Valúta baǵamy
  • USD -

    529.5
  • EUR -

    550
  • RUB -

    5.07
Tasqyn sýyn kádege jarata alamyz ba
26 sáýir 2024
Tasqyn sýyn kádege jarata alamyz ba

Keıingi jyldary sý mamandary Qazaqstanda qýańshylyq kezeńi ótip jatqanyn jıi aıtyp ketken bolatyn. Ásirese Ekologıa jáne tabıǵı resýrstar, Sý resýrstary jáne ırrıgasıa mınıstrlikteriniń ókilderi ózderine sý tapshylyǵy jóninde tótesinen qoıylǵan suraqtyń bárine «qurǵaqshylyq kezeńi ótip jatyr» dep jaýap qatýǵa mashyqtanyp alǵan. Jaýyr bolǵan jattandy jaýaptan jalyqqan jýrnalıser «Ol ne degen bitip bermeımin qýańshylyq» dep tańdanatyn. Bıylǵy tasqyn Qazaqstan aýmaǵynyń biryńǵaı shóleıttenýge bet alǵany týraly pesımısik teorıalardyń shegesin bosatyp ketti. Óıtkeni keıingi 10 jylda qańsýǵa aınalǵan ózen-kólderdiń erneýi jipsip, aıdyndarǵa qus orala bastaǵan. Bul jaıttardan kóktemgi tasqyn sharýashylyǵy myǵym, basqarý júıesi bekem el úshin qaterden góri múmkindik kóp ákeletinin kórýge bolady.

 JAIYQTYŃ JAǴASY QAITA JAIQALA MA?

Jer sharynyń asty men ústindegi qylt etken qımyl men jylt etken ózgeristiń bárin ǵaryshtan baqylap, tabıǵat ózgeristerin mezgil buryn boljaýǵa múmkindik beretin tehnologıalar bar zamanda eshbir muhıtpen shektespeıtin, qurlyqtyń qaq ortasynda otyrǵan Qazaqstan qoǵamynda «Sý – tilsiz jaý» deıtin maqaldyń ózekti bolmaıtyn zamany jetti.

Tasqynnyń alǵashqy tolqyny eńserilip, qarǵyn sý qursaýyndaǵy el-jurt esin jıa bastaǵan tusta jer-kókke jaıylǵan tegin sýdy kádemizge jaratyp úlgermeı, rásýa etip almaımyz ba degen ýaıymdar aıtylyp jatyr.

Sáýirdiń basynda Tótenshe jaǵdaılar vıse-mınıstri Baýyrjan Syzdyqov bıyl jazyqtan jer-kókke sý jaıylyp, qapyda qalǵandaryn aıtqan.

«Eldegi 11 óńirde tasqynnyń aldyn alyp úlgerdik. Qalǵan 5 oblysta, baıqaǵan bolsańyzdar, sý ózenderden emes jazyqtan kelip jatyr. Shynyn aıtsaq, sý biz kútpegen tustan keldi. Iaǵnı, sý daladan keldi. Baıqasańyzdar, keıingi 30 jylda sýdyń artýy daladan týyndaǵan joq bolatyn», - dedi ol jýrnalıserdiń suraǵyna bergen jaýaptyń birinde.

Demek, jazyqtan jaıylǵan sý topyraqqa sińip joǵalady degen sóz. Tasqynnyń ekinshi tolqyny ásirese transshekaralyq ózenderdiń baseıninde bolyp jatqanyn eskersek, ol sýdy arnaıy qoımalarǵa jınaqtap, kádege jaratpaý baryp turǵan jaýapsyzdyq bolar edi.

Jaıyqtyń sýy bıyl erekshe mol bolatynyn órdegi Bashqurtstan mamandary bizge qystyń ortasynan beri eskertkeni málim boldy. Sol esepteri shynǵa aınalyp,  Irekli sý qoımasynan artylǵan sý etektegi eldi mekenderdiń halqyn ábigerge saldy.

Jaıyqtaǵy joıqyn tolqyn bizge jetkenine de aptadan astam ýaqyt boldy. Jylda jylap aǵatyn Jaıyqtyń asaý tolqyndaryn óńirdegi qańsýǵa aınalǵan qoımalar men toǵandarǵa, kólder men kólshikterge quıyp úlgeremiz be? Osy saýaldy Sý resýrstary jáne ırrıgasıa mınıstri Nurjan Nurjigitovke qoıyp kórgenbiz. Onyń aıtýynsha, «Qazsýshar» mekemesiniń Atyraý oblysyndaǵy fılıaly Jaıyq arqyly keletin tasqyn sýdy Kaspıı teńizine baǵyttaý úshin qosymsha 14,5 shaqyrym kanal qazyp jatqan kórinedi. Biraq bul kanaldy betondaý josparda joq. Óıtkeni Reseıden keletin sýdyń kólemi jylda mundaı mólsherde bolady deýge negiz joq.

