Ómir salty

13 jeltoqsan 2018

Reformalar sanmen emes, sapamen ólshenedi

ULYS: Nurlan Naızabekuly, osy biz «ozyq otyz eldiń qataryna kiremiz» dep bilek sybanǵaly biraz boldy. Tilge tıek etip júrgen sol damyǵan elder ózgelerden nesimen ozyq tur? «Damyǵan elder" degende bizdiń kóz aldymyzǵa kóbinese ekonomıkasy qýatty elder keledi...

NURLAN QULBATYROV: Biz damyǵan, ıgilikke qoly jetken elderge qarap boı túzeımiz. Biraq, «damyǵan el» degen uǵymǵa naqty anyqtama joq. Dúnıejúzilik bank pen reıtıń túzetin arnaıy agenttikter elderdi ózderinshe belgili bir kategorıalarǵa bólip jatady. Al shyn máninde, damyǵan el siz aıtqandaı tek ekonomıkasy qaryshtaǵan memleket emes. Onyń syrtynda tehnologıasy damyǵan, sonymen qatar, qaýipsizdigi bekem, ómir súrý deńgeıiniń joǵary bolýy sıaqty alýan túrli ólshemderge jaýap bere alatyn el. Osy joǵarǵy deńgeıge saı keletin elder negizinen ekonomıkalyq yntymaqtastyq jáne damý uıymyna (EYDU) múshe bolyp otyr. Al EYDU standarttary óte erekshe. Ol – aqparattyq komýnıkasıalardy damytýdy qosa alǵanda bilim, densaýlyq saqtaý, qorshaǵan ortany qorǵaý, memlekettik basqarý men aýmaqtyq damý sonymen qatar, ǵylym salalarynda damyǵan elderdiń irgeli damý ındıkatorlary bolyp sanalady. Sondyqtan elimizdiń basty strategıalyq maqsaty da bolashaqta osy uıymnan óz ornyn alý. Sebebi, qazirdiń ózinde elimizdiń jalpy syrtqy saýdasynyń 51% EYDU elderine tıesili, bul degenimiz 32 mlrd.

ULYS: Demek, otyzdyqty mejeleý úshin aldymen ekonomıkalyq yntymaqtastyq jáne damý uıymyna múshe bolýymyz kerek qoı...

NURLAN QULBATYROV: Álbette, atalǵan uıymǵa qazir 37 el múshe. Olar Eýropalyq odaq elderi, AQSH, Kanada, Koreıa, Japonıa, sonymen katar, Latyn Amerıkasynan Meksıka men Kolýmbıa bar. Álemdik JİÓ-niń 60 paıyzy solardyń úlesinde. Iaǵnı olar joǵaryda atap ótkenimdeı, tereń jańǵyrý jolynan ótken, halqynyń ómir súrý standarttary damyǵan, ekonomıkasynyń, bıznesiniń jáne eńbek ónimdiliginiń damý kórsetkishteri joǵary memleketter. Reseı de uıymǵa múshe bolýǵa shaqyrtý alǵan bolatyn, keıin Ýkraınamen qarym-qatynasy, Qyrym jaǵdaıyna baılanysty proses toqtatyldy. Múshe bolýǵa qyzyǵýshylyq tanytyp otyrǵan elder sanatynda Argentına, Brazılıa, Vetnam, Marokko, Perý, Rýmynıa, Bolgarıa, Horvatıa bar. Al EYDU quramyna kirgisi keletin memleket Dúnıejúzilik saýda uıymyna (DSU) mindetti túrde múshe bolýy kerek. Biz bul maqsatty eńserdik. 2015 jyly DSU-nyń 162-shi múshesi bolyp qabyldandyq. Bizdiń Syrtqy saýda saıasatyn damytý ortalyǵymyz da áý basta Qazaqstannyń DSU-ǵa kirýine analıtıkalyq, eksperttik qoldaý kórsetý úshin qurylǵan bolatyn. Shetel asyp, úlken halyqaralyq mektepterden ótken tájirıbeli mamandarymyz endi EYDU sheńberinde de áriptestikti damytýǵa kómegin tıgizip jatyr.

ULYS: Uıymǵa múshe bolý úshin Qazaqstan naqty qandaı jumystar jasap jatyr?

