ULYS: - قازاقستان ءۇشىن ورتالىق ازيانىڭ ورنى قانداي؟
ءا.بايەل: - ورتالىق ازيا – ادامزات تاريحىنداعى ەرەكشە ايماق. كەزىندە عۇندار وسى جەردەن ەۋروپاعا اتتانعان. ۇلى تۇركى قاعاندىعى وسى مەكەندى جايلاپ، سول ءداۋىردىڭ الىپ كۇشتەرى شىعىس ريم يمپەرياسى جانە قىتايمەن يىق تىرەسكەن. ازيا، ەۋروپا مەن افريكادا ۇستەمدىك قۇرعان التىن وردا، وسمانلى، ءسافاۋي، ۇلى موعول سياقتى قۇدىرەتتى يمپەريالاردىڭ ءتۇپ تامىرى – وسى كىندىك ازيا.
بۇگىن ءۇش ءجۇز جىلدىق قۇلدىراۋ مەن بوداندىق كەزەڭىنەن سوڭ، ورتالىق ازيا تاۋەلسىزدىگىنە قاۋىشقان مەملەكەتتەر ارقىلى گەوساياسي ساحناعا ورالىپ وتىر. ءبىر ايتا كەتەتىنى، ورتا ازيا جاھان تاريحىندا ماڭىزدى ءرول ويناعان، بۇكىل ءبىر افروەۋرازيانىڭ دامۋىنا باعىت بەرگەن ءۇش مىڭ جىلمەن سالىستىرعاندا بۇل ءۇش ءجۇز جىل ءبىر مەزەت قانا.
قازاقستان ءقازىر كوپۆەكتورلى سىرتقى ساياساتتى ءتيىمدى جۇزەگە اسىرىپ كەلە جاتقان ەل. ارينە، رەسەي، جۇڭگو، امەريكا قۇراما شتاتتارى سياقتى ۇلكەن مەملەكەتتەرمەن ورناعان ىنتىماقتاستىعىمىز وتە ماڭىزدى. ءبىراق، ءبىز ءۇشىن ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ورنى بولەك. سەبەبى تاريحىمىز ورتاق، مۇددەلەسپىز، ءبىر كەمەدە وتىرعان جولاۋشىلار سەكىلدىمىز. مۇرات-ماقساتىمىزدى، ىنتىماعىمىزدى، كۇش-جىگەرىمىزدى بىرىكتىرسەك قانا دىتتەگەن جەرىمىزگە جەتەمىز.
بۇنى قازاق بيلىگى ءتۇسىنىپ وتىر. ەسىڭىزدە بولسا، 2005 جىلى مەملەكەت باسشىسى ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ وداعىن قۇرۋدى ۇسىنعان بولاتىن. سول كەزدە ول «مادەنيەتىمىز، ءتىلىمىز، تاريحىمىز، ەكونوميكالىق مۇددەلەرىمىز ءبىر، مۇنداي العىشارتتار ەۋروپا وداعىن قۇرعانداردىڭ تۇسىنە دە كىرمەگەن ەدى» دەپ ايتقان. ءتىپتى ورتاق ۆاليۋتانى ەنگىزۋ سياقتى ينتەگراسيانىڭ ىلگەرى ساتىسىن مەجەلەگەن.
ULYS: - ول ۇسىنىس نەگە جۇزەگە اسپادى؟
ءا.بايەل: - ونىڭ ءارتۇرلى سەبەپتەرى بولدى. ونىڭ ىشىندە، مىسالى، سول كەزدەگى وزبەك بيلىگىنىڭ ۇستانىمىن ايتۋعا بولادى. ەندى ءقازىر وزبەكستاندا جاڭا پرەزيدەنت كەلگەلى بەرى قاڭتارىلىپ قالعان ورتالىق ازيا ينتەگراسياسىنىڭ تامىرىنا قايتا قان جۇگىرە باستادى. سوندىقتان بۇل ۇلى ماقسات ءتۇپتىڭ تۇبىندە جۇزەگە اسادى دەپ سەنەمىن. سەبەبى وڭىرلىك ينتەگراسيا قازاقستان ءۇشىن دە، ايماقتاعى باسقا ەلدەر ءۇشىن دە – گەوساياسي يمپەراتيۆ.
