حح عاسىردىڭ سوڭى، جاھانداعى باستى جاڭالىق جارتى الەمگە ۇستەمدىگىن جۇرگىزگەن كوممۋنيستىك رەجيمنىڭ ىدىراۋى بولدى. ون بەس وداقتاس مەملەكەتتەن قۇرالعان كەڭەستىك يمپەريانىڭ قۇلاۋى، ونىڭ قۇرامىندا بولعان رەسپۋبليكالاردىڭ تاۋەلسىزدىك الۋىنا جول اشتى.
كەڭەس ۇكىمەتى قۇلاعان تۇستا، باتىس عالىمدارىنىڭ تالداۋلارىندا «تاريحتىڭ سوڭى» دەگەن كونسەپتۋالدى پىكىر قالىپتاستى. مۇنى العاش كوتەرگەن تەگى ورىس، فرانسۋز فيلوسوفى الەكساندر كوجيەۆ بولاتىن. «تاريحتىڭ سوڭى» يدەياسى الەمدىك ءقاۋىپ كوزىنە اينالعان الىپ رەجيمدەر كۇيرەگەننەن كەيىن، تاريحتى جاساۋشى كۇشتەر جويىلىپ، دەموكراتيالىق كەلىسىم جولىمەن ءومىر سۇرەتىن زامان كەلدى دەگەنگە سايادى. ياعني، قاقتىعىستار ءداۋىرىنىڭ اياقتالۋى دەگەندى بىلدىرەدى. قازاقشا ايتقاندا «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالايتىن» تىنىش زاماننىڭ ورناۋى.
«تاريحتىڭ سوڭى» يدەياسىن جان-جاقتى تالقىعا سالعانداردىڭ ءبىرى، تەگى جاپون، امەريكاندىق ويشىل فرەنسيس فۋكۋياما بولدى.
ف. فۋكۋيامانىڭ ويىنشا حح عاسىردا الەمگە ۇرەي تۋدىرعان، مىڭ جىلدىق باعدارلامانى نەگىزگە العان فاشيستىك رەجيم جانە وعان پارالەلدى، قارسى تۇرا العان بىردەن-بىر بالاما كۇش – كوممۋنيزم بولدى. ءبىراق فاشيزم جەڭىلىسكە ۇشىراپ، ءقاۋىپ سەيىلگەنىمەن، كەيىن كوممۋنيستىك رەجيم جارتى الەمگە ۇستەمدىك جۇرگىزىپ، جاڭاشا قاۋىپتەر مەن ۇرەيلەردى تۋدىردى.
ف. فۋكۋياما «تاريحتىڭ سوڭى ما؟» دەگەن سۇراقتى كوتەرىپ، ءالى دە قاقتىعىستاردىڭ تولىق شەشىلمەگەنىن ايتقىسى كەلدى. ونىڭ ويىنشا، فاشيزم مەن كوممۋنيزم تاريح ساحناسىنان كەتكەنىمەن الەمدىك قاقتىعىستارعا نەگىز بولاتىن جاڭا كۇشتەر بار. ول الەمدىك دىندەر مەن ۇلتقا بولىنۋشىلىك. بۇلار تۇرعاندا «تاريحتىڭ سوڭى» بولا قويماس دەگەن بايلام جاسادى.
سونىمەن باتىس الەمىنىڭ ساراپشىلارى جيىرماسىنشى عاسىرداعى الەمدىك قاقتىعىستاردىڭ قوزعاۋشى كۇشى فاشيزم مەن كوممۋنيزم بولسا، ەندىگى ءححى عاسىرداعى قاقتىعىستاردىڭ قاينار كوزى الەمدىك دىندەر مەن ۇلتتىق مادەنيەتتەر دەگەن قورىتىندىعا كەلگەن. الەمدىك دىندەر مەن ۇلتتىق مادەنيەتتەردى قۇراۋشى وزىندىك قۇندىلىقتار بار، ەندىگى تارتىس سول قۇندىلىقتاردىڭ اراسىندا بولماق. ولاي بولسا قۇندىلىقتار قاقتىعىسى الەمدىك تەندەنسياعا اينالۋى زاڭدىلىق.
