Sıfrlyq dáýir keldi. Biraq onymen birge qaýip te keldi. Endi bilim ordalary – tek oqý emes, aqparat soǵysynyń da maıdany. Kıbershabýyldar, fıshıng, derekterdiń urlanýy, jalǵan málimet taratý – osynyń bári mektep pen ýnıversıtet qabyrǵasynan bastap tónip turǵan qaýip. Al ekinshi jaǵynan, jasandy ıntellekt (JI) tehnologıalary bilim berý salasyna tyń serpin berip, oqytý men baǵalaý úrdisin túbegeıli ózgertýge múmkindik berip otyr. Iaǵnı, bilim berý eki álemniń toǵysynda tur – qaýip pen múmkindik.
Búgingi oqýshylar men stýdentter – sıfrlyq týmalar. Olardyń oqý keńistigi – Google, YouTube, ChatGPT, TikTok aralasqan aralas orta. Biraq osy quraldarmen jumys isteý mádenıeti men qaýipsizdik áli tolyq qalyptasa qoıǵan joq. Qazaqstanda 2023 jyly kıbershabýyldardyń 22%-y bilim berý mekemelerine baǵyttalǵan degen derek bar. Bul – bankter men memlekettik qurylymdardan keıingi úshinshi oryn. Sebebi bilim berý uıymdary – úlken derekter bazasy. Oqýshylardyń jeke málimetteri, ata-ana derekteri, ishki akademıalyq júıeler – bári shabýyl nysanasyna aınalady. Máselen, 2022 jyly Almatydaǵy bir joǵary oqý ornynyń ishki serverine hakerler shabýyl jasap, 5 myńnan astam stýdenttiń derekteri jelige taraǵan.
Kıberqaýipsizdik tek hakerlik shabýyldan qorǵaný emes. Ol – fıshıngten bastap áleýmettik ınjenerıa, deepfake, jalǵan siltemeler, zıandy qosymshalar, gadjetter arqyly tyńshylyq, t.b. qaýip túrlerin qamtıtyn keshen. Oqýshyǵa jalǵan olımpıadaǵa qatysý týraly hat kelýi, muǵalimniń telefonyna vırýs juǵýy – bári kıberqaýiptiń qarapaıym kórinisi. Al mundaı shabýyldarǵa qarsy turý úshin tek tehnıkalyq qorǵanys emes, sıfrlyq gıgıena men medıasaýattylyq kerek. Bul eki túsinik áli de keń tarala qoıǵan joq.
Halyqaralyq tájirıbede kıberqaýipsizdik bilim berýdiń ajyramas bóligine aınalǵan. Mysaly, Estonıada 6-synyptan bastap kıbergıgıena páni oqytylady. Fınlándıada medıasaýat mektep baǵdarlamasyna engen. AQSH-ta K-12 júıesinde ár synypqa beıimdelgen kıberqaýipsizdik modýlderi bar. Al Qazaqstanda bul baǵytta alǵashqy qadamdar jasalyp jatyr. «Sıfrlyq saýattylyq» fakúltatıvtik sabaq retinde engizilse de, onyń aýqymy men tereńdigi jetkiliksiz. Mektepter men kolejderge naqty qaýip jaǵdaıynda áreket etýdi úıretý, fıshıngti taný, qaýipsiz paról qurastyrý, qoǵamdyq Wi-Fi-da jumys isteý tártibi sekildi bazalyq mashyqtar júıeli túrde oqytylýy tıis.
2023 jyly Qazaqstanda «Kıberqaýipsiz Qazaqstan» tujyrymdamasy qabyldanyp, oǵan bilim berý mekemelerindegi derekter qaýipsizdigi de engizildi. Onda mektepter men JOO-lardyń aqparattyq júıelerin tekserý, ishki IT ınfraqurylymdy jańǵyrtý, oqýshylar men muǵalimderdi oqytý kózdelgen. Sonymen qatar, «KZ-CERT» qyzmeti arqyly bilim mekemelerine shabýyl tirkelgen jaǵdaıda tez áreket etý júıesi qurylýda. Bul – oń qadam. Biraq ázirge tehnıkalyq qorǵanys quraldarynyń barlyǵy qoljetimdi emes. Keıbir aýyl mektepteri Wi-Fi roýterin de ata-analardyń kómegimen alǵan. Ondaı jaǵdaıda kıberqaýipsizdik qaıdan bolsyn?
Endi ekinshi tarap – jasandy ıntellekt. ChatGPT, Grammarly, Khanmigo, Scribe, Google Gemini, Copilot syndy JI quraldary bilim berý júıesine belsendi enýde. AQSH-ta muǵalimderdiń 47%-y kúndelikti sabaq josparlaýda JI qoldanady. Ulybrıtanıada JI arqyly jeke bilim berý traektorıasy qurastyrylýda. Úndistanda NEP 2020 reformasy aıasynda ár oqýshynyń progresin JI arqyly baqylaıtyn júıe engizilip jatyr. Qazaqstanda da keıbir jeke mektepter ChatGPT-ti esse tekserý men til úıretýde qoldanyp úlgerdi.
JI quraldarynyń artyqshylyǵy – jekeleý, beıimdeý jáne masshtabtaý. Iaǵnı, bir synypta 30 oqýshy bolsa da, árqaısysyna jeke tapsyrma, jeke keńes berý – buryn tek muǵalimniń armany edi. Endi bul JI arqyly múmkin bolyp otyr. Sonymen qatar, qate jiberý úlgisin taný, oqýshynyń mıǵa qonbaıtyn taqyryptarǵa oralyp otyrýy, mazmundy vızýaldaý – osynyń bári JI-diń kómegimen jeńildeıdi. Google-dyń jańa Project Tailwind modeli oqýshynyń jazǵan konspektisin avtomatty túrde qorytyndylap, test jasaı alady. Grammarly nemese Scribe sıaqty quraldar jazý mashyǵyn jetildirýge kómektesedi.
Degenmen, JI-diń bilimge áseri tek oń bola bermeıdi. Tekserilmegen derek, jalǵan aqparat, oqýshynyń oılaý qabiletiniń azaıýy, esse men esepterdi túgel JI-ge jazdyrý – bul da qaýip. Sonymen qatar, jeke derekterdiń saqtalýy, JI quraldarynyń oqýshy minez-qulqyna áseri sekildi moraldyq suraqtar týyndaıdy. Sondyqtan JI-men jumys isteý mádenıetin de qalyptastyrý qajet. Muǵalim – baǵyttaýshy, JI – kómekshi. Bul ara-jigin ajyratý óte mańyzdy.
Qazirgi tańda keıbir elder mektepter men JOO-larda JI qoldanýǵa qatysty naqty ereje bekitip úlgerdi. Mysaly, Fransıada ChatGPT mektepterde qoldanylmaıdy, biraq JOO-larda baqylaýda ruqsat. AQSH-ta JI quraldaryn paıdalaný oqý saıasatyna engizilgen: keı kolejderde tapsyrmada JI paıdalanylǵany mindetti túrde kórsetilýi tıis. Qazaqstanda ázirge bul – sur aımaq. Iaǵnı, JI qoldanǵan-Qoldanbaǵanyn tekserýdiń joly joq. Bul – bolashaqta plagıat pen bilimniń sapasyna qatysty máselelerge ákelýi múmkin.
Bilim berý júıesinde JI men kıberqaýipsizdik qatar damýy tıis. Biri – tıimdilik pen derbestikke jeteleıdi, ekinshisi – qaýipsizdik pen turaqtylyqty qamtamasyz etedi. Bul ekeýinsiz qazirgi bilim berý – álsiz ári bolashaǵy bulyńǵyr júıe. Sol sebepti JI quraldaryn paıdalaný mádenıeti men sıfrlyq qaýipsizdik – mektep partasynan bastalýy qajet.
Qorytqanda, oqýshynyń braýzerindegi izdeý joly – endi jaı aqparat teretin tereze emes. Ol arqyly shabýyl da, shabyt ta kelýi múmkin. Qaısysyn tańdaıtynymyz – júıe men ustazǵa baılanysty.
