Qazirgi tańda el aýmaǵynda AES salý qoǵamnyń ár alýan sanatynda qyzý talqyǵa túsip, memlekettik deńgeıdegi mańyzdy qadam retinde qabyldandy. Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev nysandy salý týraly sheshim jalpyhalyqtyq referendýmnan keıin qabyldanatynyn málimdedi. Keshendi strategıalyq nysan qurylysy jalpy qoǵamnyń qajettiliginen týyndaǵanyn eskergen jón.
Elimizdiń túkpir-túkpirinde ótken qoǵamdyq talqylaýlarda halyqtyń kókeıindegi eń basty kúmán atom qýatyn ıgerýdiń el erteńi úshin qaýipsizdigi jáne ekologıalyq júıege teris yqpalyna qatysty. Al AES qurylysynyń eń basty sebebi jyl ótken saıyn elektr qýatyn tutyný mólsheriniń shekten tys ósimi ári energıa kózderin ártaraptandyrý úrdisin údetý ekeni málim. Qazaqstan ýran shıkizatynyń iri óndirýshisi retinde atom energetıkasy salasynda aıtarlyqtaı áleýetke ıe.
Atom salasynyń ekspertteri bul baǵyttaǵy bastamalardy qoldaıdy jáne beıbit atomdy ıgerýdiń artyqshylyqtaryn naqty derektermen negizdeı túsedi. Olardyń kópshiligi ekologıalyq qaýipsizdikti basty artyqshylyqtardyń biri retinde kórsetedi. Respýblıkada keńinen qoldanylatyn kómir otyny saldarynan aýaǵa parnıktik gazdardyń iri kólemi bólinedi. Mamandar atom energetıkasy tehnologıalaryn generasıalaý qýat óndirýdiń eń utymdy joly ekenin aıtady.
- Jyl saıyn elimizde kómir tutyný saldarynan 55 myń tonna kóleminde radıoaktıvti qaldyq aýaǵa bólinedi. Álemdegi barlyq atom elektr stansıalary jylyna 12 myń tonna qaldyq shyǵarady, olar , 90%-y qaıta óńdeledi. Atom qýaty at-tonymyzdy ala qashatyn «qubyjyq» emes. Atom energetıkasyn damytý arqyly biz basty «qubyjyqtan», kómirtegi qosylystaryn shyǵaratyn qazba otyn shıkizatyna táýeldilikten qutylamyz, – deıdi qazaqstandyq energıa únemdeý uıymdary qaýymdastyǵynyń tóraǵasy Sergeı Agafonov.
Jalpy zaman talabyna saı atom stansıasyn salý arhıtektýralyq, ınjenerlik, ekologıalyq jáne ekonomıkalyq sala mamandarynyń úndesken sımbıozynan týyndaıtyn kúrdeli jáne kóp faktorly úderis. Jobany Qazaqstan halqy qoldaǵan jaǵdaıda, qaýipsizdiktiń, tıimdiliktiń jáne turaqtylyqtyń negizgi aspektilerin eskeretin AES salý tujyrymdamasy qalyptasady.
Energetıka salasyndaǵy sarapshylar Qazaqstanda III+ býyn atom stansıasy salynýy múmkin ekenin birneshe ret atap ótti.Mundaı nysannyń negizin III + býyn reaktorlyq qondyrǵysy quraıdy. (mysaly, VVER-1200 nemese AP1000). Olar pasıvti salqyndatý jáne apattan qorǵaý júıelerin qoldanatyn qaýipsizdiktiń joǵary deńgeıine ıe. Eń úlken artyqshylyǵy-otyndy paıdalaný tıimdiligin jáne qorshaǵan ortaǵa bólinetin radıoaktıvti qaldyqtardyń mólsherin azaıtýdy kózdeıdi.
