«ونەگە» وتباسى، دەنساۋلىق جانە باقىت ورتالىعى» جشس-نىڭ ديرەكتورى، مەديسينا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، الەۋمەتتىك جۇمىستار PHD دوكتورى جازيرا تۇرسىنبەكوۆامەن سۇحبات
الەۋمەتتىك جۇمىس جۇيەسىن دامىتۋ
- جازيرا جۇمابەك قىزى، ءوزىڭىز باسقارعان «ونەگە» قاۋىمداستىعى ەلىمىزدەگى الەۋمەتتىك قىزمەت كورسەتۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋ ماقساتىندا الەۋمەتتىك جۇمىسپەن اينالىساتىن 30 مىڭنان استام مامانداردىڭ باسىن بىرىكتىرە وتىرىپ، مينيسترلىكتىڭ قولداۋىمەن 3 مىڭداي ماماندى وقىتتى. وسى تۋرالى ايتا كەتسەڭىز؟
- وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن ەلىمىزدەگى بىلىكتى پسيحولوگتار، بالالاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ مەكەمە قىزمەتكەرلەرى، الەۋمەتتىك قىزمەتتەرگە قاتىسى بار كوپتەگەن وكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ باسشىلارىنان قۇرىلعان ساراپشىلارمەن باس قوسىپ، سوندا ءتۇرلى قيىندىقتارعا تاپ بولىپ جاتاتىن وتباسىن قالاي قورعاپ قولدايمىز، قيىن جاعدايلاردان قالاي الىپ شىعامىز دەگەن ساۋالدار توڭىرەگىندە ماسەلە كوتەرىپ تالقىلادىق. سول باسقوسۋدا ەلىمىزدەگى الەۋمەتتىك قىزمەتتەردى دامىتۋ جانە سول الەۋمەتتىك قىزمەت كورسەتەتىن جۇيەدە جۇمىس ىستەيتىن ارىپتەستەرىمىزدىڭ بىلىكتىلىگىن جوعارىلاتۋ كەرەكتىگىن ءتۇسىنىپ، جاڭا قاۋىمداستىقتىڭ نەگىزىن قالادىق. ەلىمىزدە الەۋمەتتىك جۇمىسپەن اينالىساتىن 30 مىڭنان استام مامان بار. ولارعا دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنىڭ ماماندارى، مەيىربيكەلەردىڭ كەيبىر كاتەگوريالارى، الەۋمەتتىك قىزمەتكەرلەر، حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ جۇيەسى جانە حالىقتى جۇمىسپەن قامتۋ ورتالىعىنىڭ ماماندارى، اكىمشىلىكتەگى الەۋمەتتىك قامتاماسىز ەتۋ ءبولىمى، ءبىلىم سالاسى ماماندارى، مەكتەپتەگى الەۋمەتتىك پەداگوگتار جانە قۇقىق قورعاۋ ورتالىقتارىنداعى ۋچاسكەلىك پوليسيا قىزمەتكەرلەرى، جاسوسپىرىمدەر جۇمىستارى بويىنشا ينسپەكتورلار ت.ب. كوپتەگەن ماماندار جاتقىزىلادى. قاراپ وتىرساق، اتالمىش مامان يەلەرى ءار ءتۇرلى سالادا قىزمەت ەتىپ جاتقاندارىمەن، نەگىزگى ماقساتتارى ءبىر. ولار ءار سالادا ءوز مىندەتتەرىن بارىنشا جاقسى اتقارىپ جاتقاندارىمەن، ەلىمىزدەگى حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى ەش وزگەرىسسىز، قوردالانىپ كەلە جاتقان ماسەلەلەر ءالى كۇنگە دەيىن شەشىمىن تاپپاي، باياعى جارتاس سول جارتاس كۇيىندە قالۋدا. وسىلاردىڭ بارىنە زەر سالا وتىرىپ، شەت ەلدىك تاجىريبەلەرگە سۇيەنە كەلە، بىزگە الەۋمەتتىك جۇمىستارمەن اينالىساتىن قاۋىمداستىقتىڭ كەرەك ەكەنىنە كوز جەتكىزدىك. نەگىزگى ماقساتىمىز – الەۋمەتتىك قىزمەت اتقاراتىن ءار سالاداعى مامانداردىڭ باستارىن بىرىكتىرىپ، ءبىر شاڭىراقتىڭ استىنا جيناي وتىرىپ، جۇيەلى تۇردە بىرلەسە جۇمىستار اتقارىپ، حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ءىسىن جەتىلدىرۋ. قۇرىلعاننان بەرى مينيسترلىكتەردىڭ قولداۋىمەن رەسپۋبليكا بويىنشا 3 مىڭعا جۋىق مامانداردى وقىتتىق.
