Bir aptanyń ishinde eki birdeı memlekettik saparǵa barýdyń protokol tarıhynda sırek kezdesetin qubylys. Qazaqstan basshysy munyń bárin beker istep júrgen jok. Ótken aıdyń sońynda Qasym-Jomart Tokaev Prezıdent retinde Mońǵolıaǵa tuńǵysh ret memlekettik saparmen bardy.16 jyl boıy Mońǵolıa Qazaqstan Prezıdentin qarsy almaǵan bolatyn. Qazakstan aldaǵy ýaqytta Monǵolıada vaksına óndirisin ashpaq. Bul qazaqtyń veterınarlyq vırýsologıa salasyndaǵy úlken jeńisi. Sonymen birge Mońǵolıanyń qazba baılyqtaryna esik ashyldy. Bizdiń kózdep otyrǵanymyz boksıt edi. Endi otandyq ınvestorlarǵa Mońǵolıada jumys isteý jeńildemek- dep jazdy jýrnalıs.
Sábı súıý armanǵa aınalǵandaı...
Ata-babalarymyz: «Adamnyń bir qyzyǵy bala degen...», «Balaly úı - bazar» dep dúnıege urpaq ákelýdi, úrim-butaǵyn jalǵastyrýdy eń úlken baqytyna balaǵan. Kezinde urpaqsyzdyqtyń kesirin kóp tartpaǵan ultymyz búginde bul indettiń shyrmaýyna shyndap shyrmalǵandaı. Buny jahandaný dáýiriniń basty indetteriniń biri desek te qatelespeımiz. Alaıda mamandar bedeýliktiń beleń alýy bizde ǵana emes, kúlli dúnıe júzindegi tendensıa degen tujyrym jasaýda. Qalaı desek te, bedeýlik pen belsizdik demografıalyq ahýalymyzdy aqsatqan úlken keselge aınaldy. Búginde áıelderdiń 45 paıyzy bedeýlikke ushyrasa, er azamattar arasyndaǵy belsizdik 40 paıyzǵa jaqyndaǵan. Bul árıne alańdatarlyq, ári kóńilge qorqynysh uıalatatyn jáıt. Gınekolog mamandardyń pikirinshe, eger áıel men erkek úılenip, bir jyl boıy turaqty qarym-qatynasta bolyp júktilik paıda bolmasa, bul bedeýliktiń nyshany bolýy múmkin deıdi. Mundaı jaǵdaıda dereý mamandardyń qabyldaýyna jazylýdy eskertedi.
Álemde órship turǵan kesel
Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy (DSU) osydan 5 jyl buryn álemde qansha jup bedeýlikke shaldyqqany týraly málimet jarıalaǵan. Osy derekke júginsek, 50 mıllıonǵa jýyq adam osy keselge ushyrapty. Al sodan beri bul sannyń sóz joq, óse túskeni anyq. Biraq atalǵan uıym búginde bedeýliktiń sanymen emes, onyń sebep-saldarymen kúresip álek. Álemniń belgili sarapshy-ǵalymdary da bedeýlik máselesiniń dál qazirgi zamanda nelikten órship ketkeni týraly ártúrli boljamdardy alǵa tartýda. Ǵalamtordaǵy málimetterge zer salsaq, bedeýlik pen belsizdiktiń beleń alýyna tamaqtaný úrdisiniń ózgerýi men ekologıalyq faktorlar óz zardabyn tıgizýde. Qazir kúndelikti tutynyp júrgen taǵamdarymyzdyń tabıǵı quramy men sapasy kóńil kónshiterlikteı emes. Oǵan mán berip jatqan eshkim joq. Kúndelikti as mázirimizdegi as-sýymyzda nebir boıaǵyshtar, dám kúsheıtkishter, hımıalyq qospalar kóbeıdi. Sonymen qatar turmystyq qoldanysymyzdaǵy, ıaǵnı adamzattyń bólinbes bólshegine aınalǵan mıkrotolqyndy pesh, kompúter, uıaly telefon sekildi turmystyq zattar da bedeýlikti asqyndyrýda dep dabyl qaǵýda mamandar. Sol sebepti ǵalymdar uıaly telefondy qaltaǵa jaqyn ustamaýǵa, qýat kózi 5 paıyzdan tómendegende ony qoldanbaýǵa keńes beredi. Al mıkrotolqyndy peshterdi jıi qoldanbaǵan abzal deıdi.
Názik jandylardyń otbasylyq qundylyqtan góri materıaldyq qundylyqty, mansapty joǵary qoıyp, er azamattarmen ıyq teńestire eńbek etýleri de jeke ómirlerine áser etpeı jatqan joq. Sondyqtan bala kóterý jasyndaǵy áıelder mansapty emes, ana bolyp, sábı súıýdi birinshi kezekke shyǵarǵandary jón. Osy másele tóńiregine jan-jaqty zertteý jasaǵan Kembrıdj ýnıversıtetiniń oqytýshylary men profesorlary: «Sońǵy kezderdegi áıelderdiń arasynda bedeýliktiń jıileýi olardyń analyq emes, materıaldyq, mansaptyq qundylyqtardy joǵary qoıýynan bolyp otyr. Sebebi áıelderdiń qan aınalymy jatyrǵa emes, mıǵa ketip jatyr» deıdi.
Sonymen qatar, qımyl-qozǵalystyń azdyǵy da bedeýliktiń kóbeıýine sebep bolyp otyr.
Statısıka ne deıdi?
