Dáýren Qýat: Mereke Ábdeshuly, ózińiz bilesiz, eldiń tutastyǵy, birligi degenimiz – búgin aıtyp erteń umytatyn sóz emes. Eldiń ishki bereke birligin, ulttyń tutastyǵyn biz árqashan oıymyzdan shyǵarmaı, berik ustaýǵa tıispiz. Al halyqtyń yntymaǵy zıaly qaýymnyń aýyzbirliginen tabylady dep túsinemin. Siz qalaı oılaısyz?
Mereke Qulkenov: Óte durys aıtasyń! Aýyzbirlik bolmaı, kishi úlkendi syılamaı, úlken kishini qurmettemeı – bolashaǵymyz buldyr bolýy múmkin. Bıyl biz jańa jyldy eki úlken suhbatpen qarsy aldyq. Prezıdenttiń suhbatynan basqa, áleýmettik jelilerde eki jazýshynyń suhbaty jaryq kórdi. Birinshisi, Muhtar Maǵaýınniń suhbaty. Jaqsy suhbat. Muhańnyń suhbatynda kópke oı tastaǵan sózder jeterlik. M. Maǵaýınniń mańdaıymyzǵa basqan tulǵalardyń biri ekenin moıyndaýymyz kerek. Men jazýshyny qazaq prozasyna, qazaq ádebıetiniń tarıhyna, jalpy qazaq tarıhyna kóp eńbek sińirgen adam dep esepteımin. Dál osylaı tarıh pen ádebıetke qatar eńbek sińirgen adamdar bizde saýsaqpen sanarlyq. M. Maǵaýınniń jóni qazaq úshin bólek. Onyń aýzynan shyqqan árbir sózin jurt qaǵyp alyp, aqyl-keńes sıaqty qabyldaıdy.
Sol sıaqty ekinshi aǵamyz Dýlat Isabekovtyń da eńbegi ushan-teńiz. Ásirese, proza, dramatýrgıa janrynda. Álemge qazaqtyń dramatýrgıasyn tanytýǵa Dýlattaı eńbek sińirgen qalamger kemde kem. Keshegi «Bórtesiniń» ózi qandaı keremet dúnıe bolyp qabyldanyp jatyr!
Sóıte tura, osy eki aǵamyzdyń suhbatynda men ǵana emes, jalpy zıaly qaýym qabyldamaıtyn tustary bar dep oılaımyn. Dúnıeden ótken kisilerge, sonymen qatar, bizdiń úlken tulǵalarymyzǵa kir jaǵyp, aıyp taqqysy kelip turatyn minezderi, ekeýiniń birin-biri moıyndaǵysy kelmeıtini unamaıdy. Mysaly, «qazaqtyń eń úlken, eń zıaly on jazýshysy kim?» desek, ekeýi de sol ondyqqa kirip turǵan qalamger. Ekeýi de birinen-biri kem emes.
Muhtar Maǵaýınniń sońǵy kezde jazǵan eńbekteri – tórt tomdyq Shyńǵys han týraly shyǵarmalary, Altyn Orda týraly shyǵarmalary. Ózi osy shyǵarmalardy sharshap-shaldyǵyp bitirip, endi sál kidiris jasap demaltyndyǵyn aıtyp otyr. Bul qazaqtyń tarıhyna, bizdiń ádebıetimizge, mádenıetimizge qosylǵan úlken úles qoı.
Sondaı aǵalardyń aýzynan pendeshilik áńgimelerdiń shyqqanyn men jaratpaımyn. Sondyqtan sońynan kele jatqan inileri retinde ekeýmizdiń pikir bildirgenimiz jón shyǵar. Birinshiden, Turar Rysqulov – qazaqtyń qaıratker uly, qazaq úshin kóp eńbek sińirgen tulǵa. Árıne, kemshiligi bolǵan shyǵar. Arhıvte Rysqulovqa qatysty biraz dúnıeler bar dep estımiz. Biraq ol da Stalındik qýǵyn-súrginniń qurbany boldy ǵoı. Tek sol úshin de onyń keıbir qatelikterin keshirýge bolmaı ma?!. Rysqulovty bir jaqty kústánalaı bergennen ne utamyz? Bizdiń ómirimizdi, ádebıetimizdi, tarıhymyzdy bilmeıtin jastarǵa Muhańnyń aıtqan sóziniń bári ǵıbyratty sóz bolyp qabyldanady. Jastar Muhańnyń sózine erip, aıtqanymen kete berýi múmkin. Mysaly, Sherhan Murtaza kimnen kem edi?! Sheraǵań táý eter táýelsizdigimizdiń týyn qasqaıyp turyp kótergen erlerdiń biri. Tilimizdiń konstıtýsıalyq mártebesine laıyq bolýyn bılikten talap etip qalaı sóıledi? Qandaı óreli sózder aıtty?!. Al ony bizdiń burynǵy Prezıdentimizdi qoldap aıtqan bir jyly sózi úshin joqqa shyǵaryp, bul ómirden syzyp tastaımyz ba?