 Al Batys Qazaqstan oblysy Jaıyqtyń artylǵan sýyn Jaıyq-Kóshim sýarý júıesinen Qamys-Samar kólderine jiberip jatyr. Bul sý óńirdiń ońtústik aýdandaryn ylǵaldandyrady degen sóz. Nurjan Nurjigitovtiń sózinshe, bul kólderge keıingi 20 jylda sý barmaǵan.

Reseı men Qazaqstan arasyndaǵy ýaǵdalastyq boıynsha, Qazaqstan  sý ortasha jyldary Jaıyq arqyly Reseıden 7,8 km3 sý, qurǵaq jyldary – 5,4 km3, óte qurǵaq jyldary – 3 km3 sý alýy kerek. Jaıyq-Kaspıı baseındik ınspeksıasy Jaıyq-Kóshim sýarý júıesine ózennen alatyn sýdyń kólemin qurǵaqshylyq deńgeıine qaraı ózgertip otyrady. Bıyl  júıege Jaıyqtan 607 mln tekshe metr sý alýǵa ruqsat berilgen bolatyn. Biraq Reseıden kelip jatqan sýdyń boljamnan asyp ketýine baılanysty ol meje 1 mlrd tekshe metrge (1 km3)  deıin ulǵaıtylyp otyr. Osynyń arqasynda qurǵaýǵa aınalǵan Edilsor, Jaltyrkól, Birqazan, Sorkól, Saltanat kólderine sý jetti. Bul jazda osy mańdaǵy jaıylymdardy sýarýǵa jumsalady.

TOBYLDYŃ ARNASY TOLDY

Qostanaı óńirindegi tasqynnyń áserinen Tobyldyń sýy da 2000 jylǵy deńgeıine jetti. Onyń boıyndaǵy Joǵarǵy-Tobyl, Qaratomar sý qoımalary 92% tolǵan. Bul qoımalardan jyl saıyn125-150 mln tekshe metr sý alynady. Osy eseppen alsaq, tasqynnan jınalǵan sý aldaǵy 5-7 jyldyń kóleminde mańaıdaǵy sharýalardyń qajettigin ótep, Tobyldyń arnasyn qalypty deńgeıde ustap turýǵa jetedi.

Mamandar bıyl Astana sý qoımasy 100 paıyz tolǵanyn aıtyp otyr. Byltyr bul qoıma 82 paıyz ǵana tolyp, jetpegen sýdy Q.Sátbaev atyndaǵy kanaldan alǵan bolatyn. Bıyl syrttan sý izdeýdiń qajettigi joq. 

Aqmola oblysyndaǵy «Alva», «Keńbıdaıyq» lımandy sýarý júıeleri de 100% tolǵan. Sondaı-aq, Selınograd aýdanynyń Qozykósh, Muqyr jáne Qarasý ózenderiniń arnasy da tolyq. Qorǵaljyń qoryǵyndaǵy Teńiz kóline 1,5 mlrd tekshe metr sý jiberilgen.

Qaraǵandy oblysynyń sý qoımalary da 100% toldy. Munda jınalǵan sý aımaq ekonomıkasynyń qajettilikterin jyl boıy tolyq qanaǵattandyrýǵa múmkindik beredi.

Ulytaý oblysynyń Keńgir sý qoımasynan alǵash ret Sarysý ózeni arqyly Qyzylorda oblysyndaǵy kólderge sý jiberildi.

Byltyr Jambyl oblysy sý tapshylyǵyn tartyp, sharýalar biraz shyǵynǵa ushyraǵa.

«Jambyl oblysynyń Tasótkel sý qoımasynan Shý ózenine sý jiberildi. Bul sý sáýir aıynyń basynda Túrkistan oblysy Sozaq aýdanyna jetti. Tasótkel sý qoımasynan sý jiberý jumystary 1 mamyrǵa deıin jalǵasady. Osy aralyqta Shý ózeni arqyly Sozaq aýdanyna shamamen 1 mln tekshe metr sý túsýge tıis», - deıdi mınıstr.

