HH ǵasyrdyń birinshi shıregindegi qazaq qoǵamynyń memlekettik qurylymyn jańa, ári órkenıettilik turǵyda qalpyna keltirýge tyrysqan Alash qaıratkerleriniń el ishinde senim artqan áleýmettik tiregi — qazaq baılary boldy. Alash qozǵalysynyń halyq arasynda keń taralýyna, jergilikti qazaq komıtetteriniń berik ornyǵýyna atalǵan áleýmettik top ókilderi óz septigin tıgizdi. Burynǵy Reseı ımperıasynyń terıtorıasynda patshalyq bılikti almastyrǵan atqarýshy úkimet tarapynan moıyndalmaǵan Alash avtonomıasy qazaq qoǵamynyń negizgi ekonomıkalyq tiregi sanalǵan qazaq baılaryna arqa súıedi. Óıtkeni jańadan qurylǵan Alashorda úkimetiniń qarjylyq jáne materıaldyq qajettilikteri qazaq qaltalylary tarapynan ótelip otyrdy.
Alashorda úkimetiniń ekonomıklyq jáne qorǵanystyq tiregi sanalǵan qazaq baılary qatarynda Semeılik Úkibaev Qarajan, Shyńǵystaýlyq Medeý Orazbaev, Ike Ádilov, Qarqaraly óńirinen Aqaev Hasen, aǵaıyndy Bekmetevter, Aqpaev Ybyraı, Jetisýlyq Maman baıdyń balalary jáne Alashorda úkimetiniń batys bólimshesinen Qobdalyq Isa Kópjasarov, Syrym batyrdyń shóberesi Salyq Omarov, Mańǵystaý óńirine aty shyqqan baı Álnıazov Tobanıazdardy erekshe atap ótemiz.
Qazaq baılarynyń Alash muraty jolyndaǵy eren eńbegi – HİH ǵasyrdyń aıaǵy men HH ǵasyrdyń basynda qazaq jastarynyń Reseı ımperıasynyń jáne álemniń joǵary oqý oryndarynda bilim alýyna járdemdesýi edi. Máselen, Jahansha (Jansha) Dosmuhamedov Syrym batyrdyń shóberesi Salyq Omarovtyń kómegimen Sankt-Peterbýrg ýnıversıtetiniń zań fakúltetin bitirgen. Jalpy qazaq baılarynyń JOO oqý oryndarynda oqyp jatqan qazaq jastaryna shákirtaqy taǵaıyndaýy, demeýshilik jasaýy áli de bolsa zerttelýi tıis.
Alashordanyń ortalyǵy bolyp sanalǵan Semeı qalasy men onyń óńirlerindegi qazaq baılary Alash qozǵalysyna 1905 jyldan bastap qoldaý kórsetken. Máselen, 1905 jylǵy Qoıandy jármeńkesinde qabyldanǵan Qarqaraly petısıasyn qoldaýshylardyń ishinde aýqatty adamdar kóp bolǵan. Máselen, “Delo ob agıtasıı sredı kırgız Karkaralınskogo ı Pavlodarskogo ýezov o posylke v Peterbýrg dlá predstavlenıa ot Kırgızskogo naroda petısıı sarú” dep atalatyn qujatqa 42 adam qol qoıǵan. Atalmysh naýqandy iske asyrý barysynda petısıany uıymdastyrýshylar qyrdaǵy halyqqa bedeldi, sózi júretin el aǵalaryna, baılarǵa senim artty. Osy saıası naýqan Alash qaıratkerleri men ulttyq býrjýazıa ókilderiniń tize qosyp qımyldaǵan alqashqy qadamy bolǵany anyq.