Sol sıaqty Muhtar Shahanov. Ol da qazaqtyń úlken tulǵasy, qabyrǵaly aqyny. «Tanakóz» degen poemasynan bastap, ánderine jazǵan mátinderi, Mahambet týraly balladalaryn aıtar bolsaq, onyń bárin qalaı joqqa shyǵarasyń?..
Bir estelik aıtaıyn. «Jalyn» jýrnalynyń redaksıasy kók bazardyń túbinde, Almaty Energıa mekemesiniń ǵımaratynda turatynbyz. Men jumystan shyǵyp kele jatqanda, Muhtar Maǵaýın aǵamyz bazar jaqtan kele jatyr eken. Maǵan: «Áı, Mereke, otyr ǵoı áne, aǵalaryń. Jeltoqsan týraly bireýi birdeńe deı almady. Biz qazaq osymyz, eshteńe aıta almaımyz. Úıde ǵana mińgirlep birdeńe aıtqan bolamyz», – dep edi. Ertesine tańerteń Muhtar Shahanovtyń Jeltoqsan týraly málimdemesi jarq ete qaldy. Mundaı adamnyń eńbegin, erligin qalaı ǵana syzyp tastaımyz?
M. Shahanovtyń kórkem shyǵarmalary men onyń el qamyn jep úlken isterge úles qosqan eńbegin joqqa shyǵarsaq, bizdiń zamanymyzdyń mazmunynda kemdik bolar edi.
Sol sıaqty Dýlat aǵamyzdyń da shyǵarmalary óz bıiginde qalady. Oǵan kámil senemin. Sóıte tura múıizi qaraǵaıdaı eki aǵamyz usaq-túıek nárselerdi búkil halyqtyń nazaryna, qulaǵyna jetkizýge tyrysyp bolmaıtyn sózge barady. Menińshe, M. Maǵaýın de, D. Isabekov te dýaly aýyz bolyp, qazaqtyń bolashaǵy, ádebıeti, tarıhy týraly jaqsy áńgimeler aıtyp, eshkimniń namysyna tımeı, eshkimniń ótkenine «úkim júrgizbeı», halyqqa kerek abyzdardyń sózin aıtar ýaqyty boldy dep oılaımyn.
Qazaqta Muhtar aǵamyzdyń dosy, kúni keshe ǵana dúnıeden ótken Ábish Kekilbaev degen jazýshy boldy. Ol bala kezinen, mektepte júrgennen ádebı synmen shuǵyldandy. Kóptegen jazýshylardyń shyǵarmalaryn syn sadaǵyna aldy. Biraq, ol eseıe kele sonyń bárin toqtatty. Eshkimniń kemshiligin aıtqan emes. «Sen mynany istemediń», – dep bireýdiń kózine shuqyǵan emes. Qabaǵyn túıip, basyn shaıqap, ary qaraı úndemeı otyryp qalatyn. Bul da bolsa úlken kóregendilik dep bilemin.
Sózdiń qysqasy, eki aǵamyzdyń jańa jyldy osylaı bir teketires suhbatpen bastaǵany maǵan onsha unamady. Árıne, qazir Muhań alysta júr. Biraq, qazirgi jahandaný zamanynda qaıda júrseń de ózińniń elińdi umytpaısyń. Qaıda júrseń de elińe qyzmet jasaısyń. Ol kisiniń eńbegi ushan-teńiz. Mysaly, «Altyn Orda» atty eki tomdyq shyǵarmasy – búkil qazaq tarıhynda buryn-sońdy bolmaǵan úlken jańalyq bolýy múmkin. Men solaı dep qabyldaımyn. Óıtkeni ol kisi solaı jazady.
Dáýren Qýat: Maǵaýınniń tarıhty jańasha jazýy baba tarıhymyzdy oqytýdyń sony tásili boldy dep oılaımyn. Kásibı tarıhshylar bar. Biraq olardyń jazǵan eńbekteri jurttyń bárine birdeı uǵynyqty, túsinikti dep aıta almas edik. Keıde tarıhshylarmen áńgimelese qalsań, «oı, jazýshylar jaza beredi ǵoı», – deıdi. Biraq sol tarıhshylarymyzdyń tarıh dep jazyp júrgenderi jazýshylardyń qalamynan shyqqan tarıhı kórkem shyǵarmalar sıaqty oqyla bermeıdi. Jalpy bizdiń qazirgi tarıhshylarda izdenis bar, biraq derektanýda, tulǵataný máselesinde olarda anyq pozısıa joq pa dep qalamyn.