«ەلىمىزگە بىلىكتى كەيس-مەنەدجەرلەر وتە قاجەت»
- كوپتەگەن دامىعان وركەنيەتتى ەلدەردە وندىرىستىك تاجىريبەدەن وتكەن مامانسىز، عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەن عالىمسىز. ءسىزدى قاي ەلدىڭ «الەۋمەتتىك جۇمىس» جۇيەسى قايران قالدىردى؟
- ءبىزدىڭ قوعامدا «الەۋمەتتىك جۇمىس» دەگەندە مۇلدەم باسقاشا تۇسىنىك قالىپتاسقان. الەۋمەتتىك جۇمىستارى كەڭىنەن دامىعان، ادامعا قىزمەت كورسەتۋ ساپاسى جاقسى قالىپتاسقان مەملەكەتتەردىڭ بارىندە «الەۋمەتتىك جۇمىس» جۇيەسى جاقسى دامىعان. مىسالى، سكانديناۆيا - سونداي ەلدەردىڭ قاتارىندا. ونداي مەملەكەتتەردە الەۋمەتتىك قىزمەتكەردىڭ مارتەبەسى - قالالىق پروكۋروردىكىمەن بىردەي. ماسەلەن، الەۋمەتتىك قىزمەتكەر مىنا ءۇي كەشەنىنىڭ ماڭايىنا جاڭا قۇرىلىم سالۋعا رۇقسات ەتپەيمىن دەسە، ونىمەن اكىمشىلىك ساناسادى. ارينە، وسىنداي دارەجەدە بولۋ ءۇشىن مامان – وتباسىنىڭ قاجەتتىلىكتەرىن بىلەتىن، ونى انىقتاي الاتىن، بىلىكتى بولۋى قاجەت. ءبىزدىڭ ەلگە دە وسىنداي بىلىكتى ماماندار كەرەك.
- بىلىكتى الەۋمەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ قىزمەت جۇيەسى قانداي بولماق؟
- ولار 2019 جىلى مينيسترلىك ازىرلەگەن ءار ازاماتتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن سارالاپ بەرەتىن «الەۋمەتتىك كارتادان» جنن ەنگىزۋ ارقىلى كوپتەگەن ماعلۇماتتار العاننان سوڭ، وتباسىنا بارىپ، كوزبە-كوز تىلدەسىپ انىقتايدى. وتباسى مۇشەلەرىمەن اڭگىمەلەسۋ ارقىلى ماعلۇماتتاردى تولىقتىرا تۇسەدى. ەرەسەكتەر بولسا، ولاردى ارىپتەستەرىنەن، كورشى-قولاڭنان سۇراپ دەگەندەي جان-جاقتى زەرتتەيدى. ال بالالار بولسا، ولاردىڭ ءال-اۋقاتىن انىقتاۋدىڭ دا وزىندىك جەكە ينسترۋمەنتتەرى بار. بالانىڭ بىلىكتىلىگى، دەنساۋلىعى، بەلسەندىلىگى، وزگەلەرمەن قارىم-قاتىناسى، تاربيەلىلىگى، مادەنيەتى – ءبارى-بارىن تەكسەرەدى. ءبىز شەت ەلدەردە كوپتەن بەرى جۇمىس ىستەپ كەلە جاتقان وسى جۇيە نەگىزىندە مامانداردى وقىتتىق. وسىنداي الەۋمەتتىك مامانداردى كەيس-مەنەدجەر دەپ اتايدى. ەلىمىزگە بىلىكتى كەيس-مەنەدجەرلەر وتە قاجەت.