وسى ورايدا، كوڭىل اۋدارۋعا تۇرارلىق پىكىر بىلدىرگەندەردىڭ ءبىرى “وركەنيەتتەر قاقتىعىسى” كىتابىنىڭ اۆتورى، امەريكاندىق مادەنيەتتانۋشى
س. حانتينگتون بولدى. ول ف. فۋكۋيامانىڭ ويلارىن قۇپتاي وتىرىپ، الەمدە ەندى مادەنيەتتەر اراسىندا ەمەس، بىرنەشە مادەنيەتتەردى بىرىكتىرگەن جەكەلەگەن وركەنيەتتەر اراسىنداعى قاقتىعىستار ءقاۋىپى بار دەگەن ويىن ءبىلدىردى. س.حانتينگتوننىڭ پىكىرىن ساباقتار بولساق، حريستاندىق كونتەكستەگى باتىس ەلدەرى، پراۆوسلاۆيەلىك كونتەكستەگى سلاۆيان ەلدەرى، يسلامدىق كونتەكستەگى شىعىس حالىقتارى، بۋدديزم كونتەكسىندە بىرىگەتىن جاپون، كورەي، قىتايلىق وركەنيەتتەر بار، سولار ءقازىر الەمدە ۇلكەن ىقپالعا يە. س.حانتينگتوننىڭ وركەنيەتتەر اراسىنداعى باسەكەلەستىك دەگەنى وسىنداي ءارتۇرلى باعىتتارعا بىرىگىپ قالىپتاسقان وركەنيەتتەر جايلى. ياعني الەمدەگى وركەنيەتتەردىڭ نەگىزىندە ناقتى ءدىن نەمەسە جۇيەلى كوزقاراس ۇستاناتىن ىقپالدى دۇنيەتانىم جاتقانىن مەڭزەيدى. سول جۇيەلى دۇنيەتانىمدار ۇلتتىق مادەنيەتتەردى بىرىكتىرىپ، ۇلكەن وركەنيەتتىك كۇشكە اينالىپ وتىر.
قاقتىعىستاردىڭ شىعۋ كوزدەرى تۋرالى جوعارىداعى پىكىرلەرگە ءبىز تاعى دا بىرنەشە سەبەپتەردى قوسار ەدىك. قازىرگى الەمدەگى قاقتىعىستارعا تۇرتكى بولىپ وتىرعان سەبەپتەرگە تابيعي رەسۋرستار ءۇشىن كۇرەستى، ۇلكەن ۇلتتاردىڭ كىشى ۇلتتارعا قاتىستى ۇستاناتىن شوۆنيستىك ساياساتىن، گەوساياسي كەلىسپەۋشىلىكتەردى، يادرولىق دەرجاۆالاردىڭ قىرعي قاباق ۇستانىمدارىن جاتقىزۋعا بولادى. ولاي بولسا «تاريحتىڭ سوڭى» دەۋگە ءالى ەرتە.
بىزدەگى جاعدايعا كەلسەك، كەڭەس زامانىنداعى ورتاق يدەولوگيا كەلمەسكە كەتكەننەن سوڭ تاۋەلسىزدىك العان مەملەكەتتەرگە جاڭا قۇندىلىق جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ قاجەتتىلىگى تۋىندادى.
وسى كەزدە ەلىمىزگە ءارتۇرلى ءدىني ميسسيونەرلىك اعىمداردىڭ، ءتۇرلى دۇنيەتانىمدىق كوزقاراستى ناسيحاتتايتىن اقپاراتتىق جۇيەلەردىڭ اعىلىپ كەلگەنى جاسىرىن ەمەس. ولاردىڭ باستى ماقساتى كەڭەستىك يدەولوگيادان بوساعان حالىقتىڭ ساناسىن، قۇندىلىقتار جۇيەسىن ءوز كوزقاراستارىمەن تولتىرىپ، وعان ىقپال جاساۋ بولدى.