NURLAN QULBATYROV: Qazirgi kezde Ekonomıkalyq yntymaqtastyq jáne damý uıymymen tyǵyz baılanys elimizdiń syrtqy ekonomıkalyq saıasatyndaǵy basym baǵyttardyń biri. Qazaqstannyń atalǵan halyqaralyq uıymmen ózara áriptestigine bıyl 10 jyl boldy. Elimiz 2008 jyly «Eýrazıalyq básekege qabilettilik baǵdarlamasynyń» sheńberinde jumysyn bastap, 2013-2016 jyldar ishinde Ortalyq Azıa bastamasyna teń tóraǵa bolý arqyly tabysty jumys isteýde. 2015 jyly Eldik baǵdarlamaǵa qol qoıylýy EYDU men Qazaqstannyń arasyndaǵy yntymaqtastyqtyń jańa kezeńine aınaldy. Sebebi, EYDU-nyń atalǵan baǵdarlamasy álemniń 4 elinde ǵana bar: Perý, Morokko, Qazaqstan jáne Taılandta. Eldik baǵdarlama úshin belgili bir qurlyqtan bir el ǵana tańdalatynyn aıta ketý kerek. Demek, Qazaqstannyń bul arnaıy baǵdarlamany júzege asyratyn áriptes retinde tańdalýy EYDU-ǵa múshe memleketterdiń bizdiń elge degen joǵary senimin kórsetedi. Qazaqstan júrgizip jatqan reformalaryn sanmen ǵana emes, sapasyn da kórsetý kerek. «Qazaqstan-2025» strategıasynyń kóp ındıkatorlary EYDU standarttary men prınsıpterine baǵdarlanǵan. Sondyqtan da elimiz reformalar arqyly ekonomıkanyń barlyq salalarynda ilgerileýshilikti kórsetse, kóp uzamaı múshelikke shaqyrtý alady dep senemin.

ULYS: EYDU-ǵa múshe bolý bizge naqty ne beredi, Qazaqstannyń damýyna qanshalyqty yqpal ete alady?

NURLAN QULBATYROV: Eń aldymen ulttyq zańnama normalary Uıym ustanymdarymen sáıkestendiriledi. Bul óz kezeginde memlekettik basqarýdyń sapasyn arttyryp, bıznes júrgizýdi qolaıly etedi, eldiń iskerlik jáne nesıelik reıtıńin kóteredi, sondaı-aq, tikeleı ınvestısıalar aǵyny ósimin qamtamasyz etedi. EYDU-nyń jeke menshik quqyqtaryn qorǵaý, memlekettik organdar jumysynyń tıimdiligin arttyrý, sybaılas jemqorlyqqa qarsy kúres, halyqtyń ómir súrý sapasyn kóterý jáne quqyqtyń ulyqtylyǵy qaǵıdattaryn jetildirý salasyndaǵy ozyq tájirıbeleri men standarttarynyń negizinde ázirlengen 59 Zań qabyldandy. Uıymmen yntymaqtastyq nátıjesinde adamı kapıtaldy damytýǵa, memlekettik basqarýǵa sondaı-aq ınvestısıalar tartý men qoldaý salasyndaǵy saıasatty jetildirýge baǵyttalǵan 13 joba iske asyryldy. Uıym sarapshylary 535 usynym bergen bolatyn. Atalǵan usynystardy iske asyrý úshin Ulttyq jol kartasy qabyldandy. Mysal retinde ınvestısıalyq saıasat baǵytyna toqtala keteıin. Eldiń ınvestısıalyq áleýetin kúsheıtý úshin Qazaqstan EYDU yntymaqtastyǵy aıasyndaǵy ozyq tájirıbelerge súıenýde. EYDU sarapshylary Qazaqstannyń ınvestısıalyq saıasatyna aýkymdy sholý júrgizdi, onyń qorytyndysy boıynsha EYDU eldiń ınvestısıalyq klımatyn odan ári jaqsartýǵa jol ashatyn naqty usynystar berdi. Nátıjesinde, tek ınvestısıa salasynyń ózinde zańdar qabyldanyp, kóptegen jeńildikterdi júzege asyrdyq. Qazaqstan qazir Uıymnyń 35 jumys organyna qatysýda. Sarapshylarymyz uıymnyń is-sharalaryna qatysyp qana qoımaı, óz tájirıbelerin de bólise alady. Áý degennen ózińiz suraǵan álemniń damyǵan 30 eliniń qataryna kirý maqsatyna EYDU-nyń ozyq tájirıbeleri men standarttaryn ımplementasıalý jáne engizý arqyly qol jetkizýge bolady.

ULYS: Eki jyldan keıin Astanada Dúnıejúzilik saýda uıymy (DSU) mınıstrleriniń XII konferensıasy ótedi. Qandaı máseleler qaralady?