Joǵaryda atalǵan saıası oqıǵalar Alash qaıratkerlerin ult múddesi jolynda qyzmet etýge, týǵan halqynyń quqyǵyn qorǵaýǵa jumyldyrdy. Osy áreketteri úshin jergilikti ákimshilik tarapynan qýǵynǵa túsip, túrmege qamaldy. Sol qıyn sátte Alashtyqtarǵa kómek qolyn sozyp, demeý bolǵan qazaq baılary edi. Oǵan tómendegi derekter aıqyn dálel bola alady.
1906 jyly Mirjaqyp Dýlatovty túrmege qamaǵanda sol jyldyń 17 maýsymynda Qarajan Úkibaev kepildikke shyǵarýǵa 2500 rúbl tólepti. Odan keıin Ombyda Aqaıdyń Haseni 5000 myń rúbl tólep shyǵarǵan.
Álıhan Bókeıhanov 1908-inshi jyly segiz aı Semeı abaqtysynda otyrǵanda aýyrdy dep estip «Álekeńder qazaqqa kerek adam» dep tobyqty Orazbaı balasy Medeý on qulyndy bıe Shaǵylǵa baılatyp, kúnde abaqtyǵa bir saba qymyz aparyp, bir baǵlan soıyp, májilis quryp otyrǵan.
Qazaq baılarynyń mesenattyq qyzmetiniń kelesi kezeńi – qazaq baspasóziniń órkendeýine, ult mádenıetiniń damýyna qarjylyq qoldaý jasaǵany. Bul turǵyda 1913-1918 jyldar aralyǵynda 265 nómiri jaryq kórgen “Qazaq” gazetiniń jaryqqa shyǵýyna jáne el ishine taralýyna yqpal etken aýqatty qazaqtardyń bolǵany shyndyq. Máselen, “Qazaq” gazetiniń 1915 jylǵy sanynda “Aýqatty alash azamattaryna” atty maqalada gazet isine qarjylaı járdemdesý jóninde úndeý jarıalanady. Kómek berýshiler qatarynda Esenǵul qajy bastaǵan Maman baıdyń balalary belsendilik tanytqany ańǵarylady. Jetisýdyń Qapal ýezin jaılaǵan Maman baıdyń balalary Esenǵul, Turysbekterdiń baılyǵyn ult mádenıetine, mektep ashý isine baǵyttaı bilgenin qazaq mesenattyǵynyń aıqyn kórinisi de dep aıta alamyz. Atap aıtar bolsaq, 1913 jyly “Qazaq” gazetinde basylǵan Esenǵul qajy Mamanovtyń qazaq romanyna báıge jarıalaǵany týraly habary qazaq oqyǵandarynyń arasynda silkinis týdyrdy.
Qazaq baspasózi tarıhyna qarjylaı kómeketesken kelesi bir baı – Qarajan Úkibaev. Qarajannyń ıgilikti isteriniń biri – “Abaı” jýrnalynyń jaryq kórýine qol ushyn berýi edi.
Qazaqtyń uly jazýshysy Muhtar Áýezov 1918 jyly «Abaı» atty jýrnal shyǵarýǵa Qarajan Úkibaevqa qarjy jaǵynan kómektesýin surap barypty. Mıllıoner baı Muhańa: «Jýrnaldy shyǵarsańyzdar boldy, oǵan qansha qarajat kerek, únemi berip otyramyn» - deıdi. Joǵaryda keltirilgen mysaldardy tujyrymdaı kele aıtarymyz, baspasóz, mádenıet salasyndaǵy baılanystar Alash qaıratkerlerine qazaq baıynyń beınesin anyqtap berdi.
Alash qaıratkerleri men ulttyq býrjýazıa ókilderi úshin syn saǵat 1917 jylǵy Aqpan tóńkerisinen keıin bastaldy…
Alashorda úkimeti Orynbordan Semeıge kóshirilgende jergilikti aımaqta olarǵa úlken qoldaý jasaǵan qazaq baılary boldy. Jańadan ornalasyp jatqan úkimetke jergilikti baılar, sonyń ishinde Úkibaev Qarajan úlken demeýshilik jasady. Máselen, 1918 jylǵy Semeı Zemstvo basqarmasynyń jınalystary muraǵat derekterinde kósetilgendeı, Úkibaev Qarajannyń Alashorda úkimetine bergen úılerinde ótip turǵan.
