Aýǵanstan Ámýdarıa sýynyń 20 paıyzyn ózderine buryp almaqshy. Sol úshin qazir Qundyz qalasynyń janynan qum basqan shól dalany kókteı etetin Kosh Tepa kanalyn qazyp jatyr. Eni 100 metr, tereńdigi 8 metr, uzyndyǵy 285 shaqyrym bolatyn arna betondalmaıdy. Soǵan qaramastan jergilikti BAQ nysanǵa «ǵasyr jobasy» degen aıdar taǵyp úlgerdi. Kanaldyń qarabaıyr tásilmen qazylyp jatqanyn alǵa tartqan keıbir sarapshylar nysan Ámýdarıa sýynyń tórtten birin Aýǵanstan aýmaǵynda tosyp qalady degen boljamdar aıtyp otyr.
Bul joba osydan jarty ǵasyr buryn bastalýy kerek bolǵan. Keıin Aýǵanstanda turaqsyzdar órshidi de «balapan basyna, turymtaı tusyna» deıtindeı zaman ornady. Kabýl AQSH-tyń baqylaýynda bolǵan jyldardyń aıaǵynda el úkimet umyt qalǵan jobany qaıta qolǵa alǵan. Onyń ornyna kelgen tálipter osy isti jalǵap áketkenimen qoımaı, jergilikti halyqqa bılik aýysýynyń eń bir jaǵymdy jańashyldyǵy retinde nasıhattap otyr. Joba aıaǵyna deıin jetse, 550 myń gektar jer sýarmaly alqapqa aınalady degen esep bar. Sonyń arqasynda qazirgi bılik eldegi azyq-túlik tapshylyǵyn birjola joıyp, ımportqa táýeldilikten qutylýdy kózdeıdi.
Bul ózenniń boıynda álemdegi eń úlken sý arnasy sanalatyn Qaraqum kanaly bar. Ol da ishi betondalmaǵan, eń qarabaıyr tásilmen qazylǵan. Resmı málimetterde Qaraqum Ámýdarıanyń 45 paıyz sýyn alyp jatqany aıtylady. Shyn máninde Ámýdarıanyń búkil sýy Túrkimenstan men Ózbekstannyń maqta jáne bıdaı alqaptaryn sýarýǵa ketip jatyr deýge bolady. Óıtkeni tómendegi Aralǵa ózennen sý jetpeıdi.
Sýynyń 80 paıyzy Aýǵanstan aýmaǵynda qalyptasatynyn eskersek, Kabýldyń Ámýdarıadan óz úlesin alýǵa degen talpynysy oryndy deýge de bolady. Aral baseınindegi ekologıalyq apatta Kosh Tepa kanalynan buryn paıda bolǵan. Biraq ózenniń tómen jaǵyn jaılaǵan Ózbekstan men Túrkimenstan aıtarlyqtaı alańdap otyr. 1950 jyldan beri Ámýdarıanyń sýyn tel emip kelgen qos memleket osynaý mol ıgilikke órdegi Aýǵanstannyń ortaqtasqanyn aýyr qabyldap otyr.
The Washington Post resýrsy byltyr tamyzda osy másele týraly kólemdi maqala jarıalap, Ózbekstan taraby osy máseleni talqylaý úshin Kabýlǵa resmı delegasıa jibergenin málim etken.
Arada eki aı ótkende CABAR.asia saraptamalyq jýrnalısıka ortalyǵy Qazaqstan, Ózbekstan, Qyrǵyzstan jáne Tájikstan ǵalymdaryn shaqyryp, osy másele jóninde sarapshylar kezdesýin ótkizdi.
Ámýdarıa Qazaqstan aýmaǵynan tys jatqanymen ol quıǵan Aral kóli Ózbekstan ekeýiniń aýmaǵynda jatyr. Qazir Araldyń qalpyna kelmeıtinin, qazirgi qaldyǵyn saqtaýdyń ózi ýtopıaǵa jaqyn ekenin eskersek bul turǵydan da Aýǵanstan jobasynyń Qazaqstandaǵy ahýalǵa yqpaly shamaly. Bizdiń sarapshylar Ózbekstannyń Ámýdarıadan alatyn sýy azaısa, Syrdarıaǵa aýyzdy kóbirek salýy múmkin deıtin qaýip bar. Ol úshin Ózbekstan Syrdarıa sýyn birlesip paıdalaný týraly tórtjaqty kelisimniń shartyn buzýy nemese ózgertýdi talap etýi múmkin.
Atalǵan kelisim boıynsha Qazaqstan Syrdarıa baseıninen 13,17 mlrd tekshe metr sý alýǵa quqyly.
Tashkenttiń qazir baýyrlas eldermen barynsha ıntegrasıada bolýdy qalaıtyn saıasaty turǵanda bizdiń osy úlesten qaǵylýymyz ekitalaı. Biraq bılik aýysyp, júıe ózgerip jatsa, bul másele erteńinde-aq kún tártibine shyqpaıtynyna eshkim kepildik bere almaıdy. Olaı bolmaǵan kúnniń ózinde Ortalyq Azıanyń ekojúıesi birtutas ekenin alǵa tartyp, Astanany aldaǵy kelissózderge kıligýge shaqyrýy múmkin.
Kezinde Ózbekstannyń memlekettik organdarynda jumys istegen belgili ekonomıs Saparbaı Jobaev ázirge Tashkent Aýǵanstanmen aradaǵy máseleni óz kúshimen sheshýge peıildi ekenin aıtady.
«Bul másele boıynsha Ózbekstan Úkimeti Aýǵanstan bıligimen birneshe ret kezdesip, kelissóz júrgizgen. Biraq áli anyq sheshim joq. Onyń eki sebebi bar. Birinshisi – Aýǵanstan BUU-nyń transshekaralyq sý kózderi bólisý týraly qujattarǵa qol qoımaǵan. Ekinshisi – Ortalyq Azıa respýblıkalary keńes dáýiri kezinde bir ortalyqqa baǵynsa, Aýǵanstan derbes el bolyp tur. Qazaqstan, Ózbekstan, Qyrǵyzstan, Túrkimenstan, Tájikstan elderiniń arasynda transshekaralyq ózenderdi birlesip paıdalanýdyń tártibi qujatpen qattalyp, rettelgen. Iaǵnı, Aýǵanstan bul qujattarǵa da qol qoımaǵan. Sondyqtan talıban úkimeti óz múddeleri úshin kanaldy qazyp jatyr. Oǵan eshkim qary bola almaıdy da. Biraq irgeles eldermen aqyldasyp baryp istegeni ońtaıly bolar edi», - dedi sarapshy.
Ekonomıs bul jobanyń Qazaqstanǵa janama áseri bar ekenin aıtady.
«Ámýdarıa sýy Aral teńizine quıý kerek edi. Biraq keıingi 5-10 jylda Ózbekstannyń Moınaq qalasyna da sý jetpeı qaldy. Moınaqqa sý barǵanda Aralǵa sý túsip, Qazaqstandaǵy jaǵyna da oń áseri biliner edi. Qazir Aralǵa Ámýdarıa múlde quımaıtyndyqtan tikeleı áseri joq dep otyrmyn. Araldyń túbi qańsyǵan saıyn tuzdy shań neǵurlym kóp ushady. Onyń teris áseri bizge de tıedi. Janama áseri degenim osy. Onyń ústine Ózbekstan Ámýdarıadan alatyn sýy azaısa, Syrdarıadan kóbirek alýy múmkin. Ferǵana