NURLAN QULBATYROV: Iá, bıyl Dúnıejúzilik saýda uıymyna múshe elder biraýyzdan 2020 jyldyń jazynda Astanada DSU mınıstrleriniń XII konferensıasyn ótkizýge qatysty sheshimdi qabyldady. Alqaly sharaǵa 164 múshe-eldiń saýda mınıstrleri men uzyn-yrǵasy tórt myńnan astam adam qatysady dep josparlanyp otyr. Sońǵy kezderi DSU reformalaý máselesi jıi kótirilip keledi. Sanksıalar men saýda soǵystaryna kýá bolyp otyrmyz. Osy rette kópjaqty kelissózderdi jetildirý týraly da jıi aıtylyp júr. Negizinen osyndaı irgeli taqyryptar talqylanady deýge bolady. Astana konferensıasynda uıymnyń damýyna sony serpin beretin, halyqaralyq saýdany retteıtin tarıhı qujattar qabyldanaryna senim mol.

ULYS: Ortalyq Azıada barlyq salada ıntegrasıanyń jańa kezeńi bastaldy deýge bolady. Týystas, kórshi eldermen ekonomıkalyq baılanystarymyz kóńil kónshite me?

NURLAN QULBATYROV: Negizinde, Ortalyq Azıadaǵy ózara saýdanyń áleýeti tolyq qoldanylmaı keledi. Jalpy taýar aınalymy bar joǵy 4 mlrd. AQSH dollaryn ǵana quraıdy. Ortaazıalyq kórshilerdiń ishinde Ózbekstan ǵana saýda áriptesterimizdiń úzdik ondyǵyna ene aldy. Iaǵnı 7-orynda. Ortalyqtyń sarapshylary júrgizgen zertteýlerge sáıkes syrtqy saýda basymdylyǵy ındeksi boıynsha Ortalyq Azıa elderi ózara birin-biri kamtamasyz etetin elder sanatyna jatady. Sondyqtan aımaq elderi arasyndy syrtqy saýda áriptestigin ary qaraı damytý óte mańyzdy.

ULYS: Al endi bizdiń eki jaǵymyzdaǵy alyp kórshilerimiz AQSH tarapynan ekonomıkalyq qyspaq kórip jatyr. Kórshilerdiń kóńilsiz kúıi bizdiń de kóńilge qaıaý salyp júrmeı me?

NURLAN QULBATYROV: Ia, AQSH eki birdeı kórshimizge Reseıge de, Qytaıǵa da saýda-ekonomıkalyq sanksıalar saldy. Ekeýi de bizdiń basty saýda áriptesterimiz bolǵan soń bizge de janama áseri bolatyny anyq. Sebebi, kez kelgen eki jaqty sanksıa dúnıe júzilik saýdaǵa salqynyn tıgiezdi. Máselen, osy jyldyń naýryz aıynan bastap Qytaı men AQSH ózara ımporttaryna proteksıonıstik sharalardy koldana bastady. Bloomberg Qytaı ekonomıkasynyń ósý boljamyn 2017 jylmen salystyrǵanda boljanǵan mejeden (6,5%) 0,4% tómendegenin aıtady. Qytaı ekonomıkasynyń ósý qarqynynyń básendeýi Qazaqstannan alatyn shıkizat ónimderi kólemin azaıtady. Qytaıǵa munaı jáne gaz, ýran, mys, qara metal t.b. shıkizattardy eksporttaý kórsetkishinde ózgerister bolýy múmkin. Endi soltústik kórshimizge qatysty aıtar olsaq, bıyl sáýir aıyndy AQSH Qarjy mınıstrligi reseılik kásiporyndar men top-menedjerlerine qarsy sanksıa engizgeni belgili, kóp uzamaı Reseı mamyr aıynda AQSH nemese basqa shetel memleketteriniń kompanıalaryna memlekettik satyp alýlar boıynsha kelisimsharttarda jáne múlikti jekeshelendirýge qatysýǵa tıym saldy. AQSH-qa shıkizat taýarlaryna baj engizý tıimdi emes. Sebebi, bul taýarlar basqa naryqqa qaıta baǵdarlanýy múmkin. Reseı eksportyndaǵy AQSH úlesi – 5% jáne saýda sanksıalaryna eleýli shyǵyn keltirmeıdi. Amerıkalyq sanksıalar Reseı qor naryǵynda kapıtaldandyrý deńgeıin tómendetip, keri áserin tıgizedi. Sońǵy 4 jylda reseılik rúblge AQSH dollarynyń kýrsy 74% artty (35,6 rýb/dollardan 62,3 rýb/doll. deıin). Óz kezeginde bul jaǵdaı teńge baǵamyna áser etpeı qoımaıdy. Sanksıalardy engizgennen keıin, Reseı Federasıasynyń syrtqy jıyntyq qaryzynyń kólemi 29%-ǵa qysqardy. Bunyń jaqsy da, jaman da jaqtary bar: syrtqy qaryz tómendeıdi, bul qarjylyq resýrstarǵa qoljetimdilikke qatysty sanksıanyń oń nátıjesi bolyp sanalady. Biraq bul reseılik kásiporyndar qaryzdarynan qutyla otyryp, jańa jobalardy qarjylandyrý úshin jańa qaryz aqsha alýǵa múmkindikteri shektelgenin bildiredi.

