Eń aldymen ıngýshtar men sheshenderdiń soltústik Kavkaz aımaǵynda ejelden beri qatar ómir súrip jatqan týysqan halyqtar ekendigin aıta ketýimiz kerek. Shartty túrde ǵalymdar tarapynan «vaınah» dep atalatyn bul halyqtar tarıhta myqty memleketter qurmaǵan. Kóbinese Deshti Qypshaqtaǵy kóshpendilerdiń qurǵan memleketterine baǵynǵan. Mysalǵa, Hazar handyǵy, Altyn Orda memleketteriniń qaramaǵynda ómir súrgen. Altyn Ordanyń Islamdanýymen birge ıngýshtar men sheshender 15-16 ǵasyrlarda Islam dinin qabyldaǵan. Bul halyqtardyń XVIII ǵasyrda Iranǵa baǵynýyna qaramastan, ıngýshtar men sheshender tolyqtaı súnnı hanafı mazhabyn ustanyp keledi.

XIX ǵasyrda aımaqty jaýlaǵan Reseı bul jerde Ter oblysyn (Terskaıa oblast jáne onyń ishinde Ingýsh okrýgi men Sheshen okrýgin qurady. 1860-1920 jyldary bolǵan oblystyń ornyna 1917 jylǵy Qazan tóńkerisinen keıin «Taý Avtonomıalyq Keńes Sosıalıstik Respýblıkasy» (Gorskaıa ASSR) qurylady. Bul jańa memlekette Ingýsh okrýgi men Sheshen okrýgi aýdan deńgeıinde bolady. 1924 jyly eki okrýg «avtonomıalyq oblys» deńgeıinde Reseı Keńes Sosıalıstik Respýblıkasynyń quramyna enedi. Ingýsh avtonomıalyq oblysynyń ortalyǵy Vladıkavkaz qalasy, al Sheshen avtonomıalyq oblysynyń ortalyǵy Groznyı qalasy bolyp belgilenedi. 1934 jyly eki oblys qosylyp, «Sheshen-Ingýsh avtonomıalyq oblysy» bolyp birigedi. Oblystyń astanasy Groznyı bolady. Al 1936 jyly oblys statýsy respýblıka statýsyna kóterilip, Sheshen-Ingýsh ASSR-ne aınalady.   

Ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde nasıstik Germanıa kúshteri Kavkazǵa jaqyndaǵany belgili. Keńes ókimeti bul kezeńde ıngýshtar pen sheshenderdi nemistermen yntymaqtastyq qurdy dep aıyptap, 1944 jyly olardy  Qazaqstan men Qyrǵyzstanǵa jer aýdarady. Sheshen-Ingýsh ASSR-i jerleri Stavropol aımaǵy men Daǵystan arasynda úlestiriledi. Alaıda, Stalın qaıtys bolǵannan keıin, 1957 jyly Sheshen-Ingýsh Avtonomıalyq Keńestik Sosıalısik Respýblıkasy (Sheshen-Ingýsh ASSR) qaıta qurylady. Jer aýdarylǵan halyq elderine qaıtyp oralady. 1970-jyldary eki halyq esin jıyp, ulttyq sana-sezimi kóteriledi.

1980 jyldary Mıhaıl Gorbachevtiń ashyqtyq saıasaty arqasynda Kavkazda ultshyldyq qozǵalystary aldyńǵy qatarǵa shyqty. 1990 jyldyń 27-qarashasynda Sheshen-Ingýsh ASSR Joǵarǵy Keńesi sheshen-ıngýsh respýblıkasynyń memlekettik egemendigi týraly deklarasıa qabyldap, respýblıka atyndaǵy «avtonomıalyq» sózin alyp tastaıdy. Bul deklarasıa respýblıkanyń táýelsizdigin jarıalaýǵa negiz bolady. Alaıda, Keńes Odaǵy ydyraý barysynda ıngýshtar men sheshenderdiń Máskeýge degen kózqarasy ár túrli boldy.

