Elimizde jyl saıyn abúzerlerdiń qolynan keminde 80 áıel qaza tabady. Bul týraly QR Prezıdenti janyndaǵy QSZI Saıası zertteýler bóliminiń bas sarapshysy Óteǵalı Dýlat aıtty, dep habarlaıdy Ulys.

«Búgin Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev áıelderdiń quqyqtaryn jáne balalardyń qaýipsizdigin qorǵaýǵa baǵyttalǵan Zańǵa qol qoıdy. Bul qujat negizinde 15 zańnamalyq aktisine, onyń ishinde jeti kodeks pen segiz zańǵa ózgerister men tolyqtyrýlar engizildi. Atap aıtqanda, áıelder men balalarǵa qatysty zorlyq-zombylyqtyń kez kelgen kórinisteri úshin jaýapkershilik qatańdatyldy. Qazirgi kezde qazaqstandyq qoǵamda otbasylyq-turmystyq zorlyq-zombylyq máselesi ózekti ekeni aıqyn. Statısıkalyq derekterge súıensek, Bas prokýratýranyń málimetinshe, elimizde jyl saıyn abúzerlerdiń qolynan keminde 80 áıel qaza tabady, kúndelikti quqyq qorǵaý organdaryna turmystyq-zombylyq faktileri boıynsha 300-ge jýyq aryz kelip túsedi. 2023 jyly Quqyq qorǵaý organdaryna turmystyq zorlyq-zombylyqqa qatysty 100 myń shaǵym túsken», - dedi Óteǵalı Dýlat.

Onyń aıtýynsha BAQ pen áleýmettik jelilerde de kúndelikti osy problemaǵa qatysty túrli jaǵdaılar men quqyq buzýshylyq faktileri týraly aqparat taratqan. Atalǵan zań jobasyn Senatta talqylaý kezinde 154 myńnan astam qazaqstandyq otbasylyq-turmystyq zorlyq-zombylyq úshin jazany qatańdatqany úshin onlaın petısıaǵa qol qoıdy.

«Bul qazaqstandyq qoǵamda atalǵan máselege qatysty alańdaýshylyq bar ekenin baıqatadySol sebepten, zańda kórsetilgen ózgerister aldaǵy ýaqytta qazaqstandyq qoǵamda zorlyq-zombylyqqa jol bermeý mádenıetin, sondaı-aq azamattardyń sanasynda adam quqyqtary birinshi orynda turatyn, jeke tulǵanyń qadir-qasıeti tanylatyn qoǵamdyq qatynastardyń jańa zamanaýı modelin qalyptastyrýyny yqpalyn tıgizýi tıis. Sonymen qatar konsolıdasıalyq mańyzy joǵary otbasy ınstıtýtyn nyǵaıtýǵa jáne kámelet jasqa tolmaǵandardyń qaýipsizdigin qamtamasyz etýge úlesin qosýy qajet», - dep tolyqtyrdy ol.   

ULYS: - Qazaqstan úshin Ortalyq Azıanyń orny qandaı?

Á.BAIEL: - Ortalyq Azıa – adamzat tarıhyndaǵy erekshe aımaq. Kezinde ǵundar osy jerden Eýropaǵa attanǵan. Uly Túrki qaǵandyǵy osy mekendi jaılap, sol dáýirdiń alyp kúshteri Shyǵys Rım ımperıasy jáne Qytaımen ıyq tiresken. Azıa, Eýropa men Afrıkada ústemdik qurǵan Altyn Orda, Osmanly, Sáfáýı, Uly Moǵol sıaqty qudiretti ımperıalardyń túp tamyry – osy Kindik Azıa.

Búgin úsh júz jyldyq quldyraý men bodandyq kezeńinen soń, Ortalyq Azıa táýelsizdigine qaýyshqan memleketter arqyly geosaıası sahnaǵa oralyp otyr. Bir aıta ketetini, Orta Azıa jahan tarıhynda mańyzdy ról oınaǵan, búkil bir Afroeýrazıanyń damýyna baǵyt bergen úsh myń jylmen salystyrǵanda bul úsh júz jyl bir mezet qana. 

Qazaqstan qazir kópvektorly syrtqy saıasatty tıimdi júzege asyryp kele jatqan el. Árıne, Reseı, Qytaı, Amerıka Qurama Shtattary sıaqty úlken memlekettermen ornaǵan yntymaqtastyǵymyz óte mańyzdy. Biraq, biz úshin Ortalyq Azıa elderiniń orny bólek. Sebebi tarıhymyz ortaq, múddelespiz, bir kemede otyrǵan jolaýshylar sekildimiz. Murat-maqsatymyzdy, yntymaǵymyzdy, kúsh-jigerimizdi biriktirsek qana dittegen jerimizge jetemiz. 