ULYS: Ýaqyt bólip, súbeli suhbat bergenińizge kóp raqmet!

NURLAN QULBATYROV: Sizderge de alǵys bildiremin. «ULYS» ujymyna tabystar tileımin!

ULYS ANYQTMA

Nurlan Naızabekuly QULBATYROV

K.A. Tımırázev atyndaǵy Reseı memlekettik agrarlyq ýnıversıtetiniń túlegi

Ulttyq ekonomıka mınıstrliginiń «Syrtqy saýda saıasatyn damytý ortalyǵy» AQ Bas dırektorynyń orynbasary

RELATED NEWS

Ómir salty

29 qarasha 2018

«QAZAQ ELİNİŃ ÝSTAVY»

Ýstavtyń jazylý tarıhy

Barlybek Syrttanulynyń atalmysh eńbegi nebári 4 bólim, 28 baptan ǵana turady. Zań, quqyq máselelerin jetik meńgergen qaıratker 1911 jyldyń 13 maýsymynda osy eńbegin aıaqtap, el ıgiligine usynbaqshy bolady. Biraq patshalyq jandarm ókilderi revolúsıoner-demokrat qazaq ulyn qatań baqylaýǵa alyp, el astanasy – Peterbordan qyr dalasyna qaıtarady. Kúndelikti tynys-tirshiligi, tipti ár qadamy baqylaýǵa alynǵan azamat óziniń temir qursaýly torǵa ilingenin sezip, shyǵarmashylyq-ıntellektýaldy murasyn jasyryp qoıǵan-dy. Jórgeginde tunshyqtyrylǵan qundy eńbek – elimiz Táýelsizdigin alyp, eńsesin túzegen shaqta ǵana jarıalandy (1994 jyl, «Ádilet mınıstrliginiń habarshysy», №12). Jarıalaýshy – qaıratker murasyn zerttegen, zań ǵylymynyń doktory, profesor Cáken Ózbekuly. Asyl qazynany Barlybektiń úlken qyzy Qanıpa kóziniń qarashyǵyndaı saqtap, qıyn-qystaý kezeńderde jer astyna kómip júrip, áke murasyn NKVD tyrnaǵynan aman alyp qaldy.

Barlybek jazǵan konstıtýsıalyq eńbektiń máni – otarlyq saıasattyń zardabyn tartqan qazaq elin óz aldyna derbes memleket qylý bolatyn. Avtorǵa osy ıdeıany óziniń qurdasy, qazaq saıası elıtasynyń kóshbasshysy Álıhan Bókeıhan bergen. Barlybek túzgen Ýstavtyń negizgi platformasy men ıdeıasy keıinnen «Alash Orda» úkimetiniń baǵdarlamasyna tirek bolyp, kórinis tapty.

Barlybek Peterbor ımperatorlyq ýnıversıtetinde oqyp júrgeninde «halyqaralyq quqyq», «konstıtýsıalyq quqyq teorıasy», «qylmystyq quqyq», «halyqaralyq qatynas», «ekonomıkalyq quqyq», «polıseılik quqyq» sıaqty irgeli pánderdi oqyǵan. Qazaq oıshyly ýnıversıtet qabyrǵasynda ıgergen teorıalyq bilimin praktıkamen ushtastyrady. Orys patshalyǵy tarıhynda buryn-sońdy bolmaǵan qubylys qylań berip, qarańǵy jurttyń bas kóterer azamaty monarhıaly bılikke aıbat tanytty. Sóıtip Peterbor shaharynda alǵash ret buratana az ult ókili – qazaq jurtynyń professıonaldy Ýstavy ómirge keldi.

