Qazirgi tańda el aýmaǵynda AES salý  qoǵamnyń ár alýan sanatynda qyzý talqyǵa túsip, memlekettik deńgeıdegi mańyzdy qadam retinde qabyldandy. Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev nysandy salý týraly sheshim jalpyhalyqtyq referendýmnan keıin qabyldanatynyn málimdedi. Keshendi strategıalyq nysan qurylysy jalpy qoǵamnyń qajettiliginen týyndaǵanyn eskergen jón.

Elimizdiń túkpir-túkpirinde ótken qoǵamdyq talqylaýlarda  halyqtyń kókeıindegi eń basty kúmán  atom qýatyn ıgerýdiń el erteńi úshin qaýipsizdigi  jáne ekologıalyq júıege teris yqpalyna qatysty.  Al AES qurylysynyń eń basty sebebi  jyl ótken saıyn elektr qýatyn tutyný mólsheriniń shekten tys ósimi  ári  energıa kózderin ártaraptandyrý úrdisin údetý ekeni málim. Qazaqstan ýran shıkizatynyń  iri óndirýshisi retinde atom energetıkasy salasynda aıtarlyqtaı áleýetke ıe.

Atom salasynyń ekspertteri  bul baǵyttaǵy bastamalardy qoldaıdy jáne beıbit atomdy ıgerýdiń  artyqshylyqtaryn naqty derektermen negizdeı túsedi. Olardyń kópshiligi ekologıalyq qaýipsizdikti basty artyqshylyqtardyń biri retinde kórsetedi. Respýblıkada keńinen qoldanylatyn kómir otyny saldarynan aýaǵa    parnıktik gazdardyń iri kólemi bólinedi. Mamandar  atom energetıkasy tehnologıalaryn generasıalaý qýat óndirýdiń eń utymdy joly ekenin aıtady.

- Jyl saıyn elimizde kómir tutyný saldarynan 55 myń tonna kóleminde radıoaktıvti qaldyq aýaǵa bólinedi. Álemdegi barlyq atom elektr stansıalary jylyna  12 myń tonna qaldyq shyǵarady, olar , 90%-y  qaıta óńdeledi. Atom qýaty at-tonymyzdy ala qashatyn «qubyjyq» emes. Atom energetıkasyn damytý arqyly biz basty «qubyjyqtan», kómirtegi qosylystaryn shyǵaratyn qazba otyn shıkizatyna táýeldilikten qutylamyz, – deıdi qazaqstandyq energıa únemdeý uıymdary qaýymdastyǵynyń tóraǵasy Sergeı Agafonov.

Jalpy zaman talabyna saı  atom stansıasyn salý  arhıtektýralyq, ınjenerlik, ekologıalyq jáne ekonomıkalyq sala mamandarynyń úndesken sımbıozynan týyndaıtyn kúrdeli jáne kóp faktorly úderis. Jobany Qazaqstan halqy qoldaǵan jaǵdaıda, qaýipsizdiktiń, tıimdiliktiń jáne turaqtylyqtyń negizgi aspektilerin eskeretin AES salý tujyrymdamasy qalyptasady.

Energetıka salasyndaǵy sarapshylar Qazaqstanda  III+ býyn atom stansıasy  salynýy múmkin ekenin birneshe ret atap ótti.Mundaı nysannyń  negizin III + býyn reaktorlyq qondyrǵysy  quraıdy. (mysaly, VVER-1200 nemese AP1000). Olar pasıvti salqyndatý jáne apattan qorǵaý júıelerin qoldanatyn  qaýipsizdiktiń joǵary deńgeıine ıe. Eń úlken artyqshylyǵy-otyndy paıdalaný tıimdiligin jáne qorshaǵan ortaǵa bólinetin radıoaktıvti qaldyqtardyń mólsherin azaıtýdy kózdeıdi.