Buny qazaq bıligi túsinip otyr. Esińizde bolsa, 2005 jyly Memleket basshysy Ortalyq Azıa elderiniń odaǵyn qurýdy usynǵan bolatyn. Sol kezde ol «Mádenıetimiz, tilimiz, tarıhymyz, ekonomıkalyq múddelerimiz bir, mundaı alǵysharttar Eýropa odaǵyn qurǵandardyń túsine de kirmegen edi» dep aıtqan. Tipti ortaq valútany engizý sıaqty ıntegrasıanyń ilgeri satysyn mejelegen.

ULYS: - Ol usynys nege júzege aspady?

Á.BAIEL: - Onyń ártúrli sebepteri boldy. Onyń ishinde, mysaly, sol kezdegi ózbek bıliginiń ustanymyn aıtýǵa bolady. Endi qazir Ózbekstanda jańa Prezıdent kelgeli beri qańtarylyp qalǵan Ortalyq Azıa ıntegrasıasynyń tamyryna qaıta qan júgire bastady. Sondyqtan bul uly maqsat túptiń túbinde júzege asady dep senemin. Sebebi óńirlik ıntegrasıa Qazaqstan úshin de, aımaqtaǵy basqa elder úshin de – geosaıası ımperatıv. 

Oıyndar teorıasynda abaqtydaǵynyń dılemsy degen uǵym bar. Onyń qysqasha mazmuny mynadaı: abaqtyǵa qamalǵan eki adamnyń, olardy A men Á delik, aldynda eki tańdaý bar – bir-birine qarsy kýálik etý ne úndemeý. A Á-ge qarsy kýálik etip, Á úndemese, birinshisi bosap shyǵyp, ekinshisi on jylǵa sottalady. Á satqyndyq jasap, A úndemese de, birinshisi erkindikpen qaýyshyp, ekinshisi on jylǵa tutqyndalady. Ekeýi de bir-birine qarsy kýá bolsa, eki jylǵa, al aýyzbirlikke qol jetkizip, ekeýi de úndemese, jarty jylǵa bas bostandyǵynan aıyrylady. Bul jerdegi eń durys sheshim – ekeýiniń de yntymaqtastyq jasap, úndemegeni. Alaıda, kóp jaǵdaıda, aralarynda senimniń bolmaýynan jáne árqaısysy óz basyn ǵana oılaǵandyqtan, bundaı jaǵdaıǵa túskender bir-birine qarsy kýálik etip, jaǵdaılaryn ýshyqtyryp alady.   

Orta Azıa elderiniń jolyn da osyǵan uqsatýǵa bolady, yntymaqtastyq jasasaq – birge jeńemiz, alaýyzdyqqa salynsaq – birge jeńilemiz.    

ULYS: - Aımaqtyq ıntegrasıany damytý turǵysynan qaı salalar mańyzdy?

Á.BAIEL: - Qysqa qaıyrsaq, barlyq salalar. Ekonomıka, kólik, mádenıet, til, qaýipsizdik. Sanamalaı berýge bolady.

Mysaly, biz búgin Taıaý Shyǵystaǵy jan túrshiktirerlik jaǵdaıdy kórip otyrmyz. Bitpeıtin qaqtyǵys, soǵys, qantógis, ydyrap jatqan memleketter. Bul, bárinen buryn, aımaqtaǵy elderdiń alaýyzdyǵynyń saldary.

Qudaı betin aýlaq etsin, bundaı alasapyran Ortalyq Azıada da oryn alýy múmkin degen pikirler aıtyldy kezinde, qazir de aıtylyp keledi.  Zbıgnev Bjezınskııdiń Ortalyq Azıany «Eýrazıanyń Balqandary» dep ataǵanyn esten shyǵarmaıyq. Shúkir, bul boljam osy kúnge deıin júzege asqan joq. Budan keıin de iske aspas úshin qaýipsizdigimizdi nyǵaıtý jolynda jumys jasaýymyz qajet.

Basqa bir mysal retinde sý jáne energetıka máselelerin aıta ketýge bolady. Taıaý jyldary aımaq elderi sý tapshylyǵymen, qurǵaqshylyqpen betpe-bet kelýi múmkin. Óńirdegi iri-iri ózender barshamyzǵa ortaq. Bul máselelerdi sheshýdiń jalǵyz joly – barlyq taraptar úshin tıimdi yntymaqtastyq.