- ءبىزدىڭ مەملەكەت حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسارتۋعا بارىنشا قولداۋ كورسەتەتىن ەلدەردىڭ قاتارىنا جاتا ما؟
- ارينە، ءبىزدىڭ وكىمەت حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسارتۋعا ەشقاشان قاراجات اياماعان ەلدەردىڭ ءبىرى. قاراپ وتىرساڭىز، ەلىمىزدە حالىقتىڭ دەنساۋلىعى، ءبىلىمى، الەۋمەتتىك جاعدايىن كوتەرۋ سىندى ماقساتتارعا جىلىنا قانشاما تريلليون اقشالار بولىنۋدە. گەرمانيانىڭ وزىندە مۇنداي سالالارعا وسىنشاما كوپ قاراجات بولىنبەيدى. وكىنىشتىسى، ءبىزدىڭ بۇل سالالار سوعان قاراماستان ءالى كۇنگە دەيىن جاقسى كورسەتكىشتەرگە يە بولا الماي كەلەدى. وسىعان قاراپ وتىرىپ، وكىمەتكە دە كومەكتىڭ كەرەكتىگىن بايقايسىز. قاۋىمداستىقتى قۇرعاندا سول ماقساتتى دا نەگىزگە العانبىز.
«تيران» ازاماتتارىمىز نەگە كوبەيىپ كەتتى؟
- ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 16-ماۋسىمىندا كۇشىنە ەنگەن وتباسىلىق زورلىق-زومبىلىققا قارسى زاڭ ءالى كۇنگە دەيىن ەل اراسىندا قىزۋ تالقىلانۋدا. وسى زاڭ قابىلدانعاننان بەرى الەۋمەتتىك جەلىلەردەن وتباسىندا زورلىق-زومبىلىق كورىپ كەلگەن ايەلدەردىڭ كوپ ەكەنىنە كوز جەتكىزۋدەمىز. نەگە مۇنداي «تيران» ەر ازاماتتارىمىز كوبەيىپ كەتتى؟
- ساراپشىلار بىزدەر ءوزارا وسى زاڭدى تالقىلاۋ بارىسىندا وعان وزگەرىستەر ەنگىزۋ كەرەك دەگەن ويعا كەلدىك. ارينە، بەس جىلدان بەرى تالقىلانىپ كەلگەن زاڭعا جاقسى وزگەرىستەر ەنگىزىلىپ، قابىلدانعانى دۇرىس بولدى. وتباسىلىق زورلىق-زومبىلىققا ءتوزىپ كەلگەن كوپتەگەن ايەلدەردىڭ كوزىن اشىپ، وياتتى. قۇربان بولىپ جۇرگەن ايەلدەر مەن بالالارعا جاردەم بولدى. ءبىراق، ونىڭ تەرىس جاقتارىن ەسكەرمەي قالعانىمىز وكىنىشتى. سول جاعىنان زاڭعا مەحانيزمدەر ەنگىزۋىمىز كەرەك. شىنايى ستاتيستيكاعا سۇيەنەر بولساق، ءقازىر مىنا زاڭعا قاراپ قورىتىندى جاساساق، ءبىزدىڭ ەلدەگى وتباسىلىق زورلىق-زومبىلىق 90 پايىزدى قۇراپ وتىرعانىن كورەمىز.