Muhańnyń «Qazaq tarıhynyń álippesi» degen shyǵarmasy toqsanynshy jyldary qoldan-qolǵa ótken óte qundy eńbek boldy. Qazaq handyǵynyń qurylýy, handardyń mısıasy týraly túsinikti, derekti, óte anyq, uǵynyqty jazylǵan dúnıe – «Qazaq tarıhynyń álippesi». Oqý aǵartý mınıstrligi «Qazaq tarıhynyń álippesin» bilim berý baǵdarlamasyna engizip, mektep oqýshylarynan bastap, joǵary oqý oryndarynyń stýdentterine deıin oqytsa, abzal bolar edi.
Mereke Qulkenov: Iá, durys aıtasyń. «Qazaq tarıhynyń álippesi» eńkeıgen qarttan eńbektegen balaǵa deıin uǵynyqty qundy eńbek qoı.
Dáýren Qýat: Endi bylaı, bizdiń keshegi alashordashyl ǵazız aǵalarymyz, kommýnısshil bolsa da, ultyn súıgen aǵalarymyz osy zamanda ómir súrip jatsa dep qıaldanyp kóreıikshi. Solar búgingi aǵa býyn qalamgerler sıaqty bir-biriniń eńbegin joqqa shyǵaryp, mansuqtar ma edi?
Mereke Qulkenov: Óte jaqsy suraq qoıyp otyrsyń! Olar, ras, bir birin joqqa shyǵaryp, biriniń jaǵasynan biri almas edi. Óıtkeni alashordashylar 1928 jyldan bastalyp ustalyp, tergelip, qamalyp jatty ǵoı. Qaısybiri qapastan aman esen qaıtyp keldi. A. Baıtursynovtar osynda kerzi etikpen, ústinde shınel – jumys taba almaı júrgen. Sonda eshkim-eshkimniń kózin shuqyǵan joq. Jumysqa alǵyza almaǵan shyǵar. Biraq, bári birin-biri túsindi, jaqyndasty. Mine, ulttyń múddesin oılaǵan ulylardyń bolmysy.
Qazir bizde Dýlat Isabekov pen Muhtar Maǵaýınnen basqa keıingi urpaqqa aqyl aıtatyn kim qaldy? Árıne, bar ǵoı biraz aǵalarymyz.
Dáýren Qýat: Árıne, bar. Al endi osy bizdiń aǵalarymyzdyń boıynda bir mindetsiný bar sıaqty. Ózderiniń shyǵarmalaryn, ózderiniń osyndaı bıikke kóterilgenderin mindetsinip júretin minezderi árkez kórinip qalady. Qaıta aınalyp jańaǵy suraqqa kelsek. Eger alashordashylar bolsa she? Olar mindetsiner me edi halyqqa?
Mereke Qulkenov: Mindetsinbeıdi ǵoı. Tek qazaq degen ulttyń múddesin ǵana oılady olar. Olar jáne alǵan betterinen qaıtqan joq. Eshkimdi mensinbeıtin tákápparlyq bolǵan joq olarda. Mysaly, Áýezovti, Aımaýytovty, Maǵjandy qara, «han balasynda qazaqtyń haqysy bar edi, tiri bolsam qazaqqa qyzmet qylmaı qoımaımyn» degen Álıhannyń sózi qandaı! Saıası kózqarastar turǵysynan birimen-biri aıtysyp qalǵan kezderi árıne, bolady. Biraq ultynyń aldynda olar pendeshilikke salynyp, eshqashan bir-biriniń jaǵasynan ustap, kózinen shuqyǵan joq dep oılaımyn.
Dáýren Qýat: Olardy Sádýaqasovshylar, Rysqulovshylar degenniń ar jaǵynda sol kezdegi saıasat turǵan joq pa? Tulǵalardy bir-birine qarsy qoıyp, aıdap salýdy kózdegen jymysqylar bolǵan joq pa? Qalaı oılaısyz?
Mereke Qulkenov: Saıasat tur. Ar jaǵynda komýnıstik partıanyń ıdeıasy men oılary tur. Stalın jáne onyń aınalasyndaǵy surqıalar qazaqtyń ardager uldaryn, ultyn súıgen erlerdi qurtyp jiberýge tyrysty jáne ony jasady da. Qaıta bizdiń baǵymyzǵa M. Áýezov, Q. Sátpaev, A. Jubanov, Á. Ermekov syndy tulǵalar aman qaldy. Biraq negizin joq qylyp jiberdi ǵoı. Eldiń basynan ótken sondaı surqıa, zulmat zamannyń qasyretin bile tura aǵalarymyzdyń artyq sózderge baryp jatqany óte yńǵaısyz jaǵdaı. Ekeýi de birinen biri ótken talantty adamdar.
Dáýren Qýat: Ekeýi birin-biri tolyqtyryp turǵan, qazaq ádebıetin qalyptastyrǵan tulǵalar ǵoı. D. Isabekovtyń «Súıekshi» shyǵarmasy qandaı. Qoldan-qolǵa alyp oqydyq kezinde.
