Búgingideı almaǵaıyp zamanda qalybyn buzbaı, shyr etip jaryq dúnıege kelgende Táńiri mańdaıyna jazǵan adamdyq qasıetinen aýytqymaı, ýaqyt jelimen qubylyp soqpaı, quryqqa syryq jalǵamaı aramyzda júzi jarqyrap júretin jaısań jandar kemde-kem. Osyndaı qasıetke ıe, kisiligi men kishiligin teń ustaǵan, meni kem, aldy keń azamattardyń biri, medısına ǵylymdarynyń doktory, profesor Serik Amangeldiuly Baıdýrın.
Serik Amangeldiuly bala kezinen shet tilderin meńgerip, ustaz bolýdy armandaǵan. On jyldyqty támamdaı salysymen Almatydaǵy Qazaq Memlekettik Ýnıversıtetine hat joldap, qujattaryn rettep, muǵalimniń oqýyn oqýǵa beldi bekem býady. Biraq... Birde Qaraǵandy medısına ınstıtýtynyń tabaldyryǵyn qalaı attaǵanyn ózi de ańǵarmaı qalady. Eńseli ǵımarattan erekshe áser alyp shyqqan bala Serik esh oılanbastan, qujattaryn tapsyrady.
Serik Amangeldiuly stýdent kezinde kóp jastar sekildi seıil quryp, saıran salmaıdy. Bir toǵa. Oqýda ozat, óz ortasynan únemi úzdik shyǵady. Qoǵamdyq jumystarǵa aralasyp, qoly qalt etse, mamandyǵyn tájirıbemen ushtastyryp, stýdent kezinen aýrýhanada sanıtar bolyp jumys isteıdi. Oqýyn támamdaǵan soń joldama boıynsha Pavlodar oblystyq arýhanasyna dáriger-terapevt bolyp barady. Jumysqa aralasqan bette tájirıbesi tolyǵyp, medısınanyń san qyrly fýnksıonaldy salalaryn meńgerýge umtylady. Únemi izdenis ústinde júretin dáriger tórt jyldan soń ózi oqyǵan medısına ınstıtýtyna qaıta oralady. Qaraǵandyǵa oralǵan soń terapıa kafedrasynda asıstent, keıin oqytýshy, sosyn dosent bolady. Aıtpaqshy óziniń bala kezdegi muǵalim bolsam degen armany osylaı araǵa jyldar salyp aldynan shyǵady. Dáriger bola júrip, qosymsha stýdentterge dáris oqıdy. Bilim alǵan ordasyna qaıta oralǵan eńbekqor jastyń talantyn tanyǵan ustazdary oǵan Máskeýdegi gematologıalyq ǵylymı ortalyqta bilimin shyńdaýǵa keńes beredi. Zerdeli jas jarty jyldyń ishinde gematologıa salasyn zerttep, negizgi bilimin meńgergen soń Máskeýge attanady. Zerektiginiń arqasynda ortalyqtaǵy múıizi qaraǵaıdaı ǵalymdardyń synaǵynan súrinbeı ótip oqýǵa qabyldanady. Birden dısertasıasynyń taqyryby bekitilgen soń Serik Amangeldiuly aspırantýrany qysqa merzimde támamdap, kandıdattyq jumysyn qorǵaıdy. Jetken jetistikke toqmeıilsý jas ǵalymǵa jat qasıet. Jumys isteı júrip, únemi izdenip, ǵylymı maqalalar men eńbekter jazyp, aqyry alǵa qoıǵan arman-maqsaty ony Máskeýde ózi oqyǵan ǵylymı ortalyqtyń doktorantýrasyna túsýge jeteleıdi. Taqyryby óte aýyr ári aýqymdy. Qan aınalmasa, hál qurıtynyn kez-kelgen jan biledi. Mine, osy qan taqyrybyn tereńdete qazbalaǵan ol «Lımfosarkomlardyń kópsalaly klınıka-morfo-fýnksıonaldyq minezdemeleri» degen taqyrypta doktorlyq dısertasıa jazyp, qorǵaıdy.