1991 jyly Johar Dýdaevtyń basshylyǵymen Sheshenstannyń táýelsizdigi úshin soǵys bastaǵannan keıin ıngýsh-sheshen ortaq memleketi ydyraǵan bolatyn. 1991 jyldyń 30-qarashasynda ıngýshtar Reseı Federasıasynyń aýmaǵynda óz memlekettikterin qalpyna keltirip, Ingýsh Respýblıkasyn qurý týraly referendým ótkizdi. Referendýmǵa qatysqan ıngýshtardyń 97,4%-y Reseı Federasıasyna qarasty Ingýshetıa Respýblıkasyn qurýdy qoldady. 1992 jylǵy 4-maýsymdaǵy Ingýshetıa Respýblıkasynyń qurylǵan kúni bolyp sanalady. Magas qalasy jańa respýblıkanyń astanasyna aınaldy. Osylaısha, ıngýsh-sheshen ortaq memleketi ekige bólingendikten eki el arasynda shekara máselesi týyndady.

Keńes Odaǵy ydyraǵannan keıin eki respýblıka basshylyqtary shekara máselesin eki ret sheshýge tyrysty. 1990 jyly eki aradaǵy ákimshilik shekara respýblıkalyq shekara retinde qabyldandy. Alaıda shekara aımaǵyndaǵy Sýnja aýdanynda kelispeýshilikter boldy. Bul máseleni sheshý úshin 1993 jyly Ingýshetıa prezıdenti Rýslan Aýshevpen Sheshenstannyń is júzindegi basshysy Dýdaev kelisimshartqa qol qoıdy. Osy kelisimge sáıkes, Sernovodsk jáne Assınovskaıa eldi mekenderinen basqa Sýnja aýdany túgeldeı Ingýshetıaǵa berildi.

Shekaralyq daý 2005 jyly Ramzan Qadyrovtyń shekara bólisýdiń ádiletsiz bolǵandyǵy týraly málimdemesinen keıin qaıta órshidi. 2009 jyly shekara máselesin sheshý úshin arnaıy komısıa quryldy jáne 1990 jylǵy shekarany qorǵaý týraly sheshim qabyldady. Biraq ta 2013 jyldyń qańtarynda Ramzan Qadyrov Ingýshetıanyń Sýnja aýdanynda birneshe eldi mekender Sheshenstannyń ıýrısdıksıasynda bolýy kerek degen zańǵa qol qoıdy. Bul ıngýsh bıligi men halqynyń narazylyǵyn týdyrdy. Sheshender men ıngýsh arasyndaǵy qaqtyǵys jaǵdaılary Sýnja aımaǵyndaǵy Arshty aýylynda jıi bolyp turdy.

2018 jyly 30 tamyzda sheshen jaǵy daýly aımaqta jol qurylysyn bastady. Bul jaǵdaı árıne ıngýshtardyń kúmánin arttyrdy. Ingýsh turǵyndary jaǵdaıdy túsinýge tyrysyp jatqanda, 2018 jyldyń 26 qyrkúıeginde eki respýblıka basshylary shekaralyq kelisimge qol qoıdy. Bılik ókilderi daýly aımaqtyń teńdeı bólingendigin málimdese de, sarapshylar ıngýsh jaǵynyń 25 ese kóp jerden aıyrylǵanyn aıtyp jatty.

Ingýshtardyń eki apta boıy ereýilge shyǵýlary tek Ingýshetıa basshylyǵyna ǵana emes, Sheshenistandy da alańdatyp otyr. Eki memleket basshylary jaǵdaıdy ýshyqtyrmaý úshin dıalogty qaıta bastady. Tipti Sheshenstannyń prezıdenti Ramzan Qadyrov shekaralas aımaqta turatyn ıngýshtarmen jolyǵyp, málimdemelerinde shekten shyqqandyq bolsa, keshirýlerin surady. Osy oqıǵalardy eskere otyryp, Magasta ereýilshiler men  bılik 31 qazanǵa deıin narazylyq sherýlerin toqtatýǵa kelisti. Daǵdarystyń qalaı órbıtindigin jýyrda kóremiz.

