تۇركى الەمىندە «تۇركىستان» دەگەندە، ەڭ الدىمەن ءبىر قالانىڭ اتى ەمەس، تۇتاس ءبىر ايماق ەسكە تۇسەدى. ايماق اتاۋى رەتىندە تۇركىستان «تۇرىكتەردىڭ ەلى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. بۇل جەردەگى «ستان» جۇرناعى پارسى تىلىندە «ەلدى مەكەن»، «وتان» دەگەن ماعىناعا كەلەدى. ماعجاننىڭ «تۇركىستان» ولەڭى تەك ءبىر قالا تۋرالى ەمەس، بۇكىل ءوڭىرىمىز حاقىنداعى جىر. يراندىقتار امۋداريانىڭ شىعىسىن اتام زاماندا «تۇران»، ال كەيىنگى زاماندا «تۇركىستان» دەپ اتاعان. باسقاشا ايتقاندا، تۇركىستان اتاۋى – «تۇركى جۇرتى»، «تۇركى الەمى» دەگەن ۇعىمدارمەن ماعىنالاس.
XVIII-XIX عاسىردا رەسەي يمپەرياسى مەن جۇڭگو ايماقتا وتارلىق ساياسات جۇرگىزگەنگە دەيىن قازاق حاندىعى، قوقان حاندىعى، بۇقارا امىرلىگى مەن حورەزم حاندىعى دەربەس مەملەكەتتەر رەتىندە ءومىر ءسۇردى. الايدا، بۇل ەلدەردەگى حالىق وزدەرىنىڭ ورتاق ءبىر تۇرىك اتانىڭ ۇرپاقتارى ەكەندىگىن بىلەتىن. تۇرىكتەردىڭ الەم ساياساتىنداعى اسكەري جانە ساياسي سالماعىنىڭ ازايۋىمەن بىرگە ايماقتىڭ شىعىسىن جۇڭگو، ال باتىسىن رەسەي يمپەرياسى جاۋلاپ الدى. رەسەي ءوز اۋماعىنداعى جەرلەردىڭ سولتۇستىگىندە «دالا گۋبەرنياسىن»، ال وڭتۇستىگىندە «تۇركىستان گۋبەرنياسىن» قۇرسا، جۇڭگو ءوز جەرىندە شىنجاڭ ايماعىن قۇردى. دەسە دە، قىتايدىڭ قاراماعىنداعى جەرلەر حالىق اراسىندا شىعىس تۇركىستان بولىپ اتالدى.
XX عاسىردىڭ باسىندا ءوز بيلىكتەرىن ورناتقان بولشيەۆيكتەر تۇرىكشىلدىك يدەولوگياسىن يمپەريانىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعىنا ءقاۋىپ دەپ ءبىلدى. سوندىقتان دالا گۋبەرنياسىندا قازاق رەسپۋبليكاسىن، ال تۇركىستان گۋبەرنياسىندا تۇركىمەن، وزبەك، قىرعىز جانە تاجىك رەسپۋبليكالارىن قۇردى. وسىلايشا، تۇرىكتەردىڭ وتانى «تۇركىستان» اتاۋى كارتادان جوعالدى.
XX عاسىردىڭ باسىندا ىدىراعان وسمانلى مەملەكەتىنىڭ مۇراگەرلەرى «تۇرىك» اتىن قايتا جانداندىرىپ، مۇستافا كەمال باستاعان توپ وزدەرىنىڭ ەلىن «تۇركيا» دەپ اتادى. بۇل جاڭا مەملەكەتتىڭ تۇرىك تاريحى، تۇرىك ءتىلى، تۇرىك مادەنيەتىنە يە بولۋى تۇركى الەمى ورتالىعىنىڭ شىعىستان باتىسقا اۋعاندىعىن ءبىلدىردى. ال تۇركياداعى حالىقتىڭ ساناسىندا «تۇركىستان» اتاۋى «اتا جۇرت» رەتىندە قابىلداناتىن بولدى. تۇركيانىڭ وسى ۇستانىمىنا جانە كەڭەس وداعىنداعى يدەولوگياعا بايلانىستى «تۇركىستان» اتاۋى «ساياسيلانىپ»، تىيىم سالىنعان اتاۋعا اينالدى.
كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن تۇركىستاندىقتار ايماقتىڭ اتى رەتىندە «تۇركىستان» اتاۋىن ەمەس، «ورتالىق ازيا» اتاۋىن قابىلدادى. بۇنىڭ ءبىرىنشى سەبەبى، تاجىكستاننىڭ ءوزىن «پارسى مادەنيەتى وكىلى» دەپ ساناۋى بولسا، ەكىنشى سەبەبى، رەسەي فەدەراسياسىنىڭ سونداي-اق جۇڭگو مەن يراننىڭ «تۇركوفوبياسىن» ياعني تۇرىك بىرلىگىنەن قورقىنىشىن قوزدىرماۋعا باعىتتالعان گەوساياسي قادام بولدى. وسىلايشا ايماقتىڭ اتاۋى رەتىندە «تۇركىستان» تاعى دا شەتتەپ قالدى. وسى جاعدايلاردىڭ بارلىعىن ەسكەرسەك، پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ قازاقستاندا جاڭا ءبىر وبلىس قۇرىپ، ونى «تۇركىستان» دەپ اتاۋى تەك قازاقتىڭ ۇلتتىق ساناسىنىڭ جاندانۋى جاعىنان عانا ەمەس، بۇكىل تۇركى الەمىنىڭ رۋحاني جاڭعىرۋى تۇرعىسىنان وتە باتىل شەشىم ەكەندىگىنە ءشۇبا جوق.
تۇركىستان قالا رەتىندە...
تۇركىستان قالاسىنىڭ نەگىزگى اتى — ياسسى. ونىڭ قاشاننان باستاپ تۇركىستان بولىپ اتالعانى تۋرالى ناقتى مالىمەت جوق. دەسە دە، بۇل وزگەرىستى احمەت ياسساۋيمەن جانە ونىڭ قالىپتاستىرعان «تۇركىلىك جانە دالالىق يسلام» ۇعىمىمەن بايلانىستىرۋعا بولادى.
قىسقاشا ەسكە تۇسىرە كەتسەك، ياسساۋي ءومىر سۇرگەن XI عاسىردا تۇركى الەمىندە ماۋرەناحر دەپ اتالاتىن سىرداريا مەن ءامۋداريانىڭ اراسى جانە ەدىل وزەنى اڭعارىن جايلاعان تۇرىكتەر يسلام ءدىنىن قابىلداي باستاعان بولاتىن. الايدا، وسى ەكى ءوڭىردىڭ اراسىنداعى دەشتى قىپشاقتىق كوشپەندى تۇرىكتەر ءالى دە اتا جولىمەن ءومىر ءسۇرىپ جاتتى. ياسسى قالاسى وسى ۇلى دالانىڭ شەتىندە ورنالاسقان ەدى. اتالعان شاحاردا ەڭبەكتەرىن تۇرىك تىلىندە جازىپ، شاكىرت تاربيەلەگەن ياسساۋي دالا تۇرىكتەرىنىڭ مۇسىلماندانۋىندا وتە ماڭىزدى ءرول وينادى. قولدارىنا دومبىرا ۇستاعان، اۋىزدارىندا ۇستازدارىنىڭ «ديۋاني حيكمەت» جىرى بار ءياسساۋيدىڭ توقسان توعىز مىڭ شاكىرتى كوشپەندى تۇرىكتەردىڭ يسلام ءدىنىن قابىلداۋىنا سەبەپ بولدى.
تەك دەشتى قىپشاقتاعى تۇرىكتەر عانا ەمەس، انادولى ءتىپتى بالقان تۇبەگىنىڭ ەڭ باتىسىنداعى مۇسىلمان تۇرىكتەر دە وزدەرىن «احمەت ياسساۋيگە بورىشتىمىز» دەپ سانايدى. ازىرەت تۋرالى جازىلعان العاشقى عىلىمي زەرتتەۋ بولىپ سانالاتىن «تۇرىك ادەبيەتىندەگى العاشقى سوپىلار» ەڭبەگىندە فۋات كوپرىلى احمەت ءياسساۋيدى تۇرىك ۇلتتىق رۋحىنىڭ وزەگى دەپ سيپاتتايدى. ناتيجەسىندە، ءياسساۋيدى ەرەكشە قۇرمەتتەگەن تۇرىكتەر ونى «ءپىر-ى تۇركىستان» ياعني «تۇركىستاننىڭ ءپىرى»، «تۇرىكتەردىڭ ءپىرى»، «تۇرىكتەردىڭ اۋليەسى»، «تۇرىكتەردىڭ يەسى»، «ازىرەت»، «ازىرەتى سۇلتان» دەپ اتاپ كەتتى. ال ونىڭ مازارى ورنالاسقان ياسسى قالاسى تۇرىكتەردىڭ رۋحاني استاناسىنا اينالدى. ءتىپتى ءياسساۋيدىڭ قابىرىنە زيارات جاساۋ كىشى قاجىلىق بولىپ سانالاتىن بولدى. وسىلايشا، قالا بىرتىندەپ «تۇركىستان» اتالا باستادى.
پارسى تىلىندەگى «ستان» جۇرناعىنىڭ تاعى ءبىر ماعىناسىنىڭ «ورتالىق»، «ەلورداسى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىنى دە قىزىق سايكەستىك. مىسالعا، وسمانلى مەملەكەتىنىڭ استاناسى ىستانبۇل قالاسىنىڭ «اسيتانە» دەگەن تاعى ءبىر اتى بار. ءتىپتى «ىستانبۇل» دەگەن ءسوزدىڭ وزىندە دە «ستان» ءسوزى تۇرعان سياقتى. (بۇل، بۋل، بول، پول، پوليس — گرەك تىلىندە «قالا» دەگەن ءسوز.) ءبىزدىڭ «استانا» ءسوزىمىزدىڭ تۇبىرىندە دە وسى «ستان» جۇرناعى بار. سوندىقتان، تۇركىستاندى «تۇركى استانا» دەپ تۇسىنگەن ءجون.