Serik Amangeldiuly zerttegen lımfosorkomalar - qazaq aty jaman deıtin qaterli dert. Qan arqyly ishki aǵzalardyń kóbinde kezdesetin isiktiń belgileri kez-kelgen ýaqytta asqynýy múmkin. Burnaǵy jyldary bul syrqat az kezedesetin. Qazir jıi beleń alyp ketti. Ásirese, sońǵy 10 jylda qan arýlary halyq arasynda jıi ushyraıdy. Buryn qazaq halqynda bundaı aýyrý atymen bolmaǵan. Tek basqa ult ókilderinde kezdesse, qazir túrki tektes halyqtarda da beleń alǵan. Ǵalymnyń aıtýynsha, onyń sebepteri óte kóp. Ekologıa, durys tamaqtanbaý, dári-dármekterdi orynsyz paıdalaný, qysqasy salaýatty ómir saltynyń buzylýynan jáne taǵy basqa faktorlardyń kesirinen qazir bul dert dendep tur. Al ǵalym osy bir keseldiń emdeý joldary men onyń shyǵý tórkinin sonaý Keńester zamany tusynda anyqtap, jańa tásilder oılap tabady. Bul ekiniń biriniń qolynan keletin is emes. Onyń syrtynda Serik Amangeldiuly sol kezde búkil TMD-da lımpafomdy jańa preparttarmen emdeýdiń jolyn tapqan jalǵyz ǵalym. Qan arýyna qatysty Sekeń qorǵaǵan qabyrǵaly eńbek jaryqqa shyqqan bette álem elderiniń ǵalymdary oǵan oń baǵasyn berip, túrli siltemeler jasap jilikti maqalalar jarıalaıdy. Avtordyń eńbekteri de shet memleketterde jıi jaryqqa shyǵady. Ózi de Avstralıa, Germanıa, Italá, Fransıa, Ýkraına, Reseı sekildi birneshe memleketterde ótken ǵylymı konferensıalarǵa qatysyp, ózekti baıandamalar jasaıdy. Jańalyqqa jany qumar jańashyl, jasampaz ǵalymdy kezinde máskeýlik mamandar ortalyqta qalýǵa úgitteıdi. Biraq qazaqtyń balasy týyn týǵan jerine tigedi. Ózi bilim alǵan Qaraǵandy medısına ınstıtýtyna oralyp, tabysty eńbek etip, gematologıadan basqa, terapıa, gostrentologıa sekildi ishki aýralardyń bárin qatar zerttep, bes aspap ǵalym bolyp shyńdalǵan shaqta kútpegen usynys túsedi.
Birde ony raıkompartıa shaqyryp, Mozambık respýblıkasyna barýǵa usynys jasaıdy. 1984-jyl bolatyn. Al Afrıka qurlyǵynda tirliktiń áli kúnge ońala qoımaǵany ámbege aıan. Azamattyq soǵys bolyp jatqan elge kómek qolyn sozýdy óziniń dárigerlik qana emes, azamattyq boryshy dep uqqan Serik Amangeldiuly jat jurt, shalǵaı elde eki eki jyl dáriger bolady. Osy kezde terapıamen ǵana emes, ózi zerttegen qan arýlarynyń neshe túrli kesirlerimen betpe-bet keledi. Erinbeıdi. İzdenedi. Ózi zerttegen taqyryptyń tóńiregindegi túıtkildermen kúndelikti kezdesý onyń ǵylymǵa degen kózqarasy men kókjıegin tipten keńeıte túsedi. Qan arqyly taraıtyn aýrýlardyń sebep-saldarlaryn zerttep, onyń paıda bolýy, asqyný joldaryn anyqtaıdy. Tájirıbe júzinde onymen kúresýdiń tyń tásilderin tabady.
Ómir órnegi erek, mereı-mártebesi bólek - Serik Amangeldiulynyń márt tulǵasy hám eńbegimen elengen esimi búkil Qazaq eli men qala berdi alys-jaqyn shetelderge de tanymal. Alaıda, ol ózin-ózi túgili ózgelerdiń maqtaýyn áste jaqtyra bermeıdi. Sebebi minezi jibekteı bolsa da tik. Týra. Shynshyl. Ǵalymnyń ustaz retindegi ustamdylyǵy, leksıalar men praktıkalyq jumystardy ǵylymmen astastyryp, árbir dáristi qyzyqty jetkizýi talaı jastyń ǵylymmen aınalysýǵa sebep bolady. Ári Sekeńnen tálim alǵan jastar tek qan nemese ishek aýrýlary salasynda ǵana emes, pýlmanologıa, endokrınologıa tipti, radıologıa salasynda da jetip artylady, olar qazir elimizdiń barlyq aımaqtarynda tabysty qyzmet istep júr. Ǵalymnyń osy kúnge deıin 300-den astam ǵylymı eńbekteri jaryqqa shyqqan. Onyń ekeýi monografıa. Qan aýrýlary men dıagnostıkaǵa qatysty birqatar oqý quralradaryn da jazǵan. Qaı jerde qyzmet istese de, sol jerdiń oqý-ádistemelik tásilderin túgel ózgertip, jańadan qalap, jumysyna janyn beretin ustaz. Oǵan 1997-jyly Ońtústik Qazaqstan oblysy ákimshiliginiń ótinishimen Shymkenttegi medısına ınstıtýtynda gospıtaldi-terapıa kafedarasynyń negizin qalaǵan eńbegi dálel.