Qoryta aıtqanda, Ingýshetıadaǵy narazylyqtar jáne Ingýshetıa men Sheshenstan arasyndaǵy jer daýy jalpy aımaqtyń bolashaǵy týraly mańyzdy belgiler berýde. Birinshiden, Kavkaz aımaǵy daǵdarys aımaǵy bolyp qala beretinge uqsaıdy. Ekinshiden, Máskeýdiń avtonomıalyq respýblıkalardyń ana tilderinde bilim alýlaryna tyıym salý saıasaty da sátsizdikke ushyraýy múmkin. Rasynda avtonomıalyq respýblıkalardyń ulttyq sanasy óte joǵary deńgeıde. Bul jaǵdaıda qysqa jáne orta merzimde bolmasa da, uzaq merzimde Reseı Federasıasyndaǵy respýblıkalar Máskeýden táýelsiz bolýy saıasatyn kúsheıte túsýi yqtımal.

Dinmuhammed ÁMETBEK, Halyqaralyq qatynastar boıynsha PhD doktory, Túrkıadaǵy «Ankara daǵdarys jáne saıası zertteý ortalyǵynyń» sarapshysy  

Eń aldymen ıngýshtar men sheshenderdiń soltústik Kavkaz aımaǵynda ejelden beri qatar ómir súrip jatqan týysqan halyqtar ekendigin aıta ketýimiz kerek. Shartty túrde ǵalymdar tarapynan «vaınah» dep atalatyn bul halyqtar tarıhta myqty memleketter qurmaǵan. Kóbinese Deshti Qypshaqtaǵy kóshpendilerdiń qurǵan memleketterine baǵynǵan. Mysalǵa, Hazar handyǵy, Altyn Orda memleketteriniń qaramaǵynda ómir súrgen. Altyn Ordanyń Islamdanýymen birge ıngýshtar men sheshender 15-16 ǵasyrlarda Islam dinin qabyldaǵan. Bul halyqtardyń XVIII ǵasyrda Iranǵa baǵynýyna qaramastan, ıngýshtar men sheshender tolyqtaı súnnı hanafı mazhabyn ustanyp keledi.

XIX ǵasyrda aımaqty jaýlaǵan Reseı bul jerde Ter oblysyn (Terskaıa oblast jáne onyń ishinde Ingýsh okrýgi men Sheshen okrýgin qurady. 1860-1920 jyldary bolǵan oblystyń ornyna 1917 jylǵy Qazan tóńkerisinen keıin «Taý Avtonomıalyq Keńes Sosıalıstik Respýblıkasy» (Gorskaıa ASSR) qurylady. Bul jańa memlekette Ingýsh okrýgi men Sheshen okrýgi aýdan deńgeıinde bolady. 1924 jyly eki okrýg «avtonomıalyq oblys» deńgeıinde Reseı Keńes Sosıalıstik Respýblıkasynyń quramyna enedi. Ingýsh avtonomıalyq oblysynyń ortalyǵy Vladıkavkaz qalasy, al Sheshen avtonomıalyq oblysynyń ortalyǵy Groznyı qalasy bolyp belgilenedi. 1934 jyly eki oblys qosylyp, «Sheshen-Ingýsh avtonomıalyq oblysy» bolyp birigedi. Oblystyń astanasy Groznyı bolady. Al 1936 jyly oblys statýsy respýblıka statýsyna kóterilip, Sheshen-Ingýsh ASSR-ne aınalady.   

Ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde nasıstik Germanıa kúshteri Kavkazǵa jaqyndaǵany belgili. Keńes ókimeti bul kezeńde ıngýshtar pen sheshenderdi nemistermen yntymaqtastyq qurdy dep aıyptap, 1944 jyly olardy  Qazaqstan men Qyrǵyzstanǵa jer aýdarady. Sheshen-Ingýsh ASSR-i jerleri Stavropol aımaǵy men Daǵystan arasynda úlestiriledi. Alaıda, Stalın qaıtys bolǵannan keıin, 1957 jyly Sheshen-Ingýsh Avtonomıalyq Keńestik Sosıalısik Respýblıkasy (Sheshen-Ingýsh ASSR) qaıta qurylady. Jer aýdarylǵan halyq elderine qaıtyp oralady. 1970-jyldary eki halyq esin jıyp, ulttyq sana-sezimi kóteriledi.

