ءبىر كەزدە ۇرى ۇيگە تەرەزە ارقىلى كىرەتىن. ءقازىر ەكران ارقىلى ەنەدى. بۇرىن قىلمىس تۇندە جاسالاتىن. ەندى ول – تاڭعى سەگىزدە دە، تۇنگى ون ەكىدە دە ورىن الادى. ويتكەنى ۇرى دا، ۇرلاتاتىن دۇنيە دە ينتەرنەتتە. بۇرىن «قالتاڭدى قاقپاس ءۇشىن» ساقتاناتىن ەدىك. ەندى ساناڭدى قاقپاس ءۇشىن ساق بولۋ قاجەت.
كيبەرقاۋىپسىزدىك – ءححى عاسىردىڭ كۇزەتشىسى. بۇرىن كۇزەتشى ادام بولاتىن، ەندى ول – كود. بەيبىت كۇندەگى سوعىس دەسە – ەڭ الدىمەن اقپارات سوعىسى ويعا ورالادى. سەبەبى جاۋ شەكارادان بۇرىن سەرۆەرگە شابۋىلدايدى. ءقازىردىڭ وزىندە الەمدە ءار 39 سەكۋند سايىن كيبەرشابۋىل تىركەلەدى. بۇل – جاھاندىق شىندىق. ال قازاقستان شە؟
2023 جىلى ەلىمىزدە 2 ميلليوننان استام كيبەرشابۋىل ارەكەتى تىركەلگەن. ونىڭ ىشىندە بانكتەرگە، مەملەكەتتىك ورگاندارعا، ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىنا باعىتتالعاندارى كوپ. بۇل – تەك تىركەلگەنى. تىركەلمەگەنى – اعىس استىنداعى ايسبەرگ. ق ر ۇقك-نە قاراستى «KZ-CERT» قىزمەتى كۇن سايىن مىڭداعان فيشينگ سىلتەمەلەر مەن زياندى باعدارلامالاردى بۇعاتتاپ وتىرادى. ءبىراق بۇل «بارريكادا» تەك سىرتقى شابۋىلعا ارنالعان. ال ىشكى قورعانىستىڭ ءوزى بولەك اڭگىمە.
ماسەلەن، مەكتەپ وقۋشىسى «ونلاين وليمپيادا» سىلتەمەسىن باسىپ، بۇكىل مەكتەپ جەلىسىن ءبۇلدىرىپ تاستاۋى مۇمكىن. مەملەكەتتىك قىزمەتكەر فەيك-سايتقا كىرىپ، ىشكى قۇجاتتار حاكەر قولىنا ءوتۋى مۇمكىن. ءتىپتى الەۋمەتتىك جەلىدە تاراعان زياندى سىلتەمەنى بىرەۋ اشىپ قالسا، جەكە دەرەكتەرىڭىز تۇگەل جاريا بولۋى دا عاجاپ ەمەس. كيبەرقاۋىپ – كورىنبەيدى، ءبىراق سوققىسى اۋىر. ول – دىبىسسىز، ءبىراق دەرەكتەردى جايراتاتىن «بومبا».
ەستونيا – كيبەرقاۋىپسىزدىكتى ەڭ جوعارى دەڭگەيگە قويعان ەل. 2007 جىلعى كيبەرشابۋىلدان كەيىن ولار ۇلتتىق دەرەكتەردى تۇگەل سيفرلاندىردى، ءبىراق بۇلتتى تەحنولوگيادا ساقتايدى. ياعني سەرۆەر ەستونيادا تۇرعانمەن، ونىڭ كوشىرمەسى گەرمانيادا، فينليانديادا تۇرادى. حاكەر ەستونيانى شابۋىلداسا دا، دەرەك «قاشىپ كەتەدى». مۇنى ولار «سيفرلىق ەلشى» دەپ اتايدى. بىزدە شە؟ بىزدە دەرەك كوبىنە «ىشتە»، ونىڭ ساقتىق شاراسى دا ءوز دەڭگەيىندە ەمەس.
قازاقستاندا كيبەرقاۋىپسىزدىك بويىنشا «كيبەرقالقان» جوباسى قولعا الىنعان. ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى، سيفرلىق دامۋ مينيسترلىگى، ىشكى ىستەر مينيسترلىگى – ءبارى بۇل ىسكە ارالاسۋدا. ءبىراق جۇيەلىك بىرىزدىلىك كەرەك. ويتكەنى شابۋىل ءبىر قولمەن ەمەس، مىڭ تىنتۋىرمەن جاسالادى. سوندىقتان قورعانىس تا كەشەندى بولۋى ءتيىس.
بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدەگى دەربەس دەرەكتەر بازاسى – ەڭ وسال نۇكتەلەردىڭ ءبىرى. اسىرەسە مەديسينا، ءبىلىم، حقكو جۇيەلەرىندە ازاماتتاردىڭ ءاتى-جونى، جسن، مەكەنجايى، بانك شوتى سەكىلدى مالىمەتتەر اشىق اينالىستا ءجۇر. «مەنىڭ دەرەگىمدى كىم الادى؟» دەيتىندەر كوپ. ءبىراق حاكەرگە ءبارىبىر – ول ءبىر ادامنىڭ ەمەس، ميلليون ادامنىڭ دەرەگىن الادى. ال بۇل – ۇلكەن ساۋدا.