Ýstavtyń jańashyldyǵy men zamanaýı sıpaty

Ótken kúnge búgingi kúnniń bıiginen qarar bolsaq, «S.B.Alashınskıı» jazǵan Ýstav, qazirgi stılmen aıtqanda, Konstıtýsıa – tereń aqyl-oı ıesiniń kemeldigi men jan-jaqty biliminiń nátıjesi ispetti. Eńbekti oqı otyryp, árbir tarmaǵyna qaıran qalasyń! Máselen, «Kirispe» bóliminde: «... Jańa zamanda atyssyz, soǵyssyz, qan tókpeı beıbit jolmen jerimizde húkmeti óz qolynda el bolý maqsatynda, barlyq eldermen dostyqta bolý úshin jeke Qazaq eli respýblıkasyn quramyz», - delingen. HH ǵasyr basyndaǵy oqyǵan qazaq azamattary patshalyqtyń otarlaý saıasatyna aqyl-oı, kemel bilim arqyly ǵana qarsy kúresip edi ǵoı. B. Syrttanuly bolashaq qazaq elin parlamenttik respýblıka formasynda basqarýdy oılastyryp, onyń eń úlken bılik organy – Parlament ekenin anyqtap, «Qazaq elinde eń basshy oryny – Ult májilisi» degen. Saıası qaıratker qazaq eliniń jeke memleket retindegi basty belgisi basshylyq qurylymyn bylaısha belgilegen: eldiń basshysy – Prezıdent, «6. Prezıdent Qazaq elin mınıstrler arqyly basqarady. Mınıstrlerdi Prezıdent ózi tańdaıdy, biraq Ult májilisi daýyspen sheshedi. 7. Mınıstrler ózderi basqarǵan jumystarymen Prezıdenttiń hám Ult májilisiniń aldynda esep berip turady» dep atqarýshy organnyń jumysyn kórsetken.

HH ǵasyr basyndaǵy AQSH, Batys Eýropa elderiniń Konstıtýsıalarymen jaqsy tanys bolǵan zerek zańger adam balasynyń huqy týraly: «10. Qazaq elinde adam balasynyń bári teń huqyly. Dinine, qanyna, násiline qarap adamdy qorlaýǵa jol joq. Adam tek zakon hám qudaı aldynda jaýap beredi» dep ári qaraı er men áıel quqynyń teńdigi, dúnıe-múlikke ıelik etý, bilim alý, bir-birimen emin-erkin sóılesý, uıym nemese partıa qurýyna eshqandaı shekteý joqtyǵy týraly t.b. demokratıalyq qundylyqtardyń maǵynasyn tarqata jazǵan. Qarap otyrsaq, osynyń bári búgingi kúnniń talabymen astasyp, qabattasyp jatyr. Ótken ǵasyrdyń basynda aıtylǵan oıdyń ómirsheńdigi – osy.

Konstıtýsıalyq eńbektiń basty ereksheligi – qazaqylyǵynda. Iaǵnı qarapaıym ári uǵynyńqy tilde jazylýy. Bálkim osy qarapaıymdylyǵynan bolar ár qazaqtyń júregine «jyly tıip» otyrǵany. Qazirgi ýaqytta jazylyp jatqan túrli quqyqtyq-zań qujattary men normalaryn oqı otyryp, “qazaqshasyn” túsine almaı, orys tilinde jazylǵan túpnusqasyna júginetinimiz ótirik emes. Eger, bizdiń zań fakúltetiniń profesor-oqytýshylar quramy Barlybek Syrttanuly jazǵan nemese basqa da Alash zıalylarynyń quqyqtyq baǵyttaǵy muralarymen tanyssa, sol eńbekterdiń tiline, qazaqy sóz saptaý máıegine, tildik aıshyqtaryna nazar aýdarsa, bolashaq zańgerlerimiz búgingi olqylyqtyń ornyn toltyrar ma edi?! Qazaqylyǵynda degenimizge taǵy bir ret oralsaq, qaıran Bákeń qazaq jeri, sot týrasynda kesek-kesek ordaly sózderdi ortaǵa salypty. «18. Qazaq jeri onyń menshiginde bolady. 19. Qazaq eliniń jeri saýdaǵa túspeıdi, qudaı ony adam balasyna paıdalaný úshin jaratty. 20. Jerdiń keni, orman, sý, kóli hám taýlary qazaq eliniń ıesinde. Mal jaıý, egin ósirý, úı salý, jerdi óńdeý hám jerdi paıdaly is maqsatynda qazynaǵa qaıtarý húkmet ruhsatymen bolady» degen eken. Ne degen kóregendik deseńizshi! Sol qazaqtyń bir ýys topyraǵy, saıyn dalasynyń taǵdyry – búginde kóz bitkendi telmirtip, tarazy basyna tartylyp tur emes pe... Al, sot qyzmeti týrasyndaǵy kózqarasy («24. Qazaq elindegi bar sýdıalar Ult májilisinde ómir boıy saılanady. Zakondy buzǵan hám oryndamaǵan sýdıalar oryndarynan alynady. 26. Sýdıalar qazaq tilin bilýi shart. Basqa násilderdiń sotta óz tilderinde sóıleýge huqy bar. 27. Prısájnyı soty aýyr qylmysty isterdi sheshýge huqyly. Prısájnyı sany 7 adam. 28. Sot oryndarynda partıalar bolmaýy shart. Sýdıalar partıaǵa kirý huqynan aırylady. Jasyryn múshe bolsa, ornynan alynady») dál qazirgi sot júıesiniń prınsıpterimen janasyp tur eken.