“Qazaq” gazetiniń 1917 jylǵy qarashanyń on tórtindegi sanynda jarıalanǵan úndeýde “Ózimizdi ózimiz qorǵaı almasaq, búlikshildik zoraıyp, qıynshylyq aınalǵanda, qazaq halqy qurban bolady…” – delingen osy maqalada 5 jeltoqsanda Orynbor qalasynda Ekinshi jalpyqazaq sezin shaqyrý jóninde úndeý jarıalanyp, barsha aımaqtardaǵy abyroıly azamattarǵa saýyn aıtylady. Sóıtip ekinshi jalpyqazaq sezinde qoǵamda bolyp jatqan talan-taraj, búlikshilikti eskerip, qyrǵyz-qazaqty búlinshilikten qorǵaý úshin mılısıa qurý máselesine baılanysty 12 tarmaqtan turatyn ereje qabyldaıdy. Onda jasaq qurý máselesinde búkil qajettilikter Alashorda ókimeti esebinen bekitilgen. Alash avtonomıasynyń qaýipsizdigine kepil bolatyn Ulttyq Alash mılısıasyn qurý isine qazaq baılary aıtarlyqtaı qoldaý kórsetti. Solardyń biri aty joǵaryda atalǵan Úkibaev Qarajan edi. Keńes úkimetine qarsy qurylǵan Alash atty áskerin úıymdastyrýshylardyń qatarynda ataqty baı Úkibaev Qarajannyń esimi atalady.
Sonymen qatar, Qarqaraly óńirine aty shyqqan baı, ári Alash qaıratkeri Jaqyp Aqpaevtyń týǵan aǵasy Aqpaev Ybyraıdy tárkileýge baılanysty dekrettegi jeke isinde mynadaı málimetter kezdesedi: “…1918 jyly Qoıandy jármeńkesinde Alashorda jasaǵy úshin Alash polkiniń polkovnıgi Toqtamyshevqa 600 jigit attandyrdy jáne osy qyzmetine oraı 2 korpýs komandıri general Lýkın ataman Annenkov arqyly 13. 08. 1918 g. Aqpaev Ybyraıdy altyn medalmen marapattaǵan” degen derek bar. Aqpaev Ybyraıdyń 600 jigit shyǵaryp berýi qısynǵa kelmesi anyq. Bul OGPÝ-diń Aqpaevtarǵa jala jaýyp, qylmysyn kóbeıtýge arnalǵan áreketteri bolsa kerek. Alaıda Aqpaev Ybyraıdyń Alash qozǵalysyna, Alash mılısıasyna qatysy bary anyq. Bul jaǵy áli de zertteýdi qajet eteri sózsiz.
Alash mılısıasyn jasaqtaý Alashordanyń batys bólimshesinde de qarqyndy júrdi. Jergilikti baı, Alash partıasynyń múshesi Isa Kópjasarov Alash mılısıasyn jasaqtaýǵa kóp eńbek sińirip, onyń paıdasyna óz dáýletinen 100 at bergen bolsa, Syrym Datulynyń shóberesi Salyq Omarov 1918 jyly aqpanda Oral qazaqtarynyń Qaratóbede ótken 3 sezinde Alash áskerine óz tabynynan 200 bas minis jylqy bólip bergen. Sonymen qatar, Alash qozǵalysyna Mańǵystaý óńirinde Tobanıaz toby da tilekshi bolyp, áskerı qoldaý kórsetken.