تۇركىستان قازاق حاندىعىنىڭ استاناسى رەتىندە...
ياسسى قالاسىنىڭ «تۇركىستان» اتالۋىنىڭ «قازاق» اتاۋى، قازاقتىڭ ۇلتتىق بولمىسى جانە تاريحىمەن دە تىكەلەي بايلانىسى بار. قازاقتاردىڭ يسلامدانۋ ۇدەرىسىن ەسكە تۇسىرەتىن بولساق، التىن وردا حانى وزبەك حاننىڭ كەزىندە ياسساۋي ءىلىمى ەلدىڭ رەسمي ءدىنى بولىپ جاريالانعاندىعى بەلگىلى. ديەۆين ديەۆيستىڭ «التىن وردانىڭ يسلامدانۋى» اتتى ەڭبەگىنە سۇيەنسەك، وسى كەزدە يسلام ءدىنىن قابىلداعان تۇرىكتەر وزدەرىن «وزبەك» دەپ اتاي باستادى. باسقاشا ايتقاندا، «وزبەك» اتاۋى «مۇسىلمان» دەگەندى بىلدىرەتىن بولدى.
ءابىلحايىر ءشايبانيدىڭ كەزىندە كوشپەلى وزبەك مەملەكەتىنىڭ شەكاراسى ماۋرەناحرداعى وتىرىقشى ەلدى مەكەندەرمەن ءتۇيىستى. وسى جەردە ءياسساۋيدىڭ تۇركى وركەنيەتى نەگىزىندە قالىپتاستىرعان دالالىق يسلام تۇسىنىگى وتىرىقشى پارسى مادەنيەتى نەگىزىندە قالىپتاسقان ناقشيباندي يسلام تۇسىنىگىمەن قاقتىعىسا باستادى. باسقاشا ايتقاندا بۇل — كوشپەندى تۇركى وركەنيەتىمەن وتىرىقشى پارسى وركەنيەتىنىڭ تەكەتىرەسى ەدى. بۇل قاقتىعىستا ءابىلحايىر حان وزىنەن بۇرىنعى عازناۋيلەر، سەلجۋكتار، حورەزمشاحتار اۋلەتتەرى سەكىلدى قالالىق پارسى مادەنيەتىن تاڭدادى. دالالىق تۇرىكتەر تۇرعىسىنان قاراعاندا بۇل وزگەرىس ولاردىڭ ياسساۋي جولىنان، دالىرەك ايتقاندا اتا جولىنان باس تارتۋ دەگەندى بىلدىرەتىن. وسى پىكىردى قولداعان زىكىريا جانداربەكتىڭ ەڭبەگىنە سۇيەنسەك، ءابىلحايىردىڭ شەشىمىنە قارسى شىعىپ كوتەرىلىس باستاعان «وزبەكتەر» كەرەي مەن جانىبەكتى حان سايلاپ قازاق بولىپ ءبولىنىپ شىعىپ كەتتى. دەمەك، «قازاق» دەگەن ءسوز «ءوزىنىڭ اتا جولىن ساقتاعان، سىرتتان كەلگەن جات مادەنيەتتەردى قابىلداماعان، ءوز بولمىسىن قورعاپ قالعان» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ال تۇركىستان قالاسىنىڭ قازاق حاندىعىنىڭ استاناسى بولۋى جانە حاندارىنىڭ وسى قالادا جەرلەنۋى جاڭا مەملەكەتتىڭ رۋحاني نەگىزىنىڭ ياسساۋي جولىنا قۇرىلعاندىعىنىڭ كورسەتكىشى بولسا كەرەك.
قورىتا ايتقاندا، «تۇركىستان» اتى بۇكىل تۇركى جۇرتى ءۇشىن قاسيەتتى اتاۋ بولىپ سانالادى. بۇل اتاۋدىڭ جاندانۋى تۇركى وركەنيەتىنىڭ قايتا شارىقتاۋىنىڭ، تۇرىكتەردىڭ بىرلىگى مەن ىنتىماعىنىڭ قايتا ورنايتىندىعىنىڭ نىشانى دەسەك ارتىق بولماس. ويتكەنى تۇرىكتەردىڭ ءپىرى، يەسى مەن كيەسى ازىرەتى سۇلتان قوجا احمەت وسى قالادا ماڭگىلىككە بايىز تاپتى...
دىنمۇحاممەد امەتبەك، حالىقارالىق قاتىناستار بويىنشا PhD دوكتورى، تۇركياداعى «انكارا داعدارىس جانە ساياسي زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ» ساراپشىسى
