Únemi búlinip qalatyn aıaldamalar men qoqys salǵyshty, kóshedegi oryndyqtardy syndyryp ketý, oryndyqtardyń aldy men artyna oıyp jazyp jazý ketý, túrli mádenı, demalys oryndaryndaǵy eskertkishterdy syzyp ketý Qazaqstanda únemi kezdesetin faktorlardyń biri. Bul dertpen qoǵam bolyp kúresý qajet.
Jalpy vandalızmniń shyǵý tarıhy tereńde. 450 jyldary Rım ımperıasynda paıda bolǵan. Túp maǵynasy «qıratýshy», «syndyrýshy» degendi bildiredi. Rım ımperıa bolyp turǵanda, mádenıeti osal taıpalar Rımniń arhıtektýralyq qurylystaryn qıratqandarǵa qatysty aıtylǵan termın.
QR İİM málimetine qaraǵanda, elimizde jyl saıyn vandalızmge baılanysty myńdaǵan quqyq buzýshylyq áreketter tirkeledi. Tek osy jyl basynan beri bótenniń múlkin qasaqana syndyrǵany, jalpy paıdalaný oryndaryn lastaǵany, ǵımarattar men turǵyn úı-jaılardy búldirgeni úshin 100-ge jýyq adam jazalanǵan. Olardyń bári jaýapqa tartylyp, tıisti jazasyn alǵan.
Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń tapsyrmasymen vandalızmge qarsy kúreı kúsheıtildi. 2023 jyldyń 3 qańtarynda Qazaqstan Respýblıkasynyń Ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly kodeksine tıisti túzetýlerge qol qoıyldy. Zań aıasynda vandalızm aktileri, qoǵamdyq jáne jeke múlikti búldirgeni úshin jaza qatańdatyldy. Aıyppul kólemi ósti. Talaptar men qadaǵalaý jumystary kúsheıtilýde. Alaıda aıyppuldy ǵana ósirip vandalızmdi túbimen joıý múmkin emes. Bastysy adamdardyń tabıǵatqa degen sanasyn ózgerte otyryp, onymen barlyǵy jumyla kúrisýi tıis deıdi KazAlpine Club qoǵamdyq birlestiginiń basshysy Denıs Lýkánchýk.
«Bizdiń qaýymdastyǵynyń músheleri únemi Almaty taýlarynda senbilik ótkizemiz. Tazalyq jumystarynyń bárin óz kúshimizben jasaımyz. Sonda baıqaıtynymyz taýǵa demalysqa keletin adamdar aınalasyn lastap, qoqsyqqa toltyryp, aǵashtardy kesip, aqparattyq taqtalardy shımaılap ketedi. Talaı qoryqtarda qabirlerdiń qırap jatqanyn, petroglıfterdiń boıalǵanyn kórdik. Tipti, vandaldar turǵyn úılerdi, saıabaqtardaǵy oryndyqtardy, kóshe shamdaryn, aıaldamalar men avtobýstardy búldirip ketedi. Bul qoǵam derti onymen barlyǵymyz kúresýimiz kerek», – dedi KazAlpine Club qoǵamdyq birlestiginiń basshysy Denıs Lýkánchýk.
Vandalızm máselesi qazirgi jas ekologtardy da tolǵandyrady. Ekolog Dana Baqytbekqyzynyń aıtýynsha, qazirgi kezde «balalar vandalızmi» deıtin termın kezdesedi. Jasóspirimder arasynda da mádenı, kópshilik oryndardy búldirý oqıǵalary jıi bolady.
«Vandalızmmen baılanysty negizgi problemalar – qoǵamdyq sana men bilimniń joqtyǵy. Qazirgi kezde «balalar vandalızmi» degen termın bizdiń sóz qoldanysymyzǵa enip qoıdy. Bul neni kórsetedi?! Balalar men jasóspirimder arasynda qoǵamdyq oryndardyń búldiretin balalar men jasóspirimderdiń kóbeıgenin kórsetedi. Qoǵamdyq keńistikter men ortaq menshiktiń mańyzdylyǵyn túsinbeý, saldarynan adamdardyń qorshaǵan orta men qala nysandaryn baǵalamaýyna jáne olarǵa qamqorlyq jasamaýyna deıin aparady. Men ýnıversıtet qabyrǵasynda oqyp júrgende mektepterde praktıkada boldym. Qazir mektepterde de ekologıalyq bilim, tabıǵatty aıalaý jumystary jaqsy júrgiziletinin baıqadym. Biraq adam sanasynda ekologıalyq mádenıetti tolyq qalyptastyrý úshin bul az. Balaǵa qoǵamdyq mádenıet, qorshaǵan ortany aıalaý týraly otbasydan, balabaqshada, mektepten, qajet bolsa JOO-nan júıeli úıretý kerek. Sonda adamnyń sanasynda ekologıalyq mádenıet tolyq qalyptasady» deıdi ekololog Dana Baqytbekqyzy.
Bul baǵyttada jumystar jan-jaqty júrgizilip jatyr dep aıtsaq bolady. Qazir jastar bunymen jan-jaqty kúres júrgizýde. QR Prezıdentiniń bastamasymen 11 sáýirden bastalǵan respýblıkalyq «Taza Qazaqstan» ekologıalyq naýqany elimizde bir aı boıy júrgiziletin bolady. Osy ekologıalyq aksıa aysynda Astanada vandalızmge qarsy «Toqta, vandal!» aksıasy ótkizildi. Budan da bólek elimizdiń túpkir-túpkirinde osy baǵyttaǵy sharalar kóptep uıymdastyrypy jatyr. Ol sharalardyń maqsaty bir – vandalızm degen qoǵam dertin túbirimen joıý.
«Vandalızm qoǵamnyń múlikke zıany tıgizýi dep eseptemeý kerek. Ol turǵyndardyń qaýipsizdigi men ómir súrý jaılylyǵyna qaýip tóndiretinin jaıt.. Jalpy árbir azamat qala tazalyǵyna nemquraıly qaramaýy qajet. Ásirese jastar vandalızm áreketteriniń aldyn alyp, taza ári qaýipsiz orta qalyptastyrýǵa atsalysqany durys. Bul aksıa qoǵamdyq múliktiń búlinýine jol bermeýdi, sondaı-aq azamattardyń sanasy men jaýapkershiligin attyrýdy nasıhattaıdy», - degen eli «Toqta, vandal!» aksıasy kezinde elordanyń Jastar saıasaty basqarmasynyń basshysy Samat Ibraev.
Qoryty aıtqanda, vandalızm máselesi kópshilikti oılandyratyndaı jaǵdaıǵa alyp kelip otyr. Kún saıyn buraralyq aqparat quraldarynda halyqtyń múlkin, komýnaldyq menshigin búldirgeni týraly jańalyqtar jıi jarıalanada. Vandalızm derti epıdemıa syndy. Memleket basshysynyń únemi aıtatyn halyqtyń quqyqtyq saýatyn arttyrý jáne qoǵamdyq tártipsizdikter men mádenıetsizdikti boldyrmaý jónindegi mindetter erekshe ózektilikke ıe bolyp otyr. Qazirgi jaǵdaı mundaı zańsyz áreketter úshin jaýapkershilikti kúsheıtýdi qaıta qaraý kerektigin dáleldeıdi.