كەڭەستىك مونو جۇيەنىڭ ورنىنا كەلگەن نارىقتىق دەموكراتيالىق قاتىناستاردى جەلەۋ ەتىپ، ۇلتىمىزدىڭ ءداستۇرلى قۇندىلىقتارىن وزگەرتىپ، ساناسىن بيلەۋگە تىرىسقان باتىستىق، شىعىستىق، حريستياندىق، يسلامدىق ءتۇرلى اعىمدار جاڭبىردان سوڭعى ساڭىراۋقۇلاقتاي قاپتاپ كەتتى. بۇلاردىڭ ىقپالىن بۇگىنگى جاھاندانۋ، ينتەرنەت زامانىندا ناقتى بايقاۋعا بولادى.
كەزىندەگى حاكىم ابايدىڭ «باستا مي، قولدا مالعا تالاس قىلعان» دەگەن ءسوزى بۇگىنگى كۇنى كۇردەلەنىپ، زور مازمۇنعا، جاڭا بوياۋعا يە بولۋدا.
قازىرگى سىرتتان كەلىپ جاتقان كۇشتەردىڭ باستى كوزدەيتىندەرى قازاق جەرىنىڭ ماتەريالدىق بايلىعى. وعان قول جەتكىزۋدىڭ «دەموكراتيالىق جولى» حالىقتىڭ رۋحاني سانا سەزىمىنە ىقپال ەتۋ. الدىمەن سانانى جاۋلاپ الۋ. ءبىز بۇگىن قولداعى مال، باستاعى ميعا تالاستىڭ كۇردەلى كەزەڭىن باستان وتكەرىپ جاتىرمىز.
جاھاندانۋ زامانىنداعى ساناعا اسەر ەتۋشى بىردەن-بىر فاكتور ول – اقپارات. اقپارات ارقىلى ادامداردىڭ ساناسىنا ۇستەمدىك جۇرگىزۋ، كوزقاراسىنا ىقپال ەتۋ قازىرگى زامانىنىڭ باستى تەندەنسيالاردىڭ ءبىرى. بۇگىنگى ەلەكتەن وتكىزىلمەگەن اقپارات اعىمىنىڭ توقتاۋسىز تاراۋى، بۇعان قوسا ولارعا مول مۇمكىندىك تۋدىرعان عالامتوردىڭ دامۋى، وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ءوز اسەرىن تيگىزۋدە.
وسى ورايدا زياندى اقپاراتتان قورعاناتىن جاڭا مەحانيزمدەر ويلاپ تاۋىپ، بىزگە اقپاراتتىق قورعانىس جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ قاجەت. ءارتۇرلى، زياندى اقپاراتتىڭ ۇرپاعىمىزدىڭ ساناسىن جاۋلاپ الماۋى ءۇشىن، ءبىز ۇرپاق تاربيەسىندە ولاردىڭ ساناسىندا سىرتقى زياندى اقپاراتتارعا بوس ورىن قالمايتىنداي جاڭا قۇندىلىقتارعا تولى بالاما اقپارات ۇسىنا ءبىلۋىمىز كەرەك. ونى ەڭ الدىمەن ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە مىقتاپ قولعا الۋ قاجەتتىلىگى تۋىنداپ وتىر. ءقازىر اقپارات ارقىلى قۇندىلىقتار قاقتىعىسى ءورشىپ، ءبىرىن-بىرى الماستىرۋدا. ءبىز قۇندىلىقتار تارتىسى مۇلدەن بولماۋى كەرەك دەي المايمىز. سەبەبى بۇل جاھاندانۋمەن بىرگە كەلگەن الەمدىك تەندەنسيا. مۇنى شەشۋدىڭ جالعىز جولى ولارعا ءوز قۇندىلىقتارىمىزبەن قارسى تۇرا ءبىلۋ عانا. نە وزگە قۇندىلىق سەنى بيلەيتىن، نە سەن وعان ءوز قۇندىلىعىڭمەن قارسى تۇراتىن زامان تۋىپ وتىر.