Bıyl Ertiste de sý mol bolatyn túri bar. Qazirdiń ózinde ózen sýyn tabıǵat qorǵaý sharalaryna jiberý bastalyp ketti. Bul Pavlodar oblysynyń jemshóp bazasyn nyǵaıtýǵa septigin tıgizbek. Jalpy bıyl Ertistiń boıyndaǵy sý qoımalarynan beredi. Sý qoımalarynan jalpy kólemi 6,3 mlrd tekshe metr sý jiberý josparlanyp otyr.

İle ózeninen Almaty oblysyndaǵy Qapshaǵaı qoımasyna kelgen sý kóleminiń mol bolýyna baılanysty Balqash kóline sý jiberilgen. Sonyń arqasynda 1 qantar men 24 sáýir aralyǵynda Balqashtyń deńgeıi ortasha 15 santımetr kóterilgen.

RELATED NEWS
Big data
19 jeltoqsan 2018
Big data

Big Data-nyń tańqalarlyq ósýi

Bári Dıjıtal dáýir bastalǵaly beri adamzat jınaǵan málimetter jarylysynan bastalady. Bul árıne, kompúterler sanynyń kóbeıýimen, Internetpen jáne biz ómir súrip otyrǵan álemnen málimetter jınaıtyn tehnologıalardyń paıda bolýyna baılanysty. Málimetter ózderi jańadan oılap tabylǵan joq.  Kompúter dáýiri men málimetter bazasynan burynǵy qaǵaz jazbalar, arhıvtegi materıaldar málimetke jatady.  Kompúterler, elektrondyq kesteler, málimetter bazasy sol málimetterdi úlken aýqymda saqtaý men retke keltirýdiń ádisin berdi. Aıaq astynan sizge málimetter «tyshqandy» shyrt etkizý qalýy arqyly qoljetimdi bola qaldy.

Degenmen alǵashqy kesteler men málimetter bazasynan beri uzaq jol júrildi. Mysaly búgin, eki kúnde jasalyp jınaqtalatyn málimetter adamzattyń 2000 jyldarǵa deıin jasalǵan, jınalǵan málimetterimen birdeı eken. Iá, ıá árbir eki kúnde. 2020 jyldarda dıjıtal málimetter  shamamen 5 ZB-dan (zetabaıt) 50 ZB-qa ulǵaıady eken. 1 ZB = 1000000000000 GB.

Búgin, bizdiń árbir jasaǵan qadamymyz «dıjıtal iz» qaldyrady. tipti dúkennen bir zat alsańyz, munyń bári málimet retinde saqtalyp, qattalyp qalady.

Iaǵnı, bizdiń árbir dıjıtal isimiz «dıjıtal iz» qaldyrady, jáne olar avtomatty túrde sizge bilinbeı jasalyp kóbeıe beredi.  Internetke shyqqan saıyn, GPS-y bar smartfonmen júrgen kezde, áleýmettik jelide dostaryńyzben baılanysta nemese chatta bolǵanda jáne siz kimsiz, qaıdansyz, qaı salada, qandaı kompanıada  jumys isteısiz, qaı dúkennen qandaı zat alasyz, qaı jerińizdiń aýyrady, kimmen qarym-qatynastasyz, qandaı saıttarǵa kiresiz, smartfonyńyzda qandaı qosymsha baǵdarlamalar (apps) qoldanasyz, otbasyńyz, minez-qulqyńyz t.b. bárin tizilip, taldanyp saqtala beredi. Internettiń barlyq betterindegi málimetter de «Big data». Olar Google-diń, Facebook-tiń jáne taǵy basqa alyptardyń serverlerinde tur, oǵan arnaıy organdardyń qoly jetetindigine kúmán joq. Siz ártúrli áleýmettik jeliler, qosymsha baǵdarlamalardaǵy anketalardy toltyrý arqyly ol málimetterdi jınaýǵa ózińiz kómektesip jatyrsyz. Google-den bir sózge izdeý salsańyz, sonyń jarnamasy kelesi bette turatynyn baıqaǵan shyǵarsyz. Sodan-aq sizdi ne qyzyqtyratynyn biledi. «Big data»-daǵy málimetter jıyntyǵy tek qana Laýhýl Mahfýzǵa jetpeıtin shyǵar.

Sonymen qatar, adamnyń emes aqyldy qurlyǵy, mashınalar da málimetterdiń kóbeıýine úles qosady. Olar bir-birimen nemese úıdegi serverler arqyly málimet almasady. Úlken zaýyttardaǵy óndiristegi jabdyqtardyń kópshiligine sensorlar ornatylǵan, olar da bir-birine málimetter jiberip turady.

«Big Data» termıni osy barlyq málimetterdi jınaýǵa jáne sony adamzattyń óz múddesine ártúrli salalarda qoldaný qabilettiligine qatysty aıtylady.