1980 jyldary Mıhaıl Gorbachevtiń ashyqtyq saıasaty arqasynda Kavkazda ultshyldyq qozǵalystary aldyńǵy qatarǵa shyqty. 1990 jyldyń 27-qarashasynda Sheshen-Ingýsh ASSR Joǵarǵy Keńesi sheshen-ıngýsh respýblıkasynyń memlekettik egemendigi týraly deklarasıa qabyldap, respýblıka atyndaǵy «avtonomıalyq» sózin alyp tastaıdy. Bul deklarasıa respýblıkanyń táýelsizdigin jarıalaýǵa negiz bolady. Alaıda, Keńes Odaǵy ydyraý barysynda ıngýshtar men sheshenderdiń Máskeýge degen kózqarasy ár túrli boldy.

1991 jyly Johar Dýdaevtyń basshylyǵymen Sheshenstannyń táýelsizdigi úshin soǵys bastaǵannan keıin ıngýsh-sheshen ortaq memleketi ydyraǵan bolatyn. 1991 jyldyń 30-qarashasynda ıngýshtar Reseı Federasıasynyń aýmaǵynda óz memlekettikterin qalpyna keltirip, Ingýsh Respýblıkasyn qurý týraly referendým ótkizdi. Referendýmǵa qatysqan ıngýshtardyń 97,4%-y Reseı Federasıasyna qarasty Ingýshetıa Respýblıkasyn qurýdy qoldady. 1992 jylǵy 4-maýsymdaǵy Ingýshetıa Respýblıkasynyń qurylǵan kúni bolyp sanalady. Magas qalasy jańa respýblıkanyń astanasyna aınaldy. Osylaısha, ıngýsh-sheshen ortaq memleketi ekige bólingendikten eki el arasynda shekara máselesi týyndady.

Keńes Odaǵy ydyraǵannan keıin eki respýblıka basshylyqtary shekara máselesin eki ret sheshýge tyrysty. 1990 jyly eki aradaǵy ákimshilik shekara respýblıkalyq shekara retinde qabyldandy. Alaıda shekara aımaǵyndaǵy Sýnja aýdanynda kelispeýshilikter boldy. Bul máseleni sheshý úshin 1993 jyly Ingýshetıa prezıdenti Rýslan Aýshevpen Sheshenstannyń is júzindegi basshysy Dýdaev kelisimshartqa qol qoıdy. Osy kelisimge sáıkes, Sernovodsk jáne Assınovskaıa eldi mekenderinen basqa Sýnja aýdany túgeldeı Ingýshetıaǵa berildi.

Shekaralyq daý 2005 jyly Ramzan Qadyrovtyń shekara bólisýdiń ádiletsiz bolǵandyǵy týraly málimdemesinen keıin qaıta órshidi. 2009 jyly shekara máselesin sheshý úshin arnaıy komısıa quryldy jáne 1990 jylǵy shekarany qorǵaý týraly sheshim qabyldady. Biraq ta 2013 jyldyń qańtarynda Ramzan Qadyrov Ingýshetıanyń Sýnja aýdanynda birneshe eldi mekender Sheshenstannyń ıýrısdıksıasynda bolýy kerek degen zańǵa qol qoıdy. Bul ıngýsh bıligi men halqynyń narazylyǵyn týdyrdy. Sheshender men ıngýsh arasyndaǵy qaqtyǵys jaǵdaılary Sýnja aımaǵyndaǵy Arshty aýylynda jıi bolyp turdy.

2018 jyly 30 tamyzda sheshen jaǵy daýly aımaqta jol qurylysyn bastady. Bul jaǵdaı árıne ıngýshtardyń kúmánin arttyrdy. Ingýsh turǵyndary jaǵdaıdy túsinýge tyrysyp jatqanda, 2018 jyldyń 26 qyrkúıeginde eki respýblıka basshylary shekaralyq kelisimge qol qoıdy. Bılik ókilderi daýly aımaqtyń teńdeı bólingendigin málimdese de, sarapshylar ıngýsh jaǵynyń 25 ese kóp jerden aıyrylǵanyn aıtyp jatty.