III + býyn atom stansıalaryna syrtqy elektr qýatymen jabdyqtaý júıesi isten shyqqan jaǵdaıda da jumysyn jalǵastyratyn pasıvti qaýipsizdik júıeleri engizilgen. Mundaı nysannyń qyzmeti qaldyqtardyń mólsherin azaıtýǵa jáne paıdalanylǵan otyndy qaıta óńdeýge baǵyttalǵan. Reaktorlardyń jumys isteý merzimi 60-80 jyldy quraıdy. Rektordyń bul túriniń artyqshylyqtary tehnologıalyq damyǵan jáne dáleldengen júıeni, sondaı-aq jyldam masshtabtaý múmkindigin qamtıdy.
– Biz atom elektr stansıalaryn salý máseleleri boıynsha halyqaralyq konferensıalarǵa qatysyp, stansıalary tabysty jumys isteıtin mamandardyń pikirlerin estidik. Fransıa men AQSH sarapshylary atom elektr stansıasynyń paıdasy zor ekenin aıtady. Qazir Japonıada 17 blok iske qosylý ústinde, 2 jańa bloktyń qurylysy júrip jatyr Búgingi tańda III jáne III + býyn stansıalary is júzinde qaýipsiz. Eger biz qorshaǵan ortanyń lastanýy týraly aıtatyn bolsaq, onda tipti kún batareıalary da aýaǵa zıandy zattardy bóletinin aıtýymyz kerek. Atom elektr stansıalarynan tolyǵymen bas tartqan jáne ekonomıkanyń ósý qarqyny aıtarlyqtaı tómendegen Germanıany mysalǵa alyp kórsek. Biraq atom elektr stansıasynyń qurylysyna qatty qarsylas bolǵan Polsha qazir óz pozısıasyn qaıta qarady, - dep atap qoǵam belsendisi Nıkolaı Isaeva.
Keıbir jańa tıptegi atom stansıalarynyń negizgi erekshelikteri-qurylys kezeń-kezeńimen júrgiziledi. Sondaı-aq nysandy baqylaý men salqyndatý júıesi apat qaýipin azaıtady. Sondyqtan keı sararshylar men mamandar respýblıkaǵa bir emes, birneshe atom elektr stansıalary qajet dep sanaıdy.
Iadrolyq ydyraý úderisinen týyndaıtyn energıany elektr qýatyna aınaldyrý úshin reaktorlyq qondyrǵylarǵa tehnologıasy jyl sanap jańaryp keledi.
Olardyń qatarynda sý qaınatatyn reaktorlar da bar (BWR, Boiling Water Reactor), onda suıyqtyq tikeleı reaktordyń ózeginde qaınaıdy, sodan keıin týrbınalardy aınaldyrý úshin qoldanylatyn býǵa aınalady. Munda ýran shıkizaty otyn retinde qoldanylady.
Aýyr sýly reaktorlary (CANDU, Heavy Water Reactor) neıtrondy moderator retinde aýyr sýdy paıdalanady. Atalǵan reaktorlarda tabıǵı ýrandy qoldanýǵa bolady (ony baıytýdyń qajeti joq), bul tásil onyń basqa reaktorlardan eń basty aıyrmashylyǵy.
BN-600, BN-800 reaktorlary jyldam neıtrondardy paıdalanady jáne olar baıytylǵan ýranmen ǵana emes, plýtonıımen de jumys isteı alady.
Reaktorlyq qondyrǵylar qaýipsizdik deńgeıi, otyn tıimdiligi jáne radıoaktıvti qaldyqtardy qaıta óńdeý múmkindigine baılanysty ózindik erekshelikterge ıe . Qazaqstanda jalpyhalyqtyq referendým nátıjesinde AES salý týraly oń sheshim qabyldansa, elimizde otyn-energetıkalyq qazba resýrstaryna táýeldilikten arylýǵa jáne turaqty energıamen jabdyqtaýdy qamtamasyz etýge baǵyttalǵan joba bastaý alady. AES salý eldiń energetıkalyq qaýipsizdigin nyǵaıtady, zalalsyz óndiris esebinen ekologıalyq ahýal jaqsarady, elektr qýatynyń baǵasyn turaqtandyrady.Sarapshylar AES elimiz úshin tehnologıalyq damý men ónerkásiptik ósim jolynda mańyzdy qadam bolatynyn aıtýda.