Serik Amangeldiuly kópti kórgen, kóneniń kózi ǵana emes, Qaraǵandynyń irgesindegi shaǵyn ǵana aýyldan túlep, túgel álemge aty áıgili bolǵan ǵalym, kórnekti qoǵam qaıratkeri. Ol eshqashan ataq-abyroı men mansap qýǵan emes. Bar ómirin tek jany qalaǵan salany jandandyrýǵa arnap, týǵan eli men ultynyń keleshegine qyzmet etti. Sekeńde qazir bul tirlikke qajettiń bári bar. Súıikti isi, súıgen jary, súıkimdi balalary men nemereleri jáne súıener eli qashanda qasynda. Tuǵyrynan túsip, turalap turýdy áli de ózine ar sanaıdy. Sondan bolar áli kúnge shákirt tárbıelep, dáris oqyp, rezıdent, magıstrant, doktoranttarǵa jetekshilik etip, bilgenin úıretip júr. Óz bilimin de jetildirip, zaman aǵymyna saı shyǵatyn jańalyqty qalt jibermeı qadalaǵap otyrady. Qajetine jaratady. Elordadaǵy emhanalarǵa keńester berip, asa qaterli aýrýlardy emdeýdiń konsılýmdaryn ótkizedi. Ásirese, klınıkalyq medısınada kópshilik jurt búginde salalyq mamandarǵa júginýge tyrysady. Iaǵnı, proktolog, gematolog, nefrolog degen sekildi. Ókinishke oraı bizdiń elde bunyń bárin qatar meńgergen kásibı terapevtter joqtyń qasy. Al Serik Amangeldiuly bolsa, osynyń bárin jetik meńgergen. Ári jan-jaqty biledi. Óıtkeni ol ishki aýrýlardyń bir-birimen baılanysyn tereń zerttegen ǵalym. Bárin bes saýsaǵyndaı biledi.
2000-jyldardyń basynda Astana medısına ýnıversıteti ýran óńdeıtin kásiporyndaǵy jumysshylardyń densaýlyǵyn zertteý týraly keshendi ǵylymı jobany júzege asyrady. Ýran shyǵatyn aımaqtardy aralap, onyń halyq densaýlyǵyna áserin saralaıdy. Bul respýblıka kóleminde buryn-sońdy júrgizilmegen zertteý. Eldegi eń myqty ári saýsaqpen sanarlyq gematologtardyń biri Serik Amangeldiuly da osy jobaǵa arnaıy shaqyrtylady. Zertteý sharalaryna bastan aıaq belsendi qatysqan ǵalym keıin osy salada jazylǵan doktorlyq dısertasıaǵa jetekshilik etedi. Ári, Serik Amangeldiuly osy ǵylymı jobaǵa qatysqandardyń arasynan jalǵyz ózi ýran qazatyn shahtaǵa túsken ǵalym. Basqalarynyń eshqaısysy bul qadamǵa bara almasa, ol esh nárseden qaýiptenbesten qoıyp ketedi. Sebebi ýran óńdeıtin kásiporyndaǵy jumysshylardyń densaýlyǵyna radıoaktıvti úrdisterdiń qalaı áser etetinine naqty kóz jetkizý úshin - ózin solardyń qataryna qoıady. Sirá, bul qadamnyń ózi ǵalymnyń qandaı qadir-qasıetke ıe ekenin aıtyqbaı-aq meńzese kerek.
Qazir otandyq medısına burynǵydan kósh ilgeri damyǵan. Túrli ınovasıalyq ádister men zamanaýı tehnologıada keń taraǵan. Desede, bes saýsaq birdeı emes. Medısınaǵa kóńili tolmaı, dárigerlerge senimsizdik tanytyp jatatyn jaıttar da jıi kezdesedi. Buqara buǵan dárigerlerdiń mardymsyz jalaqysy men jumys júktemesiniń kóp bolýy da keri áser etetinin túsinedi. Biraq Serik Amangeldiuly úshin bunyń bári tek syltaý. Onyń paıym-parasaty, aq qalat kıip, ant berdiń be, jumysyńa adal bol degen qarapaıym qaǵıda. Osy qasıeti men qarym-qabiletiniń arqasynda Serik Amangeldiulynyń eńbegi elenip, talaı marapat-madaq, qoshemet qurmetter kórdi. Ol QR-nyń aǵartý salasyna qosqan ólsheýsiz eńbegi úshin Ybyraı Altynsarın atyndaǵy tós belgimen, QR Densaýlyq salasyn damytýǵa qosqan úlesi úshin medalimen qosa QR Densaýlyq saqtaý salasynyń úzdigi, Joǵarǵy oqý ornynyń úzdik oqytýshysy ataqtarymen jáne kóptegen qurmet gromatalarymen marapattalǵan.
Ómir - ózen. Qaınardan bastaý alatyn ózen ýaqyt ótken saıyn arnasynan asyp, tereńdeı beredi. Keıbir ózender saǵasyna jetpeı qumǵa sińse, keıbiri kerisinshe aǵysy aryndap, alaby keńı túsedi. Biriniń sýy laı, endi bir ózender móp-móldir taza. Qazaqtyń qaıratker uly Baıdýrın Seriktiń taǵdyr-tarıhy sarqylmas hám tartylmas ózen tektes. Kózi ashyq, qaınary tasyp tunǵan tulǵa. Buralań tustan baıyppen, buǵalyq tustan arnasyn jaıyp keń aǵatyn - Arys. Anyǵy bul ózen aınalasyn jaıqaltyp, ómirlerine nár berip, ósip-órken jaıýýyna ózek bolǵan qubylys. Al qubylys tarıh betinen eshqashanda óshpek emes. Óshpeıdi de!
Bekáli AIýPOV, jýrnalıs
