Eýrazıalyq ıntegrasıa ınstıtýtynyń taldamalyq toby Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń 4-5 qarashada Fransıaǵa jasaǵan memlekettik saparyna qatysty taldaý jasady. Ulys oqyrmandarǵa taldaýdyń tolyq mátinin jarıalaıdy.
****
Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń Fransıaǵa memlekettik sapary uzaq merzimdi ekijaqty yntymaqtastyqty damytý úshin jańa irgeli negiz qalyptastyrdy. Eki memlekettiń kóshbasshylary arasyndaǵy qol jetkizilgen ýaǵdalastyqtar bizdiń teńgerimdi kópvektorly dıplomatıamyzdyń eýropalyq quramdas bóligin nyǵaıtady, elge qosymsha kúshti ınvestısıalardyń kelýin qamtamasyz etedi jáne áleýmettik-ekonomıkalyq áleýetti arttyrady. Sapar nátıjelerine súıene otyryp, elaralyq qatynastardyń ornyqty damýy úshin keminde bes negizgi trendti bólip kórsetýge bolady.
Birinshi trend – eki prezıdenttiń ózara senimin tereńdetý jáne dıplomatıalyq qatynastardyń tarıhı ósýine umtylý.
Prezıdent Q. K. Toqaevtyń 2023 jyly Emmanúel Makronnyń Qazaqstanǵa jasaǵan saparynan keıingi Fransıaǵa sapary eki el arasyndaǵy nyǵaıyp kele jatqan strategıalyq áriptestiktiń sımvolyna aınaldy jáne dıplomatıalyq ózara túsinistiktiń shyńyna basa nazar aýdardy. Kezdesýlerdiń dáıektiligi jáne kóshbasshylar arasyndaǵy jeke senimniń kórsetilýi Qazaqstan men Fransıanyń ózekti máselelerge ortaq múddeler men kózqarastardy izdeýge degen umtylysyn kórsetedi.
E. Makronnyń Memleket basshysyna kórsetken keń peıildi jáne oń qabyldaýy Qazaqstannyń halyqaralyq arenadaǵy pozısıasyn nyǵaıtý úshin, sondaı-aq beıbitshilik pen turaqtylyqqa umtylýdy qosa alǵanda, BUU jarǵysynda bekitilgen qaǵıdattarǵa birlesken mindettemeni kórsetý úshin mańyzdy. Q. K. Toqaev halyqaralyq bedelge ıe dıplomatıalyq bekgraýndqa ıe tájirıbeli saıasatker retinde Fransıamen baılanystardy keńeıtýdi Qazaqstandy Ortalyq Azıadaǵy Eýropanyń negizgi seriktesi retinde bekitý múmkindigin qarastyrady. E. Makron, óz kezeginde, Eýropalyq Odaqtan tys turaqty jáne senimdi odaqtastardy izdeıdi, al bizdiń aımaq óziniń ekonomıkalyq áleýeti men strategıalyq jaǵdaıymen Fransıaǵa jańa aýqymdy múmkindikter usynady.
Kóshbasshylar arasyndaǵy senim bul dınamıkany kúsheıtedi. Birlesken beıresmı is-sharalar (fransýz Prezıdentine syıǵa tartylǵan qazaqtyń tazy tuqymynyń ıtterimen serýendeý, ústel tenısi oıyny) Q. K. Toqaev pen E. Makronnyń ekonomıkalyq jáne dıplomatıalyq qatynastarǵa qyzyǵýshylyq tanytyp qana qoımaı, jeke ózara túsinistik ornatýǵa umtylatyndyǵyn kórsetti. Sonymen qatar, mundaı sátter jeke senimge negizdelgen yntymaqtastyq úshin berik negiz jasaıdy, bul ásirese qazirgi saıasatta mańyzdy.
Kezdesý qorytyndysy boıynsha Prezıdent Q. K. Toqaev óziniń memlekettik saparynyń mazmuny men qabyldaý jylýlyǵynan tereń áser alǵanyn málimdegeni – Memleket basshysy saıası kontekste jeke emosıalaryn ashyq bildiretin sırek jaǵdaı. Óz kezeginde, Parıj eýropalyq álemniń kóshbasshysy jáne dástúrli batys qundylyqtarynyń saqtaýshysy bolyp qala otyryp, kelissózderdiń tıimdiligin joǵary baǵalady jáne Astanada jahandyq bitimgershilik bastamalardy ilgeriletýde senimdi pikirles adam retinde kóredi.
Osylaısha, memlekettik saparlarmen almasý jańa ekonomıkalyq jáne saıası bastamalarǵa jol ashyp qana qoımaı, kóshbasshylardyń jeke baılanystary sheshýshi ról atqaratyn elderimiz arasyndaǵy bolashaq strategıalyq qatynastardyń negizin qalady. Bul dástúr joǵary yqtımaldyqpen jalǵasady: Prezıdent Q. K. Toqaev E. Makrondy kelesi 2025 jyly memlekettik saparmen Qazaqstanǵa kelýge taǵy da shaqyrdy.