Bul qujatta kóterilgen máseleler men ıdeıalardyń áli kúnge deıin ózekti, jasampaz bolýynyń basty sebebi – adamı kapıtal, jeke adamnyń bas bostandyǵy men zaıyrlyǵyna aıryqsha kóńil bólingendiginde. Avtor konstıtýsıalyq qujat daıarlaý barysynda shet eldik tanymal zańger, fılosof, sosıologtardyń eńbekterimen jiti tanysqany anyq baıqalady. Mysaly, avtordyń áleýmettik progres, parlamenttik memleket, adam quqy men bostandyǵy týraly sarabdal oılary Sh. Montaske, T. Djefferson, Dj.Lokk eńbekteriniń kúretamyry bolǵan.

Ýstav jazylǵannan beri ǵasyrdan astam ýaqyt ótti. Byltyr ǵana memleket basshysynyń sheshimimen Konstıtýsıalyq reforma daıarlanyp, bılik tarmaqtary qaıtadan bólindi. Iaǵnı, Barlybek atap kórsetkendeı, negizgi jumys ortalyq atqarýshy organ – mınıstrlikterge berilip, olardyń ókilettigin qaraý, esep alý, baqylaý jumystary Parlament quzyryna ótti. Saıası-quqyqtyq ıdeıanyń zamanaýı sıpaty – Táýelsiz Qazaqstan respýblıkasynyń qajetine qyzmet etýi.

Alash oqymystysynyń quqyqtyq kózqarasynyń konsepsıasy túrli nysanda (maqala, baıandama, saıası-teorıalyq saraptama, konstıtýsıalyq qujat) jazylǵanymen, ortaq maqsaty qazaq eliniń azattyǵyna qyzmet etýge baǵyttalǵan, ulttyq memleket qurýdaǵy ǵylymı doktrına dárejesine jetkenin moıyndaýymyz kerek. Barlybek jazǵan zań jobasy resmı bekitilmese de, bul qujatty sol zamannyń ıdeıalyq-teorıalyq iliminiń jetistigi dep qaraýymyz lázim.

PS: Barlybek Syrttanulynyń saıasatker retinde qalyptasýy 1905-1915 jyldary asa kúrdeli tolqýlarǵa bet alǵan, patshalyq ımperıa bıliginiń álsireı bastaǵan, jańa qoǵamnyń qalyptasar ótpeli kezeńimen tuspa-tus keldi. Alash urandy qozǵalystyń bel ortasynda júrip, Túrkistan jurtynyń aýyr taǵdyryna, tirshilik taýqymetine beıjaı qaramaı, atamekenin azat etý úshin ınersıaly oqyǵan toppen birge bolashaqqa nyq senimmen «nar táýekel» dep qadam basty. Pasıonar tulǵanyń sherli júregin jaryp shyqqan «Qazaq eliniń Ýstavy» – búginniń ǵana emes, keleshektiń de qajetine jaraıtyn qundy eńbek bolyp qala bereri sózsiz aqıqat.

Eldos TOQTARBAI,

jazýshy, QR “Daryn” memlekettik jastar syılyǵynyń laýreaty

Ómir salty

22 naýryz 2020

Naýryz - túrki halyqtarynyń ortaq merekesi

Naýryz – túrki halyqtary keń kólemde atap ótetin meıram. Ádette meıramdardyń dinı senimge, ultqa ortaq qundylyqtarǵa baılanysty paıda bolatyny nemese dástúrden, tabıǵat pen adamdar arasyndaǵy baılanystan bastaý alatyny belgili.

Naýryz meıramy basynda dıqanshylyqpen aınalysatyn ıran tildes Orta Azıa halyqtarynyń kún jaz mezgiline aýsqanda egis ósirý naýqany bastalǵanyn merekeleý dástúrinen shyqqan. Dástúr boıynsha buryn Naýryz meıramyn búkil aýyl-el bolyp, ásirese jastar jaǵy túgeldeı tań shapaǵatyn qarsy alýdan - tazalanǵan aryqtarǵa sý jiberýden, aǵash otyrǵyzyp, gúl egý rásimin ótkizýden bastaıtyn. Qyzyqshylyq onan ármen halyq oıyndarymen («Aıqysh-uıqysh», «Aq serek pen kók serek», «Alqa qotan», t.b.), án salyp, bı bıleýmen, aqyndar aıtysymen, «Qyzǵaldaq» merekesimen, qazaqsha kúrespen, at jarysymen jalǵasyp kete beretin de, túnge qaraı «Altybaqan» aınalasyndaǵy oıyndarmen aıaqtalatyn.