سىرتقى، زياندى اقپاراتقا قارسى تۇرا الاتىن ۇلتتىق يمۋنيتەتتى كۇشەيتۋشى قۇرال ول – ۇلتتىق يدەولوگيا. ۇلتتىق يدەولوگيا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ نەگىزگى وزەگىنە اينالۋى كەرەك. ونسىز ءبىز ءۇشىن «باستاعى ميعا تالاس» زامانىندا «بوتەن سانانىڭ» ىقپالىندا كەتۋ ءقاۋپى سەيىلمەك ەمەس.
حح عاسىرداعى حالقىمىزدىڭ باسىنان وتكەن ءداۋىر، ۇلتتىق دۇنيەتانىمىمىز بەن سانا بولمىسىمىزعا ايتارلىقتاي ىقپال ەتىپ، بوتەن ىلىمدەردى سۋداي ءسىڭىرىپ، تاستاي بەكىتىپ كەلدى. تاۋەلسىزدىككە سانامىز ەسەڭگىرەگەن، ۋلانعان كۇيدە جەتتىك. ەگەمەندىكتىڭ وتكەن شيرەك عاسىرى ەس جيىپ، ەتەك جيناۋ زامانى بولدى. ءبىراق مويىنداۋىمىز كەرەك، وتارشىلىق سانا-سەزىمنەن ءالى دە تولىق ارىلا قويعان جوقپىز. بابالارىمىز «ەلۋ جىلدا ەل جاڭا» دەپ تەكتەن-تەك ايتپاسا كەرەك. قازاقتىڭ ۇلتتىق رۋحى ءالى دە ەسەڭگىرەگەن كۇيدە قالىپ قويىپ وتىر. وعان انا ءتىلىمىزدىڭ ءوزىنىڭ تاريحي، شىنايى مەملەكەتتىك دارەجەسىنە ءالى كۇنگە دەيىن تولىق كوتەرىلە الماي، كوپ جاعدايدا اۋدارمانىڭ ءتىلى عانا بولىپ وتىرعاندىعىن-اق دالەل ەتۋگە بولادى.
ءبىزدىڭ سىرتقى يدەولوگيالىق كۇشتەرگە توتەپ بەرەتىن بىردەن-بىر يممۋنيتەتىمىز – ۇلتتىق سانا سەزىمىمىز بولۋى كەرەك. قازاق ءتىلى قوعامدا ءوزىنىڭ تاۋەلسىز ۇلتتىڭ ءتىلى رەتىندەگى تيەسىلى مارتەبەسىنە قول جەتكىزبەي، ۇلتتىق سانانىڭ جاڭا زامانعا ساي ءورىس الۋىن كەشەندى جۇزەگە اسىرا الماسىمىز انىق. ءحى عاسىردا ءومىر سۇرگەن، تۇركى دۇنيەسىنە ورتاق ويشىل ماحمۇت قاشقاري «ادامشىلىقتىڭ كىلتى – انا تىلىندە» دەگەن. ادامشىلىق ءوزى ءۇشىن عانا ەمەس، ەلى ءۇشىن ەڭبەك ەتۋ. «ادامدىق بورىشىڭ حالقىڭا ەڭبەك قىل» دەپ شاكارىم اتامىز دا وسىنى ايتقىسى كەلگەن. بىزگە ەل ءۇشىن ەڭبەك ەتەتىن، ونى ادامدىق بورىشىم دەپ سانايتىن ەرلەردى كوبىرەك تاربيەلەۋ قاجەت. ەلى ءۇشىن ەڭبەك ەتۋدى پارىز سانايتىن ەرلەر قاشاندا ەل يگىلىگىن باستى ورىنعا قويىپ، ءتۇرلى جىمىسقى جەمقورلىق ارەكەتكە بارماسى