Ingýshtardyń eki apta boıy ereýilge shyǵýlary tek Ingýshetıa basshylyǵyna ǵana emes, Sheshenistandy da alańdatyp otyr. Eki memleket basshylary jaǵdaıdy ýshyqtyrmaý úshin dıalogty qaıta bastady. Tipti Sheshenstannyń prezıdenti Ramzan Qadyrov shekaralas aımaqta turatyn ıngýshtarmen jolyǵyp, málimdemelerinde shekten shyqqandyq bolsa, keshirýlerin surady. Osy oqıǵalardy eskere otyryp, Magasta ereýilshiler men  bılik 31 qazanǵa deıin narazylyq sherýlerin toqtatýǵa kelisti. Daǵdarystyń qalaı órbıtindigin jýyrda kóremiz.

Qoryta aıtqanda, Ingýshetıadaǵy narazylyqtar jáne Ingýshetıa men Sheshenstan arasyndaǵy jer daýy jalpy aımaqtyń bolashaǵy týraly mańyzdy belgiler berýde. Birinshiden, Kavkaz aımaǵy daǵdarys aımaǵy bolyp qala beretinge uqsaıdy. Ekinshiden, Máskeýdiń avtonomıalyq respýblıkalardyń ana tilderinde bilim alýlaryna tyıym salý saıasaty da sátsizdikke ushyraýy múmkin. Rasynda avtonomıalyq respýblıkalardyń ulttyq sanasy óte joǵary deńgeıde. Bul jaǵdaıda qysqa jáne orta merzimde bolmasa da, uzaq merzimde Reseı Federasıasyndaǵy respýblıkalar Máskeýden táýelsiz bolýy saıasatyn kúsheıte túsýi yqtımal.

Dinmuhammed ÁMETBEK, Halyqaralyq qatynastar boıynsha PhD doktory, Túrkıadaǵy «Ankara daǵdarys jáne saıası zertteý ortalyǵynyń» sarapshysy  

Kerch buǵazy – Kerch, Taman túbekteri aralyǵyndaǵy buǵaz. Qara jáne Azov teńizderin jalǵastyrady. Uzyndyǵy 41 km, eni 4-15 km. Batys jaǵasynda iri Kerch porty ornalasqan. Osy port pen Kavkaz arasynda keme jáne taýar júk paromdary qatynaıdy.

Tarıhqa júginetin bolsaq, kezinde HVIII-XIX ǵasyrlarda Osman ımperıasy men Reseı ımperıasy arasynda bolǵan strategıalyq terıtorıalarǵa baılanysty soǵystar halyqaralyq qatynastar tarıhshylary eki jaqty qatynastardy retteýge baılanysty ustanymdary  «Shyǵys máselesi» degen atpen tanymal bolatyn. Sol kezeńderde, Reseı ımperıasy óziniń yjdahattyq ustanymyn bildire otyryp, Qara teńiz arqyly Jerorta teńizine shyǵý joly retindegi pýnktin sol Kerch buǵazyn jaýlap alý arqyly áskerı-strategıalyq maqsattaryn júzege asyrǵan bolatyn.

Qaqtyǵystyń ózine keletin bolsaq, osy jyldyń qarasha aıynyń sońynda Reseıdiń shekaralyq qyzmetkerleri Kerch buǵazy mańynda Ýkraınanyń áskerı kemelerine oq jaýdyrǵan. Atys kezinde ýkraınalyq 6 sarbaz jaralanyp, kemeniń qozǵaltqyshy isten shyqqan. Ýkraına teńiz áskerı qyzmeti atalǵan urysta kemelerdi Reseı áskerıleri kúshpen basyp alǵandyǵyn aıtýda.

2018 jyldyń 25-qarashasy kúni ýkraınalyq úsh áskerı keme Odessadan Marıýpolge qaraı baǵyt alǵan. Alaıda Kerch buǵazyn basyp ótýge ruqsat bermegen Reseı áskerıleri, birden oq jaýdyrǵan. Basyn daýdan ala qashqan Reseı Federasıasy atalǵan kemelerdiń ótýi úshin arnaıy ruqsat qaǵazy bolmaǵandyǵyn alǵa tartty. Biraq, birneshe ret ótinish jibergenin eskertken ýkraınalyqtar, muny qıturqy áreket bolýy ábden múmkin degen sheshimge kelip otyr.