ويىندار تەورياسىندا اباقتىداعىنىڭ ديلەمماسى دەگەن ۇعىم بار. ونىڭ قىسقاشا مازمۇنى مىناداي: اباقتىعا قامالعان ەكى ادامنىڭ، ولاردى ا مەن ءا دەلىك، الدىندا ەكى تاڭداۋ بار – بىر-بىرىنە قارسى كۋالىك ەتۋ نە ۇندەمەۋ. ا ا-گە قارسى كۋالىك ەتىپ، ءا ۇندەمەسە، ءبىرىنشىسى بوساپ شىعىپ، ەكىنشىسى ون جىلعا سوتتالادى. ءا ساتقىندىق جاساپ، ا ۇندەمەسە دە، ءبىرىنشىسى ەركىندىكپەن قاۋىشىپ، ەكىنشىسى ون جىلعا تۇتقىندالادى. ەكەۋى دە بىر-بىرىنە قارسى كۋا بولسا، ەكى جىلعا، ال اۋىزبىرلىككە قول جەتكىزىپ، ەكەۋى دە ۇندەمەسە، جارتى جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلادى. بۇل جەردەگى ەڭ دۇرىس شەشىم – ەكەۋىنىڭ دە ىنتىماقتاستىق جاساپ، ۇندەمەگەنى. الايدا، كوپ جاعدايدا، ارالارىندا سەنىمنىڭ بولماۋىنان جانە ءارقايسىسى ءوز باسىن عانا ويلاعاندىقتان، بۇنداي جاعدايعا تۇسكەندەر بىر-بىرىنە قارسى كۋالىك ەتىپ، جاعدايلارىن ۋشىقتىرىپ الادى.
ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ جولىن دا وسىعان ۇقساتۋعا بولادى، ىنتىماقتاستىق جاساساق – بىرگە جەڭەمىز، الاۋىزدىققا سالىنساق – بىرگە جەڭىلەمىز.
ULYS: - ايماقتىق ينتەگراسيانى دامىتۋ تۇرعىسىنان قاي سالالار ماڭىزدى؟
ءا.بايەل: - قىسقا قايىرساق، بارلىق سالالار. ەكونوميكا، كولىك، مادەنيەت، ءتىل، قاۋىپسىزدىك. سانامالاي بەرۋگە بولادى.
مىسالى، ءبىز بۇگىن تاياۋ شىعىستاعى جان تۇرشىكتىرەرلىك جاعدايدى كورىپ وتىرمىز. بىتپەيتىن قاقتىعىس، سوعىس، قانتوگىس، ىدىراپ جاتقان مەملەكەتتەر. بۇل، بارىنەن بۇرىن، ايماقتاعى ەلدەردىڭ الاۋىزدىعىنىڭ سالدارى.
قۇداي بەتىن اۋلاق ەتسىن، بۇنداي الاساپىران ورتالىق ازيادا دا ورىن الۋى مۇمكىن دەگەن پىكىرلەر ايتىلدى كەزىندە، ءقازىر دە ايتىلىپ كەلەدى. زبيگنيەۆ بجەزينسكييدىڭ ورتالىق ازيانى «ەۋرازيانىڭ بالقاندارى» دەپ اتاعانىن ەستەن شىعارمايىق. شۇكىر، بۇل بولجام وسى كۇنگە دەيىن جۇزەگە اسقان جوق. بۇدان كەيىن دە ىسكە اسپاس ءۇشىن قاۋىپسىزدىگىمىزدى نىعايتۋ جولىندا جۇمىس جاساۋىمىز قاجەت.