ULYS: - Osy turǵyda Qazaqstan aımaqtaǵy saıasatyn qalaı qalyptastyrý kerek?

Á.BAIEL: - Jalpy, biz bir nárseni tereń uǵynýymyz kerek: Qazaqstannyń jahandyq halyqaralyq qatynastardyń, tarıhı úderisterdiń mańyzdy sýbektine aınalýy, ıaǵnı, elimizdiń sýbekttigi Ortalyq Azıadaǵy qysqa jáne uzaq merzimdi strategıamyzdyń durystyǵyna jáne jan-jaqtylyǵyna tikeleı baılanysty. Bul baǵytta úlken kóregendikpen, tıanaqty daıyndyqpen jumys isteýimiz kerek. 2020, 2030, 2050 jyldary qandaı maqsattarǵa jetý kerek ekendigimizdi mejelep, onyń naqty joldaryn oılastyrǵan jón.   

Ortalyq Azıadaǵy yntymaqtastyqtyń eń negizgi ustyny, irgetasy – tolyq teńdik. Barlyq elder – teń quqyly. Biz bul prınsıpti múltiksiz, rıasyz ustanýymyz qajet. Aramyzda aǵa da, ini de joq, bárimiz – baýyrmyz. Bireýimiz ekonomıkamyzdyń aýqymyn, bireýimiz halqymyzdyń sanyn, bireýimiz tarıhymyzdyń tereńdigin alǵa tartyp, alaýyzdyqqa salynyp, bolmashy dúnıeler úshin baqtalasatyn bolsaq, nátıjege jetpeımiz. Sondyqtan bólip al da bıleı ber degen surqıa saıasatpen aramyzǵa qaǵylǵan synalardan, ádeıi qalyptastyrylǵan stereotıpterden, jalpy aıtqanda, usaq ultshyldyqtan arylýymyz kerek.

ULYS: - Aımaqtyń halyq sany jaǵynan bolashaǵy qandaı bolmaq? 

Á.BAIEL: -  Ortalyq Azıa degenimiz – demografıalyq áleýet. Qazir  aımaqtyń halqy 70 mıllıon, bolashaqta 100 mıllıonǵa jetýi múmkin. Bul degenińiz úlken adamı kapıtal, úlken naryq, kerek deseńiz, úlken áskerı áleýet. Qazaq eliniń osy áleýetke súıengeni, ony damytqany, paıdalanǵany abzal. Búginniń ózinde Orta Azıalyq stýdentter bizdiń joǵarǵy oqý oryndarymyzda oqıdy, ol jaqtyń mamandary osynda kelip jumys isteıdi. Qazaqstannyń ol elderde ınvestısıalary bar. Osy jumystardy údete túsken jón. Mysaly, qazir Qazaqstannyń basqa elderdiń damýyna resmı kómek kórsetetin agenttigi qurylyp jatyr. QazAID dep atalady. Bile bilgenge, bul biz úshin úlken beles. Meniń oıymsha, sol QazAID qyzmetiniń basym baǵyty Ortalyq Azıa bolǵany jón.    

Taǵy bir aspektti qarastyraıyq. Ortalyq Azıa – biz úshin jaqyn tildik orta, bul eldermen qarym-qatynas arqyly tilimizdi damytamyz, baıytamyz, pozısıalaryn kúsheıtemiz. Qazir álemde 7 000-ǵa jýyq irili-kishili til bolsa, sonyń 30 shaqtysy ǵana – 50 mıllıonnan astam sóıleýshisi bar tilder. Qazaq, qyrǵyz, ózbek, túrikmen tilderiniń jaqyndyǵyn eskersek, mádenı qarym-qatynaspen olardyń konvergensıasyn qamtamasyz etý arqyly biz de 50 mıllıonnan asatyn iri tildik ortaǵa qol jetkize alamyz. Mysaly, 18 mıllıondyq aýdıtorıa úshin fılm túsirý men 50 mıllıonnan asatyn aýdıtorıa úshin fılm túsirýdiń aıyrmashylyǵy aıtpasa da túsinikti.

Osy kúnge deıin tilderimiz jasandy túrde bir-birinen alystatyldy. Endi biz olardyń bir dańǵyl jolǵa túsip, tabıǵı damý arqyly jaqyndasýyn maqsat etýimiz qajet. Máselen, áli kúnge deıin qazaq pen qyrǵyz, ózbek pen túrikmen aralaryndaǵy qatynasta bógde tilge júginedi. Al negizi, árqaısysy óz tilinde sóılese, áp-ádemi-aq túsinisedi. Biraz úırenip, tóselgennen soń esh qıyndyq qalmaıdy.