انىق. حح عاسىردىڭ باسىندا شىن مانىندەگى ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋدى كوكسەگەن ەرلەر بولدى قازاقتا. ءبىراق ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن ولاردىڭ ەل ءۇشىن جاساعان جانكەشتى حارەكەتتەرىن ۇرپاققا تولىققاندى جەتكىزە الماي كەلەمىز. ءبىزدىڭ سانامىزدا الىدە بولسا «ۇلگىلى كومسومولدار» يدەال قۇرۋدا. سانامىز قۇندىلىقتار قاقتىعىسىنىڭ الاڭىنا اينالىپ وتىر. بىزگە، اسىرەسە الدىڭعى اعالار بۋىنىنا ەڭ الدىمەن ءوزىمىزدىڭ ىشكى سەنزۋرامىزدان، ىشكى، جىبەرمەيتىن جاسقانشاق سانادان بوساپ شىعاتىن ۋاقىت كەلدى.
بۇگىنگى جالپى سانى 12 ميلليوننان اسقان قازاق ءۇشىن ۇلتتىق سانا-سەزىمدى تاربيەلەۋدىڭ بىردەن-بىر كىلتى قازاق تىلىندە. بارلىق رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزدى، بابالارىمىزدىڭ دانالىق دۇنيەتانىمىن ءبىز تۋعان تىلىمىزدە عانا بويعا ءسىڭىرىپ، ۇرپاقتارىمىزعا امانات ەتە الامىز. ەگەر ءبىز شىن مانىندە رۋحاني جاڭعىرۋدى جۇزەگە اسىرامىز دەسەك، قازاق ءتىلىنىڭ قوعامدىق ومىردەگى ءرولىن ءتيىستى دەڭگەيگە كوتەرۋىمىز قاجەت. قازاقتىڭ تىلىنە تونگەن قاۋىپ، قاشاندا تاۋەلسىزدىككە تونگەن ءقاۋىپ ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ۇلتتىق بولمىسىمىزدى شىن مانىندە جاڭعىرتپايىنشا، سانامىزعا سىرتقى كۇشتەردىڭ ىقپال جۇرگىزۋى وڭاي جۇزەگە اسپاق.
ۇلتتىق مىنەز قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك. لاتىن قارپىنە كوشۋ ۇدەرىسى تاۋەلسىز ەلىمىز ءۇشىن تاريحي ماڭىزى زور. بۇل ەڭ الدىمەن تۇركى تەكتەس حالىقتارمەن جاڭاشا ينەگراسياعا تۇسۋىمىزگە زور ىقپالىن تيگىزبەك.
جوعارىدا ءقازىر بىرنەشە ۇلتتىق مادەنيەتتەردى بىرىكتىرەتىن وركەنيەتتەر زامانى دەپ ايتقانىمىزداي، تاريحى ءبىر، ءدىلى مەن ءدىنى ورتاق تۇركى تەكتەس حالىقتاردىڭ بىرىگۋى، جاڭاشا تۇرلەنىپ الەمدىك وركەنيەتتە ىقپالدى كۇشكە اينالۋى، ءححى عاسىردا كۇتىلەتىن جاعداي. بۇعان ورتاق لاتىن ءالىپبيىنىڭ وزىندىك وڭ اسەرى بولارى انىق.