سونداي-اق، قىلمىستىق كودەكس «دەنساۋلىققا قاساقانا جەڭىل زيان كەلتىرۋ» دەگەن جاڭا باپپەن تولىقتى. ونداي قىلمىسقا بارعاندار 200اەك دەيىن ايىپپۇل تولەيدى، نەمەسە سول مولشەردە تۇزەۋ جۇمىستارىنا، نە 200 ساعاتقا دەيىن قوعامدىق جۇمىستارعا تارتىلادى. ولارعا كەلىسپەسە، 50 تاۋلىككە قامالادى. ال «ۇرىپ-سوعۋ» بابى بويىنشا، ياعني «ءتان اۋرۋىنا ۇشىراتقان، ءبىراق دەنساۋلىققا جەڭىل زيان كەلتىرۋگە الىپ كەلمەگەن ۇرىپ-سوعۋ نەمەسە وزگە دە زورلىق-زومبىلىق ارەكەتتەرىن جاساۋ» سىندى جاعداي ورىن السا دا جازا قولدانىلادى. وندايدىڭ جازاسى 80 اەك دەيىن ايىپپۇل نە سول مولشەردە تۇزەۋ جۇمىستارى، نە 80 ساعاتقا دەيىن قوعامدىق جۇمىستارعا تارتۋ، نە 25 تاۋلىككە دەيىن قاماۋعا الىنادى. بايقاساڭىز، زاڭ قاتال. ەسكەرەتىن جايت، بۇل جەردە كوپتەگەن جازىقسىز ادامدار دا قامالىپ كەتۋى مۇمكىن. ءبىز سول جاعىن ويلامادىق. مىسالى، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ ساراپشىلارىن تىڭداساڭىز، قازىرگى تاڭدا ءبىر قۇقىق قورعاۋ بولىمشەسىنە كۇنىنە 20-40 قوڭىراۋ كەلىپ تۇسۋدە. 30-40 جىل وتاسقان ازاماتتارىنىڭ اتىنا دا ارىز ءتۇسىرىپ جاتقان ايەلدەر قانشاما. زورلىق-زومبىلىقتى زەرتتەيتىن عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، مۇنداي جاعدايدا پسيحيكالىق زورلىق-زومبىلىق كورسەتۋشىلەر كوبىنە ەسكەرىلمەي قالادى.
- ناقتى مىسالدارمەن تۇسىندىرە كەتسەڭىز...
- ءبىز بىردە ارىپتەستەرىمىزبەن بىرگە شىمكەنتتەگى «قىزىل-اي» قوعامى قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ وتباسىلىق زورلىق-زومبىلىققا دۋشار بولعان ايەلدەردى ورنالاستىراتىن ورتالىعىنداعى 650 ايەلگە ساۋالناما جۇرگىزدىك. وندا تەك قانا شىمكەنت وبلىسىنىڭ عانا ەمەس، قىزىلوردا، جامبىل، اتىراۋ، اقتاۋ، اقتوبە وڭىرلەرىنەن كەلگەن قىز-كەلىنشەكتەر دە بولدى. ارالارىندا تەرىس ءدىني اعىمدارىنىڭ قۇرباندارى دا بار. ساراپشىلار جۇرگىزگەن ساۋالنامانىڭ قورىتىندىسىن شىعارۋ بارىسىندا، وكىنىشكە قاراي، ايەلدەردىڭ 70-75 پايىزى وزدەرىنىڭ جولداستارىنا پسيحيكالىق زورلىق-زومبىلىق كورسەتىپ كەلگەندەرىن بىلمەيتىنىن انىقتادى. شىنايى زورلىق-زومبىلىقتىڭ قۇرباندارى 10 پايىزدان اسپادى. جانە باسقا دا دامىعان ەلدەردىڭ تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىققا قاتىستى ستاتيستيكاسىنا ۇڭىلەر بولساق، شىنايى 100 جاعدايدىڭ 10 پايىزى عانا ناعىز ابيۋزەرلىكتى كورسەتەدى. ول دەگەنىمىز پسيحيكالىق اۋىتقۋى بار، وز-وزىنە جاۋاپ بەرە المايتىن، قاتىگەزدىكپەن ايۋاندىققا باراتىن ازاماتتاردىڭ ىس-ارەكەتتەرى. قانشاما ەلدەردەگى زەرتتەۋلەر قورىتىندىسى وسى 10 پايىزدان اسپاي كەلەدى.
