнына берілетін 10 миллион теңгені таңдады. Қайда жұмсамақ? Бір бөлігі — әкесінің еміне, қалғаны — несиеге.

Кім не десе де, бұл — бір адамның ғана емес, бір әулеттің жеңісі.

Сәтті жұлдыз – сәтті күннің хабаршысы ма?

«Сәтті жұлдыз» ұлттық лотереясы — соңғы он жылда мыңдаған адамның үмітіне ұшқын берген ұйым. Еліміздің түкпір-түкпіріндегі 200-ден астам сауда нүктесінде армандар билетпен сатылып жатыр десек, асыра айтқандық болмас.

Жеңімпаз көп. Ең үлкен жүлде — 150 миллион теңге. Қызылордадан шыққан қатысушы ұтып алған. Бұл енді қарапайым байлық емес, бір өңірдің жаңалығы.

Ал алда не күтіп тұр? Тағы да пәтер, тағы да көлік!

Қазақ "көп қорқытады, терең батырады" дейді. Көптің ішінен дара шығу оңай емес. Бірақ келесі мүмкіндіктер де дайын тұр:

20 сәуір — пәтер ойнатылады («TeleBingo» ойыны);

30 сәуір — автокөлік ойнатылады («6/49» ойыны);

Джекпот қазірдің өзінде 572 миллион теңге болып тұр! Сандардың өзі сөйлеп тұр.

Міне, осының бірі — «ЛотоНабор Квартира». 5 билеттен тұратын бұл жинақ — пәтерге апарар бес қадам. Әр билет — өз алдына бір мүмкіндік.

Ұтыс жексенбі, 20 сәуірде, сағат 10:00-де, «31 арнада» тікелей эфирде өтеді. Көзбен көріп, көңілмен ұтудың жолы осы.

Жеңіс жеке емес, қоғамға ортақ

Жеңіске жеткен әр теңгенің 10 пайызы — қазақ спортына кетеді. Тағы 10 пайызы — «Қазақстан халқына» қоғамдық қорына аударылады. Демек, біреудің бағы — елге қайырлы. Ойын ойнасаң да, оймен ойнар кезең бұл.

Ермектің жолы болды. Келесіде кім біледі — бағыңыз сізге бұйырып қалуы да ғажап емес. Қайраттан туған қайсарлық пен үміттің арасы кейде бар болғаны екі билет қана.

 

мариалдың ақысы төленген.

 

Пәтер ұтып алған адам кім?
28 сәуір 2025
Пәтер ұтып алған адам кім?

Телефон шырылдады. «Сіз пәтер ұтып алдыңыз» деді. «Алаяқтық емес пе?» деп ойлады. Екі күн бойы сенбеді. Үшінші күні ғана Алматыдағы бас кеңсеге кіргенде барып көз жеткізді. Шын екен. Қағаз жүзінде емес, өмірде.

Бұл – Василийдің хикаясы. Ол – қарапайым еңбек адамы. Еліміздің өндіріс орындарында жиырма жылдан бері вахталық әдіспен жұмыс істеп келеді. Алматыда тұрады. Алыс жол, ауыр жұмыс, ұзақ ауысым – бәрі үйреншікті. Бірақ мына жаңалық оған мүлде үйреншікті емес.

– Лотереяға шамамен екі жылдан бері қатысып жүрмін, – дейді ол. – Аптасына кемі екі рет билет аламын.

Сәті түскен күн – дәл осы апта. Қолына тиген – баспана. Бірақ бұл қуаныш бастапқыда күмәнмен келген.

– Басында шын айтсам, сенбедім. «Скам шығар» деп ойладым. Қазір кім көрінген телефон шалып, алдап-арбайды ғой. Бірақ бірнеше мәрте хабарласты. Кейін өзім келіп көрдім. Міне, сол кезде ғана рас екенін түсіндім, – дейді Василий.

Жеңімпазбен сөйлесіп отырғанда оның сөздерінде бір заңдылық байқалды: үміт үзілмеген. Ол сеніп келген. Сенімінің сыры – сабыр мен тұрақтылық.

– Бұған дейін де үмітімді үзбей, билет алып жүрдім. Қазір сенімім тіпті күшейді. Одан әрі де қатыса берем, – дейді.