Ekinshi trend – Qazaqstan ekonomıkasyna bolashaq fransýz ınvestısıalarynyń perspektıvasyn aıtarlyqtaı arttyrý.
Búgingi tańda Fransıa Qazaqstanǵa salynǵan kólemi 19,5 mlrd dollardy quraıtyn ınvestor elder tiziminde altynshy orynda tur. Qazaqstandyq kóshbasshy men negizgi fransýz bıznes-oıynshylarynyń qatysýymen ınvestısıalyq dóńgelek ústel ınvestısıalardyń negizgi baǵyttaryn anyqtaýǵa múmkindik berdi. Máselen, sırek jer metaldary, atom energetıkasy, munaı óndirý jáne munaı óńdeý, sý resýrstary men jylýmen jabdyqtaýdy basqarý, agroónerkásip, sıfrlandyrýdyń medısınalyq tehnologıalary salalary neǵurlym progresıvti bolyp tabylady. Munda eki tarap jańa AES salý jónindegi halyqaralyq konsorsıýmdy qosa alǵanda, fransýz kompanıalarynyń qazaqstandyq atom energetıkasyn damytýǵa qatysýyna erekshe nazar aýdardy.
Sonymen qatar, Qazaqstan qorynda quny 46 trln dollardan asatyn bes myńnan astam barlanbaǵan ken oryndary bar iri ınvestorlarǵa belsendi qyzyǵýshylyq tanytatyny belgili. Búginde Qazaqstan Eýropalyq Odaq ekonomıkasy úshin ómirlik mańyzy bar 34 shıkizattyń 19-yn óndirip jatyr.
Bul faktorlar ózara is-qımyldyń jınaqtalǵan tájirıbesin jáne qoldanystaǵy tetikterdi eskere otyryp, búginde Qazaqstanda 200-den astam adam turatyn fransýz kapıtaly bar kompanıalar úshin keń múmkindikter ashady. Joǵary deńgeıde, onyń ishinde bıznes ókilderimen ótkizilgen kezdesýlerdiń nátıjeliligi Qazaqstandaǵy, ásirese ónerkásiptik segmenttegi fransýz kompanıalary men tehnologıalary sanynyń ósýin boljaýǵa múmkindik beredi.
Úshinshi trend – saýda-ekonomıkalyq áleýetti jáne eksporttyq taýar jelisin keńeıtý.
Qazirgi ýaqytta Qazaqstan men Fransıanyń saýda-ekonomıkalyq yntymaqtastyǵy Eýropa men Ortalyq Azıanyń óńiraralyq qatynastary salasynda oń úrdister ornatýda, sondaı-aq osy óńirler memleketteriniń belsendi saıası dıalogyn qoldaý úshin turaqty negiz bolyp tabylady.
2023 jyly Qazaqstan men Fransıanyń saýda aınalymy 2022 jylǵa qaraǵanda 14,7% ósimmen 4,2 mlrd dollardy (eksport – 2,9 mlrd, ımport – 1,3 mlrd) qurady. Al bıylǵy jyly byltyrǵy kórsetkishke 9 aıdyń ishinde qol jetkizildi, bul elder arasyndaǵy saýda qatynastaryn nyǵaıtýdyń progresıvti tendensıasyn anyqtaýǵa múmkindik beredi.
Qazaqstan-fransýz saýdasynyń kólemi Fransıanyń Ortalyq Azıamen saýda qatynastarynyń 80%-yn quraıtynyn atap ketken jón, bul Qazaqstandy Fransıanyń óńirdegi negizgi saýda seriktesi retinde anyqtaıdy.
Fransıaǵa qajetti munaı men ýrandy jetkize otyryp, Qazaqstan onyń energetıkalyq qaýipsizdigin nyǵaıtýǵa yqpal etedi jáne osyǵan baılanysty bizdiń elimiz senimdi áriptes bedeline ıe boldy. Sonymen qatar, Fransıa Qazaqstanǵa sapaly mashına jasaý ónimin jetkizýshi retinde qajet, ol oǵan degen qajettilikti jabyp qana qoımaı, qazaqstandyq ındýstrıanyń tehnologıalyq jabdyqtalýyn arttyrady.
Fransıaǵa sapary barysynda Qazaqstan Prezıdenti Q. K. Toqaev saýda-ekonomıkalyq yntymaqtastyqtyń jańa dáýiriniń trıggerleri bolatyn fransýz bıznesiniń «kapıtandarymen» kezdesýde eki eldiń ekonomıkalyq ózara is-qımylynyń perspektıvalyq baǵyttaryn belgiledi. Bul jańa býyndaǵy únemdi elektrovozdar óndirisi, jel energetıkasy, sý resýrstary men jylýmen jabdyqtaýdy basqarý, kólik baǵyttaryn jańǵyrtý, agroónerkásiptik keshendi, IT-tehnologıalar salasyn damytý.
Jalpy, Qazaqstan men Fransıanyń damyǵan jáne turaqty saýda-ekonomıkalyq qatynastary eki el úshin de ómirlik qajettilik bolyp tabylady, bul olardyń uzaq merzimdi perspektıvada nyǵaıýy men damýynyń kepili bolyp tabylady.