سوندا قالاي، بىزدە قالايشا ابيۋزەرلىك وقيعالار كۇن ساناپ كوبەيىپ تىركەلىپ جاتىر دەگەن ساۋال تۋىندايدى؟ وسى جەردە ءبىز ويلانۋىمىز كەرەك. بالكىم، بىزدەگى جاعدايلار وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىق ەمەس، وتباسىنداعى ۇرىس-كەرىس بولار. وتباسى بولعاننان سوڭ «ىدىس-اياق سىلدىرلاماي تۇرمايدى». ءار وتباسىنداعى ۇرىس-كەرىستە جاپپاي ەر ازاماتتىڭ قولىن قايىرىپ ۇستاتىپ قاماتا بەرۋگە بولا ما؟ بولمايدى. بۇل ماسەلەدە دە بىزگە بىلىكتى الەۋمەتتىك قىزمەتكەرلەر كەرەك. قوڭىراۋ تۇسكەن بويدا ۋچاسكەلىك پوليسيا قىزمەتكەرلەرى وقيعا بولعان ورىنعا بارىپ، جابىرلەنۋشىنىڭ ارىزىن الادى. سول نەگىزدە جولداسىن قاماۋعا الادى. ەگەر ارىزىن قايتارىپ الاتىن بولسا، ايىپپۇل تولەيدى. ۋچاسكەلىك پوليسيا قىزمەتكەرى جان-جاقتى زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزبەيدى، انكەتالىق ساۋالدار قويمايدى. ال الەۋمەتتىك قىزمەتكەر ءوزى زاڭگەر، ءوزى پەداگوگ، ءوزى دارىگەر، ءوزى ادۆوكات، ءوزى پسيحولوگ بولعان سوڭ الدىمەن پروتوكول جاسايدى. ەكى تاراپقا دا ءتۇرلى ساۋالدار قويا وتىرىپ، انكەتا الادى. باسقا دا ماماندار كەرەك بولسا، شاقىرتادى. ەگەر دە بىلىمدەرى جەتكىلىكسىز، زاڭداردان حابارى جوق جاس وتباسىلار بولسا، ولارعا زاڭداردى تۇسىندىرەدى. وسىلاي جان-جاقتى كومەك قولىن سوزادى. ءوزارا دۇرىس ديالوگقا كەلە الماي جۇرگەن ەرلى-زايىپتىلارعا بىر-بىرىنە وزدەرىنىڭ تالاپتارىن ديپلوماتيالىق تۇردە جەتكىزۋ كەرەكتىگىن ايتىپ ەسكەرتەدى. ءبىرىنشى پروتوكولدى وسىلاي تولتىرىپ، ەكىنشىدە ارنايى كوميسسيامەن كەلىپ تولتىراتىندارىن ايتىپ تۇسىندىرەدى. كەيىن ءبىر ايدان ءۇش ايعا دەيىن باقىلاۋ جۇمىستارىن جاسايدى. وسى ارالىقتا كىمنىڭ فيزيكالىق ابيۋزەر، كىمنىڭ پسيحيكالىق ابيۋزەر ەكەندىگى بەلگىلى بولادى. فيزيكالىق ابيۋزەرلەردىڭ ىس-ارەكەتى بىردەن كوزگە كورىنىپ قالادى. ال پسيحيكالىق ابيۋزەرلەردىكى كورىنە بەرمەيدى. بالكىم ايەلى ەر ازاماتىن كەمسىتىپ، سوزبەن نامىسىنا تيەتىن شىعار. بالكىم، ايەلدىك مىندەتىن اتقارمايتىن شىعار. وسىلاردىڭ بارىنە دياگنوستيكا جاساۋ ارقىلى انىقتاپ الۋىمىز كەرەك. تەك ءبىر ۋچاسكەلىك پوليسيا قىزمەتكەرىنىڭ موينىنا ءبارىن ءىلىپ قويماي، مامانداندىرىلعان كوزقاراسپەن دياگنوستيكا جاسالىنىپ، شىنايى زورلىق-زومبىلىق پا، الدە وتباسىلىق ۇرىس-كەرىس پە ەكەنى انىقتالۋى كەرەك. سودان كەيىن عانا شەشىم شىعارىلسا، دۇرىس بولماق.