باسقا ءبىر مىسال رەتىندە سۋ جانە ەنەرگەتيكا ماسەلەلەرىن ايتا كەتۋگە بولادى. تاياۋ جىلدارى ايماق ەلدەرى سۋ تاپشىلىعىمەن، قۇرعاقشىلىقپەن بەتپە-بەت كەلۋى مۇمكىن. وڭىردەگى ءىرى-ىرى وزەندەر بارشامىزعا ورتاق. بۇل ماسەلەلەردى شەشۋدىڭ جالعىز جولى – بارلىق تاراپتار ءۇشىن ءتيىمدى ىنتىماقتاستىق.
ULYS: - وسى تۇرعىدا قازاقستان ايماقتاعى ساياساتىن قالاي قالىپتاستىرۋ كەرەك؟
ءا.بايەل: - جالپى، ءبىز ءبىر نارسەنى تەرەڭ ۇعىنۋىمىز كەرەك: قازاقستاننىڭ جاھاندىق حالىقارالىق قاتىناستاردىڭ، تاريحي ۇدەرىستەردىڭ ماڭىزدى سۋبەكتىنە اينالۋى، ياعني، ەلىمىزدىڭ سۋبەكتتىگى ورتالىق ازياداعى قىسقا جانە ۇزاق مەرزىمدى ستراتەگيامىزدىڭ دۇرىستىعىنا جانە جان-جاقتىلىعىنا تىكەلەي بايلانىستى. بۇل باعىتتا ۇلكەن كورەگەندىكپەن، تياناقتى دايىندىقپەن جۇمىس ىستەۋىمىز كەرەك. 2020، 2030، 2050 جىلدارى قانداي ماقساتتارعا جەتۋ كەرەك ەكەندىگىمىزدى مەجەلەپ، ونىڭ ناقتى جولدارىن ويلاستىرعان ءجون.
ورتالىق ازياداعى ىنتىماقتاستىقتىڭ ەڭ نەگىزگى ۇستىنى، ىرگەتاسى – تولىق تەڭدىك. بارلىق ەلدەر – تەڭ قۇقىلى. ءبىز بۇل ءپرينسيپتى مۇلتىكسىز، رياسىز ۇستانۋىمىز قاجەت. ارامىزدا اعا دا، ءىنى دە جوق، ءبارىمىز – باۋىرمىز. بىرەۋىمىز ەكونوميكامىزدىڭ اۋقىمىن، بىرەۋىمىز حالقىمىزدىڭ سانىن، بىرەۋىمىز تاريحىمىزدىڭ تەرەڭدىگىن العا تارتىپ، الاۋىزدىققا سالىنىپ، بولماشى دۇنيەلەر ءۇشىن باقتالاساتىن بولساق، ناتيجەگە جەتپەيمىز. سوندىقتان ءبولىپ ال دا بيلەي بەر دەگەن سۇرقيا ساياساتپەن ارامىزعا قاعىلعان سىنالاردان، ادەيى قالىپتاستىرىلعان ستەرەوتيپتەردەن، جالپى ايتقاندا، ۇساق ۇلتشىلدىقتان ارىلۋىمىز كەرەك.