Mereke Qulkenov: Ia, árıne, M.Maǵaýınsiz qazaq ádebıeti men tarıhyn elestetý múmkin emes. Dýlat ta sol sıaqty qazaq dramatýrgıasynyń kóshbasshysy dep aıtýǵa bolady. Povesteri, áńgimeleri qandaı! M. Maǵaýın atalǵan suhbatynda «Kókmunardaǵy» keıipker «meniń ózim» depti. Ol shynynda da sondaı. Bul shyǵarma shyqqan kezde bizder jas jigittermiz ǵoı. Óre-túregeldi qazaqtar. Túsingen joq ol kezde «Kókmunardy» eshkim. Synaýshylar kóp boldy. Biraq ol keremet shyǵarma edi. Bizdiń jańa arnaǵa burylǵan ádebıetimizdiń bastaýynda osy «Kókmunar» tur.
Dáýren Qýat: «Stalınniń zamany» degen almaǵaıyp, alasapyranǵa toly sumdyq zaman boldy. Adam túsinip bolmaıtyn, qarańǵy túnek sıaqty zaman ol. Sondyqtan biz ol zamanǵa basqasha prızmada qaraýymyz kerek sıaqty. Iaǵnı, bizde derektaný, tulǵataný degen birinshi orynǵa shyǵýy tıis. Árkim qolyna tıgen derekti ala salyp, «ol bylaı jasaǵan», «ol satqyn», «ol halyqty torǵaıdaı tozdyrǵan» dep aıta beretin bolsaq, eldiń ishin alataıdaı búldire túsemiz be dep oılaımyn.
Mereke Qulkenov: Seniń de esińde bar shyǵar. N. Nzarbaevtyń aldynda Sh. Murtazanyń aıtqan sózi qazir jurttyń aýyzynda júr. Senbeseńder áleýmettik jelilerden ońaı taýyp alýǵa bolady. Sol jerde qalaı keremet aıtqan. Sonda Nazarbaev janynda otyr. Odan artyq qalaı aıtýǵa bolady?
Dáýren Qýat: «Arany ashylǵan qyran ne ańdy alady, ne ańshynyń ózin alady» degen edi Sheraǵań. Al sondaı Sheraǵańdy biz «satqyn boldy», «bıliktiń aldynda tómendedi» dep aıta alamyz ba?! Ol kisi keshegi «Lenınshil jas», myna búgingi «Qazaq ádebıetinde» batyrlyq minez tanytqan bas redaktor bola bildi. «Qazaq ádebıetiniń» búgingi, sońǵy sanynda jarıalanǵan, ózińiz bilip otyrǵan bolarsyz, Qaıym-Munar Tábeevtiń «Kartada joq qala» degen maqalasyn. Sol kezde Kremldiń sheshimimen Balqashtyń oń jaǵalaýyna jasyryn túrde AES salynbaq bolǵan. Sol qupıa qala týraly jas jýrnalıs Tábeev jazyp, sony Sheraǵań «Qazaq ádebıetinde» jarıalap, sumdyq sensasıa jasaǵan ǵoı. Sheraǵańnyń jelkesinde ol zamanda qylyshyn qaırap qyzyl senzýra tur, biraq ol qoryqpady, taısalmady, álgi maqalany shyǵardy. Óz basym Sherhan «bılikke satylyp ketipti», «halqyna qarsy sóıledi» degen aıyptaýlardy qabyldaı almaımyn.
Mereke Qulkenov: Sheraǵańdy, Á. Kekilbaevty, M. Maǵaýındi, D. Isabekovty ár óńirdiń týmasy dep bóle jara qaraýǵa bolmaıdy. Bular bizdiń ulttyq brendimiz, ulttyq tabysymyz, mańdaıymyzǵa basqan aǵalarymyz.
Keıde oılaımyn, Dýlat Isabekov: «Altyn Orda týraly jazypsyń, Muhtar. Búkil tarıhshylar jazbaǵan dúnıeni jazdyń, rahmet saǵan!» – degen biraýyz sóz aıtsa, Muhań Dýlatqa: «Sen «Bórteni» keremet jazdyń, azamatsyń!» – dese ekeýi de marqaıyp qalar edi-aý. Ádebıet osylaı jasalady. Ulttyń ishki birligi tulǵalardyń bir birin tanyp, moıyndaýy arqyly uıysa túsedi. Olarǵa osydan basqa ne kerek, eshteńe kerek emes. Osylaısha keıingi urpaqty tárbıeleımiz. Birin-biri syılaýdy, bir-birinen kishireıip turýdy úırenetin ýaqyt keldi ǵoı dep oılaımyn qazaqqa.
Dáýren Qýat
Abai.kz