«Big Data» qalaı jumys isteıdi?

«Big Data» mynadaı prınsıptermen jumys isteıdi: bir másele, ne bir jaǵdaı týraly neǵurlym kóp bilseńiz, soǵurlym siz senimdi ıdeıalar taba alasyz, ári qaraı ne bolatynyn boljaı alasyz.

Kóp mólsherdegi málimetterdi salystyrý, buryn belgisiz bolyp kelgen jaıttardy anyqtaýǵa, sońynan salmaqty sheshim qabyldaýǵa múmkindik beredi.  Kóbinese bul jınaqtalǵan málimetterdiń negizinde jasalǵan modeldeý arqyly iske asyrylady. Sol model arqyly jaǵdaıdy ımıtasıalap, berilgen prosesterdiń shamalaryn retteý arqyly ońtaıly nátıjelerdi kózdeıdi. Bundaı prosester avtomattandyrylǵan.

Bul orasan zor málimetterdi jınaý, anyqtaý, suryptaý, saralaý jáne óńdeý ońaı sharýa emes, ol jasandy ıntellekti men mashınamen oqytý arqyly iske asady. Jalpy «málimetterge» fotosýretter, vıdeo, aýdıojazbalar, mátinder, málimetter bazasy, sensorlardyń túsken kórsetilimder jáne t.b. jatady.

Big data qalaı qoldanylady?

Tolassyz ósip jatqan osy málimetter aǵynyn qazir biz osydan biraz jyl buryn ǵana múmkin bolmaǵan ádister arqyly óz qajetimizge jarata alamyz.  Bul ártúrli saladaǵy bıznes álemine tóńkeris ákeledi, kompanıalar ózderiniń klıentteriniń qaı segmentte, qandaı taýarǵa suranys bolatynyn óte úlken dáldikpen boljaı alady. Big Data sonymen qatar kompanıalarǵa ózderiniń is-qımyldaryn áldeqaıda tıimdi jasaýǵa múmkindik beredi.

Bıznesten tys Big Data bizdiń ómirimizdi ártúrli joldarmen ózgertýge kómektesedi:

Medısınada óte úlken dárigerlik jazbalardy saraptaý men modeldeý arqyly aýrýlardy bastapqy kezeńinde anyqtap jáne jańa dárilerdiń túrin jasaýǵa múmkindik beredi. Ártúrli sensorlardan keletin málimetterdi jınap, saralaý arqyly tabıǵı jáne tehnogendik appatardy, jer silkinýin aldyn – ala boljap, der kezinde shara qoldanýǵa jaǵdaı jasaıdy. Sonymen qatar soǵys jaıyndaǵy bosqyndardy baqylap, qorǵaýǵa, polısıa kúshteriniń strategıasyn jasaýǵa, kúshterdi durys qoldanýǵa, sol arqyly qylmystardyń aldyn alýǵa kómektesedi.

Big Data týǵyzatyn máseleler

Big Data bizge buryn túske de kirmegen ıdeıalar men múmkinder sılaı otyryp, sheshýin izdeıtin máselelerdi de  júkteıdi:

 

Málimetterdiń konfıdensıaldylyǵy. Jasalynyp jatqan Big Data-nyń ishinde bizdiń jeke ómirimiz jaıly aqparattar óte kóp jáne olardyń negizgi bóliginiń konfıdensıaldylyǵyn saqtaýǵa bizdiń quqyǵymyz bar. Biz yńǵaılylyq úshin personaldyq málimetterdi ashamyz. Degenmen, personaldyq málimetterdi ashý men yńǵaılylyqtyń balansyn tabýymyz kerek. Málimetterdi qorǵaý. Mysaly biz bankilerge onlaın bankıng qoldaný úshin ózimiz jaıynda aqparttardy beremiz, biraq olar qanshalyqty qaýipsiz jaǵdaılarda saqtalady?

Eger málimetter kezdeısoq ashylyp qalsa, sol arqyly bireýlerdiń yqpalyna túsip, dıskrımınasıaǵa túsip qalý qaýipi de joq emes.

Bolashaqqa qarasaq

Ómirimizdi adam tanymastaı ózgerken Big Data búgin osyndaı bolsa, erteń ne bolmaqshy? Málimetter kóbeıe beredi, saraptaý júıeleri tehnologıasy ári qaraı damı beredi.

Bıznestiń Big Data-ny qoldaný qabileti óte joǵary bolýy shart. Ony ózderiniń strategıalyq aktıvi retinde qarastyrǵan bıznester ǵana qalyp, aldyǵa damıdy.