Bul rette álipbılerimizdiń de ortaq bolǵany úlken mańyzǵa ıe. Sondyqtan biz engizetin latyn grafıkasyna uqyptylyqpen qaraýymyz kerek. Áripterimizdiń ala-qulalyǵy qarym-qatynasqa kesirin tıgizetini sózsiz.          

Jalpy, Orta Azıa – Qazaqstannyń syrtqy saıası salmaǵy men qaýipsizdiginiń, kerek deseńiz táýelsizdigi men derbestiginiń birden bir kepili. Al Qazaqstannyń Ortalyq Azıadaǵy yqpalynyń pármeni bizdiń ishki kúsh-qýatymyzǵa baılanysty. Óziniń tilinde sóıleıtin, óz mádenıetin damytqan, ekonomıkasyn ulǵaıtqan, saıası júıesin kemeldendirgen Qazaqstan ǵana jumsaq kúsh arqyly Ortalyq Azıadaǵy baýyrlarymyz úshin tartymdy úlgi bola alady.   

ULYS: - Aımaqtaǵy belgili bir elge basymdyq berýimiz kerek pe?

Á.BAIEL: - Menińshe, barlyq elder, barlyq halyqtar biz úshin birdeı jaqyn, birdeı mańyzdy. Eshkimdi bólip-jara almaımyz.

Keıbir obektıvti faktorlarǵa qaraıtyn bolsaq, Ózbekstan halqynyń sany jaǵynan erekshelenip turǵan memleket. Jalpy, keıde Qazaqstan men Ózbekstandy Kindik Azıanyń Germanıasy men Fransıasyna uqsatyp jatady. Bul analogıanyń jany bar da shyǵar.

Dál qazir, Brexit úderisi bastalyp, Fransıada Eýropashyl Makron Prezıdent saılanǵaly beri, Almanıa men Fransıa ekiligi qaıtadan Odaqtyń qozǵaýshy kúshi rólin birge atqarýǵa kirisken sıaqty.

Bul turǵyda Qazaqstan men Ózbekstannyń pármendi áriptestigi de óńirlik yntymaqtastyqty údete túser edi. Bul, árıne, qalǵan memleketterdiń mańyzsyz ekendigin áste bildirmeıdi. Biraq, qazaq jáne ózbek elderiniń úılesimi aımaqtaǵy ıntegrasıanyń qarqynyna erekshe serpin beretinin eshkim joqqa shyǵara almaıtyn shyǵar.      

Bul rette myna qýantarlyq jaıtty aıta ketý kerek. Qazaqstan BUU Qaýipsizdik Keńesiniń ýaqytsha múshesi retinde óz kún tártibiniń birinshi basymdyǵy retinde Ortalyq Azıa máselelerin aıqyndady. Ózbekstannyń memleket basshysy da BUU Bas Assambleıasynda bıyl sóılegen alǵashqy sózinde Ortalyq Azıanyń baq-berekesin basty maqsat dep atady. Bul eki eldiń muraty men múddesiniń, strategıalyq kózqarasynyń bir jerden shyǵyp otyrǵandyǵynyń belgisi.     

Al barshamyzǵa ortaq Naýryz merekesimen tuspa-tus kelgen Orta Azıa memleket basshylarynyń Astanadaǵy basqosýyn aımaqtaǵy jańa kezeńniń bastaýy dep ataýǵa bolady.     

ULYS: - Suhbatyńyzǵa rahmet!  

Suhbat «ULYS» dıdjıtal jýrnalynyń №1 sanynda (05.09.2018) jarıalandy.  