Qazaqstanda árbir altynshy jup sábı súıýge qabiletsiz. Biraq bul da naqty málimet emes. Óıtkeni, tizimge tek dárigerge qaralyp, medısınalyq keńeske júgingender ǵana engen. Densaýlyq saqtaý salasy mamandarynyń 2021 jylǵy keltirgen derekterine júginsek, áıelderdiń 20 myńǵa jýyǵy, al 2 myńdaı er azamattardyń osy keselge shaldyqqany anyqtalǵan. Bul rette dárigerderdiń ózderi bóriktilerdiń arasyndaǵy belsizdiktiń jyl ótken saıyn órship bara jatqandyǵyn jasyrmaıdy. Atalǵan derekter «Qazaqstandyq otbasy - 2022» ulttyq baıandamasynan alyp keltirilip otyr. Odan bergi bir jarym jyldyń ishinde bul san artpasa, kemimegeni anyq.
Mamandardyń aıtýynsha, qazaqstandyq er azamattar stereotıppen ómir súredi. Esh jerleri aýyrmaıtyndyqtan, ári jubaılyq mindetterin oıdaǵydaı atqaratyndyqtan olar úshin belsizdik - sonshalyqty qaýipti dert emes. Sondyqtan da olar óz tarapynan eshqandaı kemshilik bar dep oılamaıdy. Al jyldary men kúnderi bosqa ótip, ana bolý baqytyna zar bolyp júrgen áıelderdiń arasynda erlerin úgittep, andrologtyń qabyldaýyna apara almaı júretinderi qanshama.
«Meniń qabyldaýyma neshe túrli adamdar keledi, solardyń arasynda eki-úsh ret úılenip, biraq áke bolý baqytyn ıelene almaǵan bir erkek boldy. Ol bárine burynǵy áıelderin kinálaýmen bolatyn. Saıyp kelgende bárine ózi kináli eken, tekseris nátıjesinde ózi belsizdik dertine shaldyqqan bolyp shyqty. Eger er azamattar ýaqytyly dárigerge kórinip, taldaý jasatyp, tekseristen ótip tursa, jaǵdaı jaqsy jaǵyna qaraı ózgerer edi» - deıdi ýrolog, androlog Anastasıa Ospanova.
Sondyqtan, bul máselede tek áıelderge ǵana kiná artýdyń qajeti joq. Osyǵan oraı qazirde gınekolog-reprodýktor mamandar pasıentterdi jeke-jeke emes, juptarymen qabyldaýǵa tyrysady. Olardyń tujyrymynsha, bedeý áıel, belsiz erkek degen uǵym joq, qoıylar dıagnoz bireý-aq - bedeýlik neke.
DSU-nyń keltirgen málimetterine júginsek, álem boıynsha belsizdik ózektiligi jaǵynan júrek-qan tamyrlary syrqaty men onkologıadan keıin úshinshi orynda tur.
«Ańsaǵan sábı» baǵdarlamasy
Múmkindik qashan da bar, júzden, tipti myńnan biri bolsa da, kez kelgen jup, birinshi, ekinshi nemese úshinshi áreketten soń shańyraqta sábıdiń kúlkisin estý baqytyna ıe bolady. Bul rette EKO-ny (ekstrakorporaldy uryqtandyrýdy) sóz etip otyrmyz. Elimizde búginde «Ańsaǵan sábı» baǵdarlamasy jumys isteýde, osynyń nátıjesinde keıingi onshaqty jyldyń bederinde 5,5 myń sábı dúnıege keldi. EKO prosedýrasy alǵash ret elimizde osydan 27 jyl buryn jasalǵan bolatyn. Osy jyldar aralyǵynda ekstrakorporaldy uryqtandyrýdyń nátıjesinde 30 myńǵa jýyq sábı dúnıe esigin ashty. Bir jyldyń ózinde 2500 otbasy balaly bolý baqytyn ıelendi. Sondaı-aq 1998 jyldan resmı túrde ruqsat etilgen sýrrogat analyqtyń arqasynda da sábı súıip, baqytqa bólenip otyrǵandar da bar. Biraq bul tásil áli keń taralmaǵan, bir aıta keterligi, jaldamaly analardy tańdaýmen klınıkalar emes, arnaıy zańgerlik agenttikter aınalysady.
Bedeýliktiń aldyn alý
Jahandyq problemaǵa aınalyp otyrǵan bedeýlikti faktoryn medıko-sosıaldyq másele dep qarastyrady. Derttiń negizgi sebebi - gınekologıalyq syrqattardyń keń taralýy, qabyný prosesteri, sýyq tıý, jynystyq jolmen beriletin ınfeksıalardyń keń taralýy. Sonymen qosa, keń taralǵan endometrıoz degen dert bar. Bul da bedeýlikke alyp keletin faktor. Al, er adamdardyń sháýetiniń tómendeýine ekologıalyq faktor, ómir súrý saltynyń durys bolmaýy, fızıkalyq qozǵalystyń az bolýy, tipti, tamaqtaný júıesi de keri áser etedi deıdi mamandar. Tipti qazirde belsizdik pen bedeýliktiń túpki maǵynasyn túsinbeı júrgender de kóp eken. Jalpy, statısıka boıynsha, bedeýliktiń 40 paıyzy - erler jaǵynan, 40 paıyzy - áıelder jaǵynan, taǵy 20-30 paıyzdaıy - ekijaqty faktordan bolýy múmkin.
Sózimizdiń sońynda, belsizdikke aparatyn bes sebepti aıta ketkendi jón sanadyq. Olar - syra, uıaly telefon nemese vıbroqurylǵylar, noýtbýk, ınfeksıa jáne stress. Mamandar osylardyń ishindegi saqtanatyndarynan saqtanyp, kúldelikti qoldanystaǵy zattardy shektep qoldanýǵa keńes beredi.