Qazaqstanda elektron sıfrlyq qoltańba formaty ózgerdi
30 sáýir 2024
Qazaqstanda elektron sıfrlyq qoltańba formaty ózgerdi

30 sáýirde Qazaqstan krıptografıalyq standartqa kóshedi, oǵan sáıkes elektron sıfrlyq qoltańba formaty ózgeredi, dep habarlaıdy Ulys QR Ulttyq kýálandyrýshy ortalyǵyna silteme jasap.

Ózgerister boıynsha, ESQ-nyń bir kiltine kóshý, ıaǵnı jeke jáne zańdy tulǵalarǵa QR ST MEMST R 34.10 – 2015 (MEMST 2015) algorıtminde ESQ-nyń bir kilti beriledi, ol aýtentıfıkasıa úshin de, qol qoıý úshin de paıdalanylady.

Zańdy tulǵalardyń paıdalanýyna arnalǵan ESQ kiltteriniń mynadaı talap etilmegen túrlerin qoljetimdi tizimnen alyp tastaý josparlanǵan:

"Qarjylyq qujattarǵa qol qoıý quqyǵy bar qyzmetker";

"Kadr bóliminiń qyzmetkeri".

"Jańa MEMST 2015 algorıtmin qoldaý jańartylǵan NCALayer arqyly qamtamasyz etiledi. Jańa nusqa shyqqannan keıin, qoldanba avtomatty túrde paıdalanýshyǵa NCALayer jańartýdy usynady", - delingen habarlamada.

Qazaqstan Koreıa men Túrkıanyń tehnologıasy negizinde drondar qurastyrmaq
14 mamyr 2024
Qazaqstan Koreıa men Túrkıanyń tehnologıasy negizinde drondar qurastyrmaq

Mundaı kelisimge Qazaqstannyń Ónerkásip jáne qurylys mınıstrligi delegasıasynyń Ońtústik Koreıaǵa sapary barysynda qol jetkizildi, dep habarlaıdy Ulys 24KZ telearnasyna silteme jasap.

Delegasıa músheleri 3 kún ishinde Koreıa úkimetiniń múshelerimen, iri kompanıalardyń basshylarymen kelissózder júrgizip, Djeı jáne Shınhan ýnıversıtetterinde boldy. Onda olar dáriske qatysyp, drondardy jasaý úshin ınjenerlerdi oqytý úderisimen tanysty. Ónerkásip jáne qurylys mınıstrliginiń málimetinshe, ázirge Qazaqstanda eki ýnıversıtette ǵana drondar kafedrasy bar. Endi Djeı ýnıversıtetiniń kómegimen taǵy bir fakúltet ashylmaq. Koreıalyq profesorlar Qazaqstanda dron salasyna qajetti mamandar daıarlaıtyn bolady.  

«Djeı akademıasynda joǵarǵy synyp oqýshylarynan bastap naqty óndiriste jumys isteıtin adamdarǵa deıin arnaıy solarǵa mamandyrylǵan baǵdarlamalar bar. Solardy qoldana otyryp, mamandardy daıyndaıtyn bolamyz. Aldaǵy ýaqytta Djeı ýnıversıteti Qazaqstanǵa kelip, bizdiń ýnıversıtetterimizdi aralap, tehnıkalyq ýnıversıtetterimizdi, olardyń ishinen ózderine áriptes tandaıtyn bolady. Naqty tehnologıalardy bizge berýge kompetensıany bizge berýge daıyn»- dedi QR Ónerkásip jáne qurylys vıse-mınıstri Azamat Beıisbekov. 

Sondaı-aq túrkıalyq taraptyń da dron tehnologıasy boıynsha Qazaqstanǵa kómektesetini belgili boldy. 

Biz týraly
ulys.kz — aqparattyq, saraptamalyq jáne tanymdyq baǵyttaǵy materıaldardy beredi.
 
Mýltımedıalyq joba zaman talabyna saı jasalǵan. Qazaqstannyń aqparattyq naryǵyn sapaly
kontentpen qamtamasyz etýge úles qosýǵa baǵyttalǵan. Mundaǵy saraptamalyq, tanymdyq
maqalalar san salany qamtıdy. Geostrategıa, geoekonomıka, geosaıasat, halyqaralyq
qatynastar men eldiń ishki-syrtqy saıasaty, ekonomıka, jahanda bolyp jatqan tektonıkalyq
ózgerister men trend taqyryptar ulttyq múdde turǵysynan tereń taldanyp qazaq
oqyrmandaryna jetkiziledi. Ortalyq Azıa men Túrki álemine erekshe kóńil bólinedi.