- 5 semestr boıy 500-den astam stýdentke dáris berdim. (M.S. Narikbaev atyndaǵy KAZGUU Universiteti ekonomıka joǵary mektebi). Olardyń jas shamasy 18 ben 23 arasynda. Al osy jyldyń qyrkúıeginen bastap 14 pen 16 jas aralyǵyndaǵy qosymsha 40 shaqty oqýshyny oqyta bastadym (Astana Garden School).
- Stýdentterim men oqýshylarymnyń buǵan deıin alǵan bilimin eskersek, bul qaıtalap tanystyratyn iriktemege jatpaıdy. Men júrgizgen saýalnamamdy ǵylymı zertteý jumysy dep te aıta qoıýǵa kelmes. 
- Meniń aýdıtorıamnyń ishindegi adamdardyń eshqaıysysy ıaǵnı,  – 0% baspasóz oqymaǵan. (Tipti, stýdentterdiń biriniń aıtqany esimde qalyp qoıdy: «Sońǵy ret gazetti bir jyl buryn, aınany súrtý úshin qolyma alǵan edim»)
- Radıo bolsa,  – tek mýzyka tyńdaý úshin, sondaı - aq, onlaın-radıony kólikpen bara jatqanda arasynda qosyp qoıady eken.
- Televıdenıe – stýdentter ony da óte sırek kóredi. Kóbinde fılm men serıaldar qaraý úshin. Arasynda baǵdarlama tamashalaıtyndary da bar. Biraq, jańalyqtardy eshkim qaramaıdy eken. Stýdentter úshin eń tanymal arnalar: Fox, TLC. Al oqýshylar bolsa, teledıdar kóredi. Degenmen, kóp jaǵdaıda úıde, ata-analarynyn janynda júrip, olarmen birge otyryp qaraıdy.  Iaǵnı, arnaıy emes.

- Internet: Feısbýkke tirkelgen stýdentterdiń sany az. Keıbiriniń akkaýnty bar, biraq ony kóp paıdalanbaıdy eken. Túrli posttar da jazbaıdy. Al mektep oqýshylary bolsa, feısbýkty múldem qoldanbaıdy. Olardyń sózinshe, bul olardyń «ata-analary paıdalanatyn áleýmettik jelige» jatady. «Qandaı blogerlerdi tanısyzdar?» dep suraǵanymda, birneshe stýdent Álisher Elikbaevtyń atyn atady. Biri Erjan Rashevti jaqsy biledi eken. Biraq, oqýshylar feısbýktegi tanymal esimderdi múlde estimegen. Biraq Birjan Áshimniń kim ekenin bári biledi.

Vkontaktege mýzyka tyńdap, vıdeo kórý úshin kiredi (biraq olardy aqyly etip tastaǵan soń tanymaldylyǵy azaıyp barady).

Qazaqstanda Twitter múldem joq dese de bolady.

Al YouTube – búginginiń jáne keleshektiń áleýmettik jelisi.

Mynandaı úsh tujyrymdama jasadym:

1. Jarnamaǵa degen kózqaras – jastar jarnamany óte jaqsy sezedi jáne kóp jaǵdaıda ony qabyldamaı jatady. Budan ózge, jas býyn ıdeologıalyq baǵyttardy da ajyrata biledi. Búginde memleket Instagram jelisin belsendi túrde paıdalanǵysy keledi.  Biraq ol jumystary sátsiz sıaqty. 

2. Jastardyń aýdıtorıasy aǵylshyn tildi derekkózderden aqparat alady. Olar álemde ne bolyp jatqanynan da habardar.  Biraq elimizdegi jaǵdaılar men jańalyqtar olardy aıtarlyqtaı alańdatpaıdy. (kishigirim mysal – «Daǵdarystyq komýnıkasıa» sabaǵynda stýdentter keısterge saraptama jasaıdy. Máselen, kóbi Pepsı men Kendall Djenner syndy keısterdi estigen (tanymal juldyz bolǵany úshin bálkim) nemese KFC Great Chicken Crisis – (FCK), biraq eshkim ChocoTravel keısin bilmeıdi. Bul jerde jergilikti kontentti salystyrý úshin emes, sapasy men kreatıvtiligi úshin tańdaıdy.

3.  Kontentterdiń jańa túri men tehnologıalarǵa qabilettilik.

Mynandaı úsh qorytyndy jasadym: 

1. Aıtatyn oıdy tikeleı emes, janamalap, ádemi jetkizý qajet. Búdjet kólemi emes, oǵan aparar jol mańyzdy. Jáı ǵana haıp jasaý sheshim emes. Onyń ekologıalyq tusy mańyzdy.

2. Álemde bolyp jatqan oqıǵalar jastar úshin óte mańyzdy. Ásirese, adam quqyǵy, bostandyq jóninde aıtylǵan jańalyqtar qyzý talqylanady. Stýdentterge Suistudio janjalǵa toly jarnamasyn kórsetkende tańqalmadym. Óıtkeni, olarda adekvatty kózqaras boldy.

3. Aıtpaǵym, kontent pen quraldardy kózsiz ıgere berýdiń qajeti joq. Ony durys paıdalana almasaq, ózgege kúlki bolasyń.

Marat RAIMHANOV,  medıa salasynyń sarapshysy