كيبەرشابۋىلدىڭ باستى تۇرلەرى: فيشينگ (جالعان سىلتەمە ارقىلى دەرەك ۇرلاۋ)، مالۆارە (زياندى باعدارلاما)، رانسومۆارە (كومپيۋتەردى بۇعاتتاپ، اقشا تالاپ ەتۋ)، بوتنەت (ۆيرۋستالعان قۇرىلعىلار جەلىسى). بۇلاردىڭ ءارقايسىسى قازاقستاندا تىركەلگەن. ءتىپتى ءبىر وڭىرلىك گازەتتىڭ سايتىن حاكەرلەر بۇزىپ، ەكى كۇنگە دەيىن پورنوسايتقا باعىتتاپ قويعان وقيعا بولعان. بۇل – جاي عانا مىسال. بۇدان ۇلكەن قاۋىپتەر دە بار.
2024 جىلدان باستاپ ق ر پارلامەنتى اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىككە قاتىستى زاڭداردى قايتا قاراپ، الەۋمەتتىك جەلى مەن مەسسەندجەرلەردەگى ءتارتىپتى كۇشەيتۋگە كىرىستى. ءبىراق بۇل – «سالدارمەن كۇرەس». سەبەبى سەبەپ – قولدانۋشىنىڭ بەيقامدىعى. الەۋمەتتىك جەلىدەگى ساۋاتسىزدىق، كيبەرگيگيەنانىڭ جوقتىعى – باستى قاتەر. تەلەفونعا انتيۆيرۋس ورناتپاعان، ءپارولدى بىردەي قوياتىن، Wi-Fi-عا كەز كەلگەن جەردە قوسىلاتىن ادامدار كوپ. بۇلار – حاكەرلەر ءۇشىن «دايىن اس».
دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ دەرەگى بويىنشا، كيبەرشابۋىلدان كەلگەن ەكونوميكالىق شىعىن 2022 جىلى الەمدە 6 تريلليون دوللاردى قۇرادى. بۇل – كيبەرقىلمىستىڭ الەمدەگى ءۇشىنشى ءىرى ەكونوميكاعا اينالعانىن بىلدىرەدى. اقش-تا ءبىر كيبەرشابۋىل ورتا ەسەپپەن 4،5 ميلليون دوللارعا شىعىن كەلتىرەدى. قازاقستاندا دا كەيبىر بانكتەر مەن كومپانيالار شابۋىلعا تاپ بولىپ، قوماقتى قاراجاتىنان ايىرىلعان. ءبىراق كوپشىلىك مۇنداي اقپاراتتى اشىق جاريالامايدى – يميدج ءۇشىن.
ال ءبىز نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ ءبىرىنشى كەزەكتە – كيبەرقاۋىپسىزدىك مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ. بۇل – مەكتەپ قابىرعاسىنان باستالۋى ءتيىس. «سيفرلىق ساۋاتتىلىق» ساباعى جاي عانا «Google ىزدەۋ» ەمەس، قاۋىپسىزدىككە باعىتتالعان بولۋى قاجەت. ەكىنشىدەن، مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار مەن بيزنەس سەكتور ىشكى جەلىسىن تەكسەرىپ، «اق شابۋىل» ارقىلى ءالسىز تۇستارىن انىقتاپ وتىرۋى كەرەك. ۇشىنشىدەن، ۇلتتىق جي نەگىزىندە كيبەرشابۋىلدى الدىن الا بولجايتىن جۇيەلەر قۇرۋ – ۋاقىت تالابى.
يزرايل – كيبەرقاۋىپسىزدىك سالاسىندا الەمدەگى كوشباسشى. وندا كيبەرقاۋىپ – ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكپەن تەڭ. اسكەري قىزمەتكە الىنعاندار الدىمەن سيفرلىق قورعانىس بولىمدەرىنە ىرىكتەلەدى. ءبىز دە ءدال سولاي قاراۋىمىز كەرەك. سەبەبى بۇگىن قارۋمەن ەمەس، كودپەن ۇرىساتىن زامان. جاۋدىڭ بەت-جۇزىن كورمەيسىڭ. ءبىراق ول سەنىڭ سەرۆەرىڭدە وتىر.
كيبەرقاۋىپسىزدىك – تەك IT مامانداردىڭ شارۋاسى ەمەس. ول – ءار قولدانۋشىنىڭ دا جاۋاپكەرشىلىگى. ءار ازامات ءوزىنىڭ سمارتفونى، كومپيۋتەرى، الەۋمەتتىك جەلىدەگى ءپروفيلى ءۇشىن جاۋاپتى. سەبەبى ۇرى تەرەزەدەن ەمەس، ەكراننان كىرەدى. ونىڭ كىلتى – بىزدەگى نەمقۇرايلىلىقتا. ەندەشە، كىلتتى كىلتيپان ەمەس، قورعان قىلۋىمىز كەرەك.
قورىتىندى: قازاقستان – دامىپ كەلە جاتقان سيفرلىق مەملەكەت. ءبىراق سيفرلانۋ – كيبەرقاۋىپسىزدىكپەن بىرگە ءجۇرۋى ءتيىس. ايتپەسە ساندىق دامۋ سان سوقتىرىپ كەتۋى مۇمكىن. ءار جۇيە – بەكىنىس. ءار قولدانۋشى – سارباز. ال ءار دەرەك – ۇلتتىق بايلىق. ونى قورعاۋ – ەل قورعانى.
ءقازىر ءقاۋىپ – كوزگە كورىنبەيدى. ءبىراق سوققىسى – جويقىن. سوندىقتان بىزگە ينتەرنەتكە ەمەس، ءقاۋىپسىز ينتەرنەتكە كوشۋ كەرەك. بۇل – مىندەت. بۇل – بولاشاقتىڭ كەپىلى.