مادەنيەتتەردىڭ قايشىلىقتا بولۋى زاڭدىلىق. «ەۋروپانىڭ قۇلدىراۋى» اتتى ايگىلى ەڭبەگىمەن الەمگە تانىلعان مادەنيەتتانۋشى، نەمىس عالىمى وسۆالد شپەنگلەر «مادەنيەتتەر قاشاندا وقشاۋ جانە بىر-بىرىنەن قۇلىپتاۋلى قۇپيا بولمىسقا يە» دەگەن قۇندى پىكىر ايتقان بولاتىن. راسىمەن وركەنيەت ورتاق بولعانىمەن مادەنيەتتەر وزىندىك قايتالانباس بولمىسقا يە. سەبەبى ۇلتتىق مادەنيەتتەر ۇلتتىق داستۇرلەر مەن قۇندىلىقتاردان قۇرالادى. مادەنيەتتەردىڭ ءوز-وزىن ساقتاپ قالۋعا تىرىسۋى، ەكىنشى ءبىر مادەنيەتكە قايشىلىق تۋدىرۋى مۇمكىن. ولاي بولسا قۇندىلىقتار اراسىنداعى قاقتىعىس مادەنيەتتەردىڭ ءوزارا دامۋ زاڭدىلىعى دەسە دە بولادى. ف. فۋكۋيامانىڭ ۇلتتىق مادەنيەتتەر تۇرعاندا «تاريحتىڭ سوڭى» بولا قويماس دەگەن پىكىرىنىڭ ءبىر سىرى وسىندا.
بۇگىنگى جاھاندانۋ زامانىندا ءبىز الەم جۇرتشىلىعىنا اعىلشىن نەمەسە جۇڭگو مادەنيەتىنىڭ وكىلى، بولماسا ورىس الەمىنىڭ بولشەگى رەتىندە ەمەس، ەڭ الدىمەن قازاق ۇلتى رەتىندە قىزىقتىمىز. قازاقتىڭ داستۇرلەرى، ۇلتتىق دۇنيەتانىمى، مۋزىكاسى، ونەرى، ءداستۇرلى ءدىني دۇنيەتانىمى، ۇلتتىق قۇندىلىقتارى، وسىلار عانا جاھاندانۋ زامانىندا ءبىزدى الەمگە تانىتاتىن باستى ەرەكشەلىكتەرىمىز بولىپ قالا بەرمەك. قالعان دۇنيەنىڭ بارلىعى كوشىرمە، سىرتتان كەلەتىن قۇندىلىقتار. ولاردى ءبىز قاجەتىنشە، ءوز كەرەگىمىزگە جاراتىپ، ولارعا تالعامشىل بولۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ عالامعا تانىلاتىن ءبىر-اق قىرىمىز بار ول – قازاق رەتىندەگى ۇلتتىق بولمىسىمىز، حالىق رەتىندەگى اسىل قاسيەتتەرىمىز بەن ەرەكشە ويلاۋ اقىل-پاراساتىمىز. قازاقتىڭ مۇراتى – قازاق بولىپ قالۋ. وزگە جول تەك باسقا وركەنيەتكە جۇتىلۋ عانا.
قۇندىلىقتار قاقتىعىسى ول – ءومىر زاڭدىلىعى. قۇندىلىقتار تارتىسقا تۇسكەن زاماندا ءوز ۇلتتىق قۇندىلىعىن نىعايتا بىلگەن ەلدەر عانا لايىقتى ۇلەسىن الماق.
تاۋەلسىز ەل رەتىندەگى باستى مىندەتىمىز قازاقتىڭ مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت رەتىندەگى ءقادىرىن قايتارىپ، ونى جاڭا زامانعا ساي قايرا تۇلەتۋ بولۋ كەرەك. قازاققا بۇدان وزگە جول جوق. سوندا عانا ءبىزدىڭ قۇندىلىقتار قاقتىعىسقا تۇسكەن الەم جارىسىندا ءوز ورىنىمىزدى ويىپ الارىمىز انىق.
باقىتجان قادىر ۇلى،
فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ل.ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۇۋ فيلوسوفيا كافەدراسىنىڭ دوسەنتى