Al Qazaqstan Ýkraına men Reseı arasyndaǵy daýdy dıplomatıalyq jolmen sheshýge keńes berdi. BUU Qaýipsizdik keńesiniń músheleri Nú-Iorkte shuǵyl jınalyp, Kerch buǵazynda bolǵan oqıǵany talqylady. Sol otyrysqa qatysqan bizdiń delegattar Qazaqstannyń da ustanymyn jetkizdi. «Qazaqstan Qaýipsizdik keńesiniń múshesi retinde ashyq dıalogqa jáne halyqaralyq shıelenistiń aldyn alý úshin pikirtalas ótkizýge daıyn ekendigin bildirgen bolatyn. Bizdiń delegasıa Ýkraınanyń da, Reseıdiń de usynysyn qoldaıdy. Sebebi eki el de Qazaqstan úshin strategıalyq mańyzdy aımaqtyq aktorlar. Tarıhymyz ortaq. Sondyqtan taraptardy oq atýdy toqtatýǵa shaqyramyz», – dedi Qazaqstannyń BUU janyndaǵy Qaýipsizdik keńesi turaqty ókiliniń orynbasary Qanat Tumysh.

Qaýipsizdik Keńesiniń músheleri tótenshe otyrysqa Ýkraınanyń ótinishimen jınaldy. Negizi, Reseı «memlekettik shekaranyń buzylýyna qatysty» keńes ótkizýdi suraǵan. Biraq qatysýshylar bul usynysty qoldamady. Reseı shekarashylary Qara teńizde Ýkraına áskerı-teńiz kúshteriniń «Berdánsk», «Nıkopol» jáne «Iany Kapý» kemelerin tutqyndaǵan bolatyn. Kreml ýkraınalyq kemeler Reseıdiń teńizdegi terıtorıasyn zańsyz kesip ótti dep otyr.

Azov teńizindegi tótenshe jaǵdaıǵa baılanysty Petr Poroshenko soǵys jaǵdaıyn jarıalady. Ol 26 jeltoqsanǵa deıin jalǵasady. Al ustalǵan ýkraınalyq teńizshilerdi Reseıdiń qaýipsizdik qyzmeti tergeýde.

Vladımır Pýtın bolsa, bul jaǵdaıdy Ýkraınada kóktemde bolatyn prezıdent saılaýy aldynda Petr Poroshenkonyń ádeıi uıymdastyrǵan shýy dep baǵalap otyr.

Atap ótetin jaıt, Reseı prezıdentiniń BAQ ókilderine bergen suhbattaryna kontent-saraptama jasaıtyn bolsaq, Vladımır Pýtın oryn alǵan qaqtyǵysta Qara Teńizde bolǵan oqıǵa dep sıpattaıtyndyǵyn baıqaımyz. Iaǵnı, Reseı Federasıasy prezıdenti jaǵdaıdy jalpylama túrde sıpattap, Reseıdiń Qara Teńizde strategıalyq mańyzǵa ıe aımaqtyq bedeldi aktor ekendigin kórsetkisi kelip jáne basqa da aımaqtyq derjavalarǵa mańyzdy sabaq bolsyn degen is-áreketpen jarıalap otyrǵandyǵyn baıqaý asa qıyn emes.

Osy rette, «Qazaqstan dıplomatıasy qandaı sabaq alý kerek?» – degen zańdy suraq týyndaıdy. Táýelsizdiktiń nyshany men shekaranyń myzǵymastyǵy atalyp ótken Qazaqstan Respýblıkasynyń kópvektorly syrtqy saıasaty óziniń jemisin berip keledi. Bul Qazaqstan Respýblıkasynyń 2014-2020 jyldarǵa arnalǵan syrtqy saıasat tujyrymdamasy aıasynda iske asyrylyp keledi. Osy tujyrymdamaǵa sáıkes, halyqaralyq qatynastarda jańadan paıda bolǵan syn-qaterlerge tótep berý maqsatynda, elimizdiń shekaralyq qyzmetin odan ári bekitýge baılanysty is-sharalar ótkizýin jáne qoǵamdy nazarda ustaýdy qajet etedi.

Sáken MUQANULY, halyqaralyq qatynastar PhD doktory

Taqyryp avtory: Álimjan SABYRJANULY