Naýryzdy Qyrǵyzstan, Qazaqstan, Ózbekstan,Túrkimenstan, Ázerbaıjan respýblıkalary jáne Reseı Federasıasy quramyndaǵy Tatarstan avtonomıalyq respýblıkasy Naýryz merekesin «ulttyq meıram» retinde jarıalaǵan. 1991 jyly Túrkıada da bul kún túrki álemine ortaq kún retinde jarıalandy. Alaıda Túrkıada bul kún – jumys kúni.

Aıta ketetin jaıt, Qazaqstanda 2001 jyly naýryz meıramy memlekettik mereke retinde jarıalansa, al 2009 jyldan bastap úsh kún qatarynan toılanyp keldi.

Ǵalymdardyń aıtýynsha, naýryzdyń túrki halyqtaryndaǵy ataýlary kóp. Túrki áleminde ǵundar zamanynan bizge kelip jetken, tabıǵat pen ulttyq oıanýdy bir maǵyna retinde usynatyn naýryz (jańa kún) merekesi myna ataýlarmen atalǵany belgili, máselen nevrýz, naýryz, novrýz, sultan-ı nevrýz, sultan-ı naýryz, naorýs, novroz, navrys, nevrýz norýs, ulystyń uly kúni, uly kún, Ergenekon, bozkýrt, chagan babý marta, jańa kún, jańa jyl, mart dokýzý, mereke, meıram, nartýkan, nartavan, Altaı kódúrgeni, kóktem merekesi, mevrıs jáne t.b.

Ómir salty

19 sáýir 2024

Astanada «Toqta, vandal!» aksıasy ótti

Elordada «Taza Qazaqstan: Astana – tazalyq pen tártiptiń úlgisi» atty aýqymdy ekologıalyq aksıasy ótip jatyr. Bul apta «Kıeli meken» uranymen ótip, tarıh jáne mádenıet eskertkishteriniń aýmaǵyn abattandyrýǵa arnalǵan. Mádenıet uıymdary qyzmetkerleriniń, máslıhat depýtattarynyń, oqýshylar men stýdentterdiń, sportshylardyń, «Jas sarbaz» qozǵalysynyń stýdentteriniń, Aýǵan soǵysy ardagerleriniń, memlekettik mekeme qyzmetkerleriniń jáne t.b. birlesken kúsh-jigerimen ótip jatyr, dep habarlaıdy elorda ákimdiginiń resmı saıty.

Ekologıalyq aksıa aıasynda mádenı mura nysandarynyń qasbetterin, eskertkishter men irgeles aýmaqtardy retke keltirý boıynsha tazalyq jumystary júrgizilýde.

Sáýirdiń 19-y tańǵy ýaqyttan bastap mádenıet uıymdarynyń qyzmetkerleri men «Jas sarbaz» patrıottyq qozǵalysynyń stýdentteri Saryarqa dańǵylynda ornalasqan Keńes Odaǵynyń batyry, aty ańyzǵa aınalǵan ushqysh Talǵat Begeldınovtiń eskertkishine jáne aınalasyna tazalyq jumystaryn júrgizdi.

«Jas sarbaz» balalar men jasóspirimder áskerı-patrıottyq qozǵalysynyń Astana qalasy boıynsha fılıalynyń tóraǵasy Asqat Nalshybektiń aıtýynsha, ekoaksıa óskeleń urpaqtyń boıyna jaqyndaryna degen qamqorlyq, qurmet sezimin qalyptastyrýdyń úlgisi bolyp sanalady. Barlyǵy 50-den astam jas sarbaz jaýyngeri qatysýda.

«Biz bul aksıany qalamyzdyń barsha turǵyndaryna úndeý retinde ótkizip jatyrmyz. Biz jastardy, eriktilerdi jáne barlyq múddeli adamdardy Astanamyzdyń aýlalary men kóshelerin qoqystan tazartýǵa jáne ekologıalyq jaǵdaıyn jaqsartýǵa shaqyramyz. Jumys erteń de jalǵasady, ár apta belgili bir taqyrypqa arnalady», - dedi Asqat Nalshybek.

«Kıeli meken» aptalyǵy bastalǵaly 40-tan astam eskertkish tazartyldy. Elordada barlyǵy 117 eskertkish bolsa, onyń 46-sy – memleket qorǵaýynda.