1928 jyly 27 tamyzda Qazaq AKSR Ortalyq Atqarý Komıteti men Keńes Halyq Komısarıatynyń «İri baı sharýashylyqtardyń jáne jartylaı feodaldardyń mal-múlikterin tárkileý jáne jer aýdarý týraly» qaýlysy qabyldandy. Qaýlyda: Qazaq respýblıkasy óziniń quramy jaǵynan mádenı artta qalǵan ult jáne revolúsıaǵa deıingi ózgermegen kóshpeli-rýlyq qatynasta ómir súredi. Qazaqstandaǵy múlik ıeleri men burynǵy áleýmettik artyqshylyqtary bar toptar Keńes bıliginiń aýyl men qyshlaqtarda júrgizi otyrǵan negizgi is-sharalaryna kedergi keltirip, arandatýshylyq úgit nasıhat taratyp, ultaralyq jáne rýlyq alaýyzdyqty qozdyrýda. Bul en aldymen kedeılerdi ekonomıkalyq táýeldilikte ustap, respýblıkanyń ekonomıkalyq jáne mádenı damýyna bóget jasaıdy dep aıtylǵan.
Atalǵan qaýlyǵa sáıkes, qazaq qoǵamynda erekshe áleýmettik topty quraǵan qazaq baılarynyń mal-múlikteri tárkilenip, otbasylarymen Qazaqstannyń basqa óńirlerine jer aýdaryldy.
N.Á. Nazarbaevtyń «Tarıh tolqynda» kitabynda: «Baıdyń maly belgili bir dárejede búkil rý qaýymynyń saqtyq qory sıaqty bolǵan. Tabıǵı ortanyń qubylmaly sıpaty, maldyń tabıǵı apattarǵa barynsha táýeldiligi, syrtqy jaýdyń shapqyn-shabýyly jáne t.b. jaǵdaılar kóshpeli shaǵyn rýlarǵa ylǵı da asharshylyq qaterin tóndirip turatyn. Sondaı kúıge ushyraǵanda rý ishindegi aýqatty adamdardyń dáýleti barsha aǵaıynnyń jan saqtar nápaqasy bolǵan» — dep qazaq qoǵamyndaǵy baılardyń ekonomıkalyq áleýetine tarıhı turǵyda ádiletti baǵasyn bergen.
Qoryta aıtqanda, búgingi tańda tarıhshy-ǵalymdar tarapynan Alash qozǵalysy tarıhy zerdelenip, Alash qaıratkerlerine obektıvti baǵa berilýde. Alaıda HH ǵasyrdyń 20-30 jyldarynda keńestik baspasóz tarapynan «alashordashyl», «kontrobanda», «ultshyl» dep aıyptalǵan qazaq baılary memlekettik deńgeıde áli aqtalǵan joq. Alash partıasynnyń tóńiregine toptasyp, qazaqtyń ulttyq memlekettigin órkenıettilik turǵyda qalyptastyrýǵa tyrysqan Alash qaıratkerleriniń qazaq qoǵamynda arqa súıegen tulǵalary – qazaqtyń baılary boldy. Qazaq halqynyń sol kezdegi negizgi áleýmettik qurylymyndaǵy úlken ekonomıkalyq tizbekti quraǵan qazaq baılary HH ǵasyrdyń basyndaǵy progresıvti oqıǵalardan tys qalmady. Jańasha tyń saıası ıdeıalarmen qarýlanǵan Alash arystaryna qarjylyq jáne materıaldyq qajettilikter tarapynan qoldaý kórsetip, Alashorda dep atalatyn memlekettik júıeniń qajettilikteriniń túzilýine muryndyq bolǵan alashordashyl baılar arnaıy zertteý nysanyna aınalýy tıis. Jáne saıası qyzmetteri aqtalyp, atalmysh top ókilderiniń tizimi jasalyp, Alashorda ensıklopedıasyna engizilse, Alashtanýdyń aqtańdaq betteri túgendeler edi. Bul Alash qozǵalasy tarıhyn zertteýdiń endigi satysy bolmaq.
Erkin RAHMETÝLLIN, Alashtanýshy