III + býyn atom stansıalaryna  syrtqy elektr qýatymen jabdyqtaý júıesi isten shyqqan jaǵdaıda da jumysyn  jalǵastyratyn pasıvti qaýipsizdik júıeleri engizilgen. Mundaı nysannyń  qyzmeti qaldyqtardyń mólsherin azaıtýǵa jáne paıdalanylǵan otyndy qaıta óńdeýge baǵyttalǵan. Reaktorlardyń jumys isteý merzimi  60-80 jyldy quraıdy. Rektordyń bul túriniń artyqshylyqtary tehnologıalyq damyǵan jáne dáleldengen júıeni, sondaı-aq jyldam masshtabtaý múmkindigin qamtıdy.

– Biz atom elektr stansıalaryn salý máseleleri boıynsha halyqaralyq konferensıalarǵa qatysyp, stansıalary tabysty jumys isteıtin mamandardyń pikirlerin estidik. Fransıa men AQSH sarapshylary atom elektr stansıasynyń paıdasy zor ekenin aıtady. Qazir Japonıada 17 blok iske qosylý ústinde,  2 jańa bloktyń qurylysy júrip jatyr  Búgingi tańda III jáne III + býyn stansıalary is júzinde qaýipsiz. Eger biz qorshaǵan ortanyń lastanýy týraly aıtatyn bolsaq, onda tipti kún batareıalary da aýaǵa zıandy zattardy bóletinin aıtýymyz kerek. Atom elektr stansıalarynan tolyǵymen bas tartqan jáne ekonomıkanyń ósý qarqyny aıtarlyqtaı tómendegen Germanıany mysalǵa alyp kórsek. Biraq atom elektr stansıasynyń qurylysyna qatty qarsylas bolǵan Polsha qazir óz pozısıasyn qaıta qarady, - dep atap qoǵam belsendisi Nıkolaı Isaeva.

 Keıbir jańa tıptegi atom  stansıalarynyń negizgi erekshelikteri-qurylys kezeń-kezeńimen júrgiziledi. Sondaı-aq nysandy baqylaý men salqyndatý júıesi  apat qaýipin azaıtady.  Sondyqtan keı sararshylar men mamandar respýblıkaǵa bir emes, birneshe atom elektr stansıalary qajet dep sanaıdy. 

Iadrolyq ydyraý úderisinen týyndaıtyn energıany  elektr qýatyna aınaldyrý úshin reaktorlyq qondyrǵylarǵa tehnologıasy jyl sanap jańaryp keledi.

Olardyń qatarynda sý qaınatatyn  reaktorlar da bar (BWR, Boiling Water Reactor), onda suıyqtyq tikeleı reaktordyń ózeginde qaınaıdy, sodan keıin týrbınalardy aınaldyrý úshin qoldanylatyn býǵa aınalady. Munda ýran shıkizaty  otyn retinde  qoldanylady.

Aýyr sýly reaktorlary (CANDU, Heavy Water Reactor) neıtrondy moderator retinde aýyr sýdy  paıdalanady. Atalǵan reaktorlarda tabıǵı ýrandy qoldanýǵa bolady (ony baıytýdyń qajeti joq), bul tásil onyń  basqa reaktorlardan eń basty aıyrmashylyǵy.

BN-600, BN-800 reaktorlary jyldam neıtrondardy paıdalanady jáne olar baıytylǵan ýranmen ǵana emes, plýtonıımen de jumys isteı alady.

Reaktorlyq qondyrǵylar qaýipsizdik deńgeıi,  otyn tıimdiligi jáne radıoaktıvti qaldyqtardy qaıta óńdeý múmkindigine baılanysty ózindik erekshelikterge ıe . Qazaqstanda jalpyhalyqtyq referendým nátıjesinde AES salý týraly oń sheshim qabyldansa, elimizde otyn-energetıkalyq qazba resýrstaryna táýeldilikten arylýǵa jáne turaqty energıamen jabdyqtaýdy qamtamasyz etýge baǵyttalǵan joba bastaý alady.  AES salý eldiń energetıkalyq qaýipsizdigin nyǵaıtady, zalalsyz óndiris esebinen ekologıalyq ahýal jaqsarady, elektr qýatynyń baǵasyn turaqtandyrady.Sarapshylar AES elimiz úshin  tehnologıalyq damý men ónerkásiptik ósim jolynda  mańyzdy qadam bolatynyn aıtýda.