ULYS: - ايماقتىڭ حالىق سانى جاعىنان بولاشاعى قانداي بولماق؟
ءا.بايەل: - ورتالىق ازيا دەگەنىمىز – دەموگرافيالىق الەۋەت. ءقازىر ايماقتىڭ حالقى 70 ميلليون، بولاشاقتا 100 ميلليونعا جەتۋى مۇمكىن. بۇل دەگەنىڭىز ۇلكەن ادامي كاپيتال، ۇلكەن نارىق، كەرەك دەسەڭىز، ۇلكەن اسكەري الەۋەت. قازاق ەلىنىڭ وسى الەۋەتكە سۇيەنگەنى، ونى دامىتقانى، پايدالانعانى ابزال. بۇگiننiڭ وزىندە ورتا ازيالىق ستۋدەنتتەر ءبىزدىڭ جوعارعى وقۋ ورىندارىمىزدا وقيدى، ول جاقتىڭ ماماندارى وسىندا كەلىپ جۇمىس ىستەيدى. قازاقستاننىڭ ول ەلدەردە ينۆەستيسيالارى بار. وسى جۇمىستاردى ۇدەتە تۇسكەن ءجون. مىسالى، ءقازىر قازاقستاننىڭ باسقا ەلدەردىڭ دامۋىنا رەسمي كومەك كورسەتەتىن اگەنتتىگى قۇرىلىپ جاتىر. QazAID دەپ اتالادى. بىلە بىلگەنگە، بۇل ءبىز ءۇشىن ۇلكەن بەلەس. مەنىڭ ويىمشا، سول QazAID قىزمەتىنىڭ باسىم باعىتى ورتالىق ازيا بولعانى ءجون.
تاعى ءبىر اسپەكتتى قاراستىرايىق. ورتالىق ازيا – ءبىز ءۇشىن جاقىن تىلدىك ورتا، بۇل ەلدەرمەن قارىم-قاتىناس ارقىلى ءتىلىمىزدى دامىتامىز، بايىتامىز، پوزيسيالارىن كۇشەيتەمىز. ءقازىر الەمدە 7 000-عا جۋىق ىرىلى-كىشىلى ءتىل بولسا، سونىڭ 30 شاقتىسى عانا – 50 ميلليوننان استام سويلەۋشىسى بار تىلدەر. قازاق، قىرعىز، وزبەك، تۇرىكمەن تىلدەرىنىڭ جاقىندىعىن ەسكەرسەك، مادەني قارىم-قاتىناسپەن ولاردىڭ كونۆەرگەنسياسىن قامتاماسىز ەتۋ ارقىلى ءبىز دە 50 ميلليوننان اساتىن ءىرى تىلدىك ورتاعا قول جەتكىزە الامىز. مىسالى، 18 ميلليوندىق اۋديتوريا ءۇشىن فيلم ءتۇسىرۋ مەن 50 ميلليوننان اساتىن اۋديتوريا ءۇشىن فيلم ءتۇسىرۋدىڭ ايىرماشىلىعى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.
وسى كۇنگە دەيىن تىلدەرىمىز جاساندى تۇردە بىر-بىرىنەن الىستاتىلدى. ەندى ءبىز ولاردىڭ ءبىر داڭعىل جولعا ءتۇسىپ، تابيعي دامۋ ارقىلى جاقىنداسۋىن ماقسات ەتۋىمىز قاجەت. ماسەلەن، ءالى كۇنگە دەيىن قازاق پەن قىرعىز، وزبەك پەن تۇرىكمەن ارالارىنداعى قاتىناستا بوگدە تىلگە جۇگىنەدى. ال نەگىزى، ءارقايسىسى ءوز تىلىندە سويلەسە، اپ-ادەمى-اق تۇسىنىسەدى. ءبىراز ۇيرەنىپ، توسەلگەننەن سوڭ ەش قيىندىق قالمايدى.
بۇل رەتتە الىپبيلەرىمىزدىڭ دە ورتاق بولعانى ۇلكەن ماڭىزعا يە. سوندىقتان ءبىز ەنگىزەتىن لاتىن گرافيكاسىنا ۇقىپتىلىقپەن قاراۋىمىز كەرەك. ارىپتەرىمىزدىڭ الا-قۇلالىعى قارىم-قاتىناسقا كەسىرىن تيگىزەتىنى ءسوزسىز.
جالپى، ورتا ازيا – قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياسي سالماعى مەن قاۋىپسىزدىگىنىڭ، كەرەك دەسەڭىز تاۋەلسىزدىگى مەن دەربەستىگىنىڭ بىردەن ءبىر كەپىلى. ال قازاقستاننىڭ ورتالىق ازياداعى ىقپالىنىڭ پارمەنى ءبىزدىڭ ىشكى كۇش-قۋاتىمىزعا بايلانىستى. ءوزىنىڭ تىلىندە سويلەيتىن، ءوز مادەنيەتىن دامىتقان، ەكونوميكاسىن ۇلعايتقان، ساياسي جۇيەسىن كەمەلدەندىرگەن قازاقستان عانا جۇمساق كۇش ارقىلى ورتالىق ازياداعى باۋىرلارىمىز ءۇشىن تارتىمدى ۇلگى بولا الادى.
ULYS: - ايماقتاعى بەلگىلى ءبىر ەلگە باسىمدىق بەرۋىمىز كەرەك پە؟
ءا.بايەل: - مەنىڭشە، بارلىق ەلدەر، بارلىق حالىقتار ءبىز ءۇشىن بىردەي جاقىن، بىردەي ماڭىزدى. ەشكىمدى ءبولىپ-جارا المايمىز.
كەيبىر وبەكتيۆتى فاكتورلارعا قارايتىن بولساق، وزبەكستان حالقىنىڭ سانى جاعىنان ەرەكشەلەنىپ تۇرعان مەملەكەت. جالپى، كەيدە قازاقستان مەن وزبەكستاندى كىندىك ازيانىڭ گەرمانياسى مەن فرانسياسىنا ۇقساتىپ جاتادى. بۇل انالوگيانىڭ جانى بار دا شىعار.
ءدال ءقازىر، Brexit ۇدەرىسى باستالىپ، فرانسيادا ەۋروپاشىل ماكرون پرەزيدەنت سايلانعالى بەرى، المانيا مەن فرانسيا ەكىلىگى قايتادان وداقتىڭ قوزعاۋشى كۇشى ءرولىن بىرگە اتقارۋعا كىرىسكەن سياقتى.
بۇل تۇرعىدا قازاقستان مەن وزبەكستاننىڭ پارمەندى ارىپتەستىگى دە وڭىرلىك ىنتىماقتاستىقتى ۇدەتە تۇسەر ەدى. بۇل، ارينە، قالعان مەملەكەتتەردىڭ ماڭىزسىز ەكەندىگىن استە بىلدىرمەيدى. ءبىراق، قازاق جانە وزبەك ەلدەرىنىڭ ۇيلەسىمى ايماقتاعى ينتەگراسيانىڭ قارقىنىنا ەرەكشە سەرپىن بەرەتىنىن ەشكىم جوققا شىعارا المايتىن شىعار.
بۇل رەتتە مىنا قۋانتارلىق جايتتى ايتا كەتۋ كەرەك. قازاقستان بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ ۋاقىتشا مۇشەسى رەتىندە ءوز كۇن ءتارتىبىنىڭ ءبىرىنشى باسىمدىعى رەتىندە ورتالىق ازيا ماسەلەلەرىن ايقىندادى. وزبەكستاننىڭ مەملەكەت باسشىسى دا بۇۇ باس اسسامبلەياسىندا بيىل سويلەگەن العاشقى سوزىندە ورتالىق ازيانىڭ باق-بەرەكەسىن باستى ماقسات دەپ اتادى. بۇل ەكى ەلدىڭ مۇراتى مەن مۇددەسىنىڭ، ستراتەگيالىق كوزقاراسىنىڭ ءبىر جەردەن شىعىپ وتىرعاندىعىنىڭ بەلگىسى.
ال بارشامىزعا ورتاق ناۋرىز مەرەكەسiمەن تۇسپا-تۇس كەلگەن ورتا ازيا مەملەكەت باسشىلارىنىڭ استاناداعى باسقوسۋىن ايماقتاعى جاڭا كەزەڭنiڭ باستاۋى دەپ اتاۋعا بولادى.
ULYS: - سۇحباتىڭىزعا راحمەت!
سۇحبات «ULYS» ديدجيتال جۋرنالىنىڭ №1 سانىندا (05.09.2018) جاريالاندى.