Tórtinshi trend – bilim berý vektoryn kezeń-kezeńimen jedeldetý.
Prezıdent Q. K. Toqaevtyń Elıseı saraıyndaǵy fransýz kóshbasshysy E. Makronmen kelissózderi bilim berý salasyndaǵy yntymaqtastyqty jańa kezeńge shyǵardy.
Fransıanyń joǵary bilim berý júıesi álemdik reıtıńterde jetekshi orynǵa ıe ekenin atap ótken jón. Búgingi tańda 34 fransýz ýnıversıteti QS World University Rankings halyqaralyq reıtıńiniń qataryna kiredi. Fransýz ǵylymı mektepteri dástúrli túrde matematıka, fızıka, hımıa jáne ınjenerıa sıaqty salalarda zań shyǵarýshy bolyp tabylady. El Nobel syılyǵynyń laýreattarynyń sany boıynsha álemde tórtinshi orynda turǵanyn atap ótý jetkilikti.
Parıjde qol qoıylǵan ýaǵdalastyqtar Qazaqstanda Abaı atyndaǵy QazUPÝ bazasynda Lotarıngıa ýnıversıtetiniń fılıalyn ashýdy, «Lúmer» ýnıversıtettik ortalyǵyn qurýdy, sondaı-aq Astana men Almatyda qazaq-fransýz mektepterin salýdy kózdeıdi. Bizdi joǵary eýropalyq bilim berý standarttarynyń qazaqstandyq akademıalyq ortaǵa odan ári ıntegrasıalanýy kútedi. Bul jobalar qazaqstandyq-fransýzdyq bilim berý seriktestiginiń tıimdiligin kórsetedi jáne jańa kelisimder qoldanystaǵy bilim berý baılanystaryn organıkalyq túrde damytady.
Bilim berý salasynda Fransıamen yntymaqtastyqty keńeıtý qazaqstandyq bilim berý júıesi úshin birqatar mańyzdy artyqshylyqtarǵa ıe. Bul oqytýdyń ozyq ádistemelerine jáne ǵylymı ázirlemelerge qol jetkizý, eýropalyq bilim berý keńistigimen jaqyndasý, halyqaralyq eńbek naryǵynda otandyq mamandardyń básekege qabilettiligin arttyrý, ǵylymı-zertteý áleýetin damytý. Osylaısha, qazaqstan-fransýz bilim berý yntymaqtastyǵynyń memlekettik deńgeıge shyǵýy adamı kapıtaldy damytý strategıasyn iske asyrýdaǵy jáne bilim berý júıemizdi jańǵyrtýdaǵy mańyzdy qadam bolyp tabylady.
Besinshi trend – mádenı-gýmanıtarlyq baǵytty nyǵaıtý.
Prezıdent Q. K. Toqaevtyń Fransıaǵa sapary barysynda mádenı-gýmanıtarlyq baılanystardy nyǵaıtý boıynsha aıtarlyqtaı jumystar atqaryldy. Álemge áıgili Gıme ulttyq azıalyq óner murajaıynda «Qazaqstan. Uly Dala qazynasy» kórmesiniń ashylýy mańyzdy oqıǵaǵa aınaldy.
1889 jyly negizi qalanǵan Gıme murajaıy Japonıa, Qytaı, Úndistan, Koreıa, Pákistan jáne t. b. biregeı eksponattardy qosa alǵanda, shyǵys elderiniń eń úlken óner koleksıalarynyń birin usynady. Parıjdegi qazaqstandyq kórme elimizdiń mádenı murasyn tanýǵa jáne onyń damýyna oń áser etedi. Osy turǵyda Astanadaǵy fransýz tarapynyń ózara ekspozısıalaryn boljaýǵa bolady, sonyń arqasynda bizdiń azamattar álemdik ónerdiń asa qundy zattarymen tanysýǵa múmkindik alady.
Mádenı-gýmanıtarlyq yntymaqtastyqty keńeıtý jónindegi basqa da negizgi bastamalarǵa Á.Marǵulan atyndaǵy arheologıa ınstıtýty men Ulttyq aldyn alý arheologıalyq zertteýler ınstıtýty (INRAP) arasyndaǵy arheologıa salasyndaǵy yntymaqtastyq týraly kelisim hattamasyna qol qoıý jatady. Bul qujatty eki taraptyń bilim men mádenı qundylyqtarmen almasýdy tereńdetýge baǵyttalǵan qosymsha baılanys núktelerin izdeýge degen mindettemesiniń mysaly retinde qarastyrýǵa bolady.
Osylaısha, ózara is-qımyldyń jańa aspektileri Qazaqstan men Fransıa arasyndaǵy qarym-qatynastardyń uzaq merzimdi negizde jalpy damýyn yntalandyrady. Naqty nátıjelerge qol jetkizý úshin joǵary deńgeıde senimgerlik qatynastar qurý, iri ınvestısıalar tartý, saýda qatynastarynyń ósýi jáne turaqty gýmanıtarlyq yntymaqtastyqty nyǵaıtý negiz bolady.