بيىل ۇيلەنگەن ءاربىر ەكىنشى جۇپ اجىراسۋدا
- ەگەر جاڭا زاڭعا وزگەرتۋلەر ەنگىزبەسەك، ونىڭ تيگىزەر زاردابى قانداي بولماق؟
- ەگەر زاڭ وسى قالپىمەن كەتە بەرەتىن بولسا، اجىراساتىنداردىڭ سانى كوبەيەدى. ماسەلەن، بىلتىرعى جىلمەن سالىستىرعاندا بيىلعى جىل اجىراسقانداردىڭ سانى ەكى-ۇش ەسەگە كوبەيىپ كەتتى. وتكەن جىلى ۇيلەنگەن ءاربىر ءۇشىنشى جۇپ اجىراسسا، بيىل ۇيلەنگەن ءاربىر ەكىنشى جۇپ اجىراسۋدا. ەڭ قورقىنىشتىسى، نەكەلەسۋ سانى ەكى ەسە تومەندەگەن. ول تومەندەسە نە بولاتىنىن بىلەسىز بە؟ تۋۋ كورسەتكىشى تومەندەيدى. ءبىز ەۋروپانىڭ حالىق سانىنا كۇلىپ كەلدىك، ون جىلدان سوڭ ءبىزدىڭ ولاردىڭ اياعىن قۇشىپ قالماۋىمىزعا كىم كەپىل؟! شىنايى ولاردىڭ ستاتيستيكاسى بويىنشا حالقىنىڭ 35 پايىزدان استامى 70-تەن اسقان قارتتار. ءوزىڭىز ويلاپ كورىڭىزشى، ءاربىر ءۇشىنشى ادام قارت كىسى. ويلاساڭىز، قانداي قورقىنىشتى. ال بىزدىكى 11 پايىز دەپ كەۋدەمىزدى ۇردىق، ال تۋۋ كورسەتكىشى تومەن بولسا ون جىلدان سوڭ نە بولماقپىز؟ ول مەملەكەتكە سالماق بولادى. ولاردى كىم اسىراپ باعادى؟ زەينەتاقىلارىن كىم تولەيدى؟ كىم؟ ال ءقازىر ەۋروپانى قۇتقارىپ جاتقان پالەستينا، يران، يراكتان كەلىپ جاتقان بوسقىندار... بۇل ءبىرىنشى جاعداي.
ەكىنشىدەن، ەر ازاماتتارىمىزدى جاپپاي قاماتا بەرسەك نە بولماق؟ باس بوستاندىعىنان ايىرىلعان ازاماتتاردىڭ سانى كوبەيەدى. ولاردىڭ كوبەيۋى – مەملەكەتكە ۇلكەن سالماق. ولاردى اسىراپ، باعۋ كەرەك. ولاردى تۇرمەدەن شىققاننان سوڭ، قايتادان الەۋمەتتەندىرۋ كەرەك. جۇمىسقا ورنالاستىرۋ قاجەت. ولار ءوز وتباسىلارىنا قايتا بارىپ قوسىلا الا ما، جوق پا؟ ءوش الۋ، كەك الۋ سىندى جاعدايلار دا ورىن الۋى مۇمكىن. ستاتيستيكا بويىنشا سونداي بولجامدار بولادى. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ، ياعني الەۋمەتتانۋشىلاردىڭ كوزقاراسى بويىنشا بۇل زاڭعا مەحانيزمدەر ەنگىزۋ كەرەك. بۇلاي تيسە تەرەككە، تيمەسە بۇتاققا دەپ زاڭ قابىلداۋعا بولمايدى.
- سۇحباتىڭىزعا راحمەت!
اۆتورى: مارا كەلەس