Aıta ketý kerek, Astanada aýqymdy ekologıalyq naýqan jalǵasýda. Ol bes aptaǵa sozylady, olardyń árqaısysy belgili bir taqyrypqa arnalǵan. Bul apta «Kıeli meken» dep atalady.

«Jasyl aımaq» dep atalatyn úshinshi apta aǵash otyrǵyzý men kóshetterdi ákteýge arnalady.

4 mamyrǵa deıingi ýaqyt – «Ónegeli urpaq» dep atalady. Bul aptalyq ardagerler turatyn aýlalar men qarttar úıiniń aýmaǵyn tazalaýǵa jáne abattandyrýǵa arnalǵan.

«Móldir bulaq» dep atalatyn sońǵy besinshi aptada ózen-kólderdiń mańaıy qoqystan tazartylady.

Sonymen qatar atalǵan aıasynda Astanada vandalızmge qarsy baǵyttalǵan «Toqta, vandal!» aksıasy ótti.

İs-sharanyń ótýine Saryarqa aýdany ákimdigi, qalalyq Polısıa departamentiniń Esirtki qylmysyna qarsy kúres basqarmasy, elordalyq máslıhat depýtattary, úkimettik emes uıym ókilderi jáne «Astana jastary» jastar resýrstyq ortalyǵynyń volonterleri uıytqy boldy. Aksıa qala múlkin qorǵaýǵa, qoǵamdyq oryndarda tártipti saqtaýǵa baǵyttalǵan. Bótenniń múlkin qasaqana búldirý ákimshilik jaýapkershilikke ákep soǵady. Vandalızm jasaǵandar jazasyz qalmaıdy.

«Vandalızm qoǵamnyń múlikke zıany tıgizýi ǵana emes, sonymen qatar turǵyndardyń qaýipsizdigi men jaılylyǵyna qaýip tóndiretinin eskergen jón. Bul aksıa qoǵamdyq múliktiń búlinýine jol bermeýdi, sondaı-aq azamattardyń sanasy men jaýapkershiligin attyrýdy nasıhattaıdy. Jalpy árbir azamat qala tazalyǵyna nemquraıly qaramaýy qajet. Ásirese jastar vandalızm áreketteriniń aldyn alyp, taza ári qaýipsiz orta qalyptastyrýǵa atsalysqany durys», - dedi elordanyń Jastar saıasaty basqarmasynyń basshysy Samat Ibraev.

«Toqtal, vandal!» aksıasy qalada dástúrli túrde volonterlerdiń qatysýymen ótedi. Onyń aıasynda qoǵamdyq oryndarda reıd ótkiziledi. Bul týraly Astana qalasy Polısıa departamentiniń esirtki qylmysyna qarsy kúres basqarmasynyń bólim bastyǵy, polısıa podpolkovnıgi Sergeı Ilınyh keńirek tarqatty.

«Saıabaqtar, aýlalar, kóshelerdegi múlikti búldiretin buzaqylyq áreketterdiń aldyn alý boıynsha turaqty negizde bas qalada reıd ótkizilip, aldyn alý boıynsha jumystar júrgiziledi. Onyń barysynda sondaı-aq esirtkini jasyryn, búrkemelep nasıhattaýǵa tyrysatyn kóshe jarnamalary joıylady. Nashaqorlardyń kóbeıe túsýine esirtkini taratýshy men satýshylardyń, nasıhattaýshylardyń úlesi mol. Olar bılbord, pılon sıaqty jarnama qurylǵylaryn da, graffıtı syzbalardy da astyrtyn paıdalanyp, «un, «tuz», «kir jýý untaǵyn» satamyz» dep jalǵan jarnama beretini anyqtalyp otyr. Atalmysh áreketter úshin jarnama berýshiler 2019 jyldan beri Qylmystyq kodekstiń 299-1-baby boıynsha 3 jyldan 6 jylǵa deıin bas bostandyǵynan aıyrylady. Sońǵy kezderi oǵan jasópirimder tarapynan qyzyǵýshylyq baıqalady. Sondyqtar osyndaı reıd ne aksıa barysynda jastarǵa túsindirý jumystary júrgiziledi. Olarǵa esirtki qylmystary úshin qylmystyq jaýapkershilik 14 jastan bastalatynyn eskertemiz», - dedi S.Ilınyh.

«Toqta, vandal!» aksıasy aldaǵy ýaqytta qalanyń basqa da aýdandarynda ótkiziledi dep josparlanǵan. Oǵan mektep oqýshylary, stýdentter jáne qalanyń ózge belsendi jastary tartylady.

Jańalyqtar

26 shilde 2024