Бір қызығы, Василий жеңісі туралы ешкімге айтпаған. Қазір де айтқысы жоқ. «Тыныш өмір сүргің келсе, көпке жария етпе» дейді. Оның бұл сөзі бүгінгі қоғамның бір көрінісі іспетті.

– Ашық айтып, жария еткен дұрыс емес деп ойламаймын. Күнде біреу хабарласып, мазаны алады. Сол үшін ешкімге айтпадым, – дейді ол.

Лотереяға келсек, Василий көбіне TeleBingo мен 5/36 билеттерін сатып алады. Бастапқыда сандарды өзі таңдайтын. Тіпті нумерологияны зерттеп көрген. Бірақ соңғы уақытта бәрін автоматқа тапсырған. Ұтқан нөмір де автоматты түрде таңдалған.

– Бұрын ірі сауда дүкендерінен қағаз билет алатынмын. Соңғы алты айда онлайнға көштім. Ыңғайлы әрі жылдам, – дейді.

Сөз соңында ол барлық қатысушыларға қарапайым, бірақ сенімді кеңес берді:

– Үміт үзбеңіздер. Бәлкім, бір күні сіз де ұтып қаларсыз. Ештеңе де бекер емес.

Танымал қоғам қайраткері айтқандай, «Бақыт – дайын тұрған қақпа. Бірақ оны ашу үшін сенімнің кілті керек». Василий сол кілтті тапты. Енді жаңа өмірдің есігін ашты.

Келесі кезек – Кроссовер!

30 сәуір күні сағат 22:00-де өтетін кезекті тиражда басты жүлде – 282 819 500 теңгеден асады және Кроссовер автокөлігі ойнатылады.

«LOTO 6/49» лотереясының ЛотоЖиын форматында ұсынылған арнайы топтамасы арқылы әр қатысушы бір емес, бірден 6 мүмкіндікке ие болады. Әрбір ЛотоЖиын 6 билеттен тұрады, ал сандар жүйесі кездейсоқ таңдалады. Ұтысқа қатысу онлайн режимде қолжетімді.

Тікелей эфир YouTube желілесіндегі Satty Zhuldyz арнасы арқылы жүргізіледі.

Әлеуметтік жауапкершілік:

Ойыннан түскен табыстың 10%-ы отандық спортты қолдауға, ал тағы 10%-ы «Қазақстан халқына» қоғамдық қорына аударылады.

Мүмкіндік қашан келіп қалатынын ешкім білмейді. Василийге бұйырған бақыт, бәлкім, ертең сіздің есігіңізді қағар!

Бес миллион теңге – бес сауапқа татиды
27 маусым 2025
Бес миллион теңге – бес сауапқа татиды

Бес миллион. Біреуге – көлік, екіншісіне – пәтер. Үшіншісіне – өмір бойы маңдай термен таппаған табыс. Ал астаналық Қайрым Жарыс үшін – жүрекпен келген жақсылықтың есігі.

Бұл – жай ғана ұтыс емес. Бұл – тағдырдың сыйы, Алланың белгілеген межесі. Өйткені ол сәтсіздіктен шаршамаған, сәттілікке семірмеген. Маңдай тер мен маңдай жарықтың дәл ортасында жүрген қазақ баласы.

Моңғолиядан – мәңгілік мекенге

Қайрым Жарыстың тағдыр жолы торғайдың қанатымен сызған көктемге ұқсайды. 2012 жылы 21 наурыз – Ұлыстың ұлы күні – атамекенге, Қазақстанға табан тіреген. Қанмен келген қасиет, жермен біткен мейір.

Ол – үш баланың әкесі. Отбасына ие, ата-анаға арқа сүйер ұл. Қарапайым тірліктің ішінде, артық айқайсыз, есепсіз есеппен емес, ниетпен өмір сүріп жүрген азамат. Еліне еркін келіп, еншісін еңбекпен алған қандас.

Бір күні дүкенге бара жатып, Уәлиханов көшесіндегі әжеден «3 Алма» атты лотерея билетін сатып алады. Бұрын да алып жүрген. Бірақ дәл осы жолы Алланың сыйы басқа болды – санаулы секундтардан соң, бес миллион теңге ұтып алады.

Жеңіс – жалғыздың емес, жұрттың қуанышы

Жеңісті жалғыз тойлаған жоқ. Алдымен жұбайымен бөлісті. Балаларын қуантты. Бауыры мен ата-анасына жеткізді. Сосын жүрегімен ойлап, басқаларға көмектесу керектігін түсінді. Өйткені:

«Өзін ғана ойлаған – жамандықтың белгісі, өзгені де ойлау – адамгершіліктің белгісі», – дейді қазақ.

Қайрым – осы мақалдың тірі мысалы.

Жұбайы бастапқыда сенбеген. «Қайдағы бес миллион? Лотереяға сенетін уақыт па бұл?!» деп қарсы болған. Бірақ құжаттарды көріп, көңілі орнына түсті. Бала-шаға қуанды. Қуаныш – жай байлықта емес, ниеттегі байлықта.

Қайрым бұл ұтыстың бір бөлігін қайырымдылыққа жұмсамақ. «Қиналған отбасы көп, көмектессек – қайырлы іс» дейді. Қалғанын жақын-жуыққа бөліп бермек. Жасаған жақсылығының есебін емес, сауабын күтеді.

Сәттілік – сүрінбей жеткен шүкір

Қайрым айына бір-ақ рет билет алады. Әр жолы бірдеңе ұтып жүрген. Кішкентай сандар – үлкен мағынаға ие. Жеңгенін емес, бөліскенін мақтан тұтады.

– Билет алған кезде ішкі бір тыныштық болды. Көңілім алаңсыз еді. Кейде адамның жүрегі сезеді ғой. Бұл жолы да солай болды. Кейін білдім – бұл жеңіс менің туған күнімде келіпті. 24 маусым – мен үшін ерекше дата. Бұл Алланың мейірі болмаса, не? – дейді өзі.

Мұны жай ғана сәттілік деуге болмас. Бұл – біреуге сабақ, біреуге үміт. Өйткені дәл сол билет сататын әжей де бұл жаңалыққа көз жасын сүртіп тұрып, шын қуанды. Бұл жеңіс – жалғыз Қайрымның емес, жүрегі таза қазақтың жеңісі.

«Сәтті Жұлдыз» – сәттің емес, жүректің лотереясы

«Сәтті Жұлдыз» – бұл жай ойын емес. Бұл – сенімнің, адалдықтың, адамдықтың таразысы. Ұлттық лотерея арқылы ел игілігіне қыруар қаржы бөлініп отыр. Тек биылғы жылдың алғашқы тоқсанында ғана «Қазақстан халқына» қорына 1,2 миллиард теңге аударылды. Спорт пен дене шынықтыруға – 15 миллиард теңге.

Бұл – жай сандар емес. Бұл – ардагерлерге үй, спортшыларға зал, балаларға алаң. Яғни қайырымның үлкен жолы. Әр билет – сол жолға салынған бір кірпіш.

Келесі ұтыс – 30 маусым күні. Бірақ кім ұтады – Алла біледі. Бәлкім, ол да туған күнінде билет алған тағы бір қазақ болар...

Қайырым мен қайыр – қазақтың қос қанаты

Қайрым Жарыс – бір ұтыспен ұлтқа үміт сыйлаған адам. Оның әрекеті – жарнамасыз ерлік. Қарапайым болса да, қарапайымдылығымен қадірлі. Қазақтың мінезін, мейірін, мырзалығын тірілтіп тұрған бір бейне.

Ұтыс – жолы болғанға бұйырады. Бірақ сол ұтысты бөлісе білу – тек жүрегі кеңнің ісі. Қайрым дәл осы кең жүректілердің қатарынан.

Бес миллион теңге – бес сауапқа жетер амалға айналғанда ғана шын мәнге ие.

Біз туралы
ulys.kz — ақпараттық, сараптамалық және танымдық бағыттағы материалдарды береді.
 
Мультимедиялық жоба заман талабына сай жасалған. Қазақстанның ақпараттық нарығын сапалы
контентпен қамтамасыз етуге үлес қосуға бағытталған. Мұндағы сараптамалық, танымдық
мақалалар сан саланы қамтиды. Геостратегия, геоэкономика, геосаясат, халықаралық
қатынастар мен елдің ішкі-сыртқы саясаты, экономика, жаһанда болып жатқан тектоникалық
өзгерістер мен тренд тақырыптар ұлттық мүдде тұрғысынан терең талданып қазақ
оқырмандарына жеткізіледі. Орталық Азия мен Түркі әлеміне ерекше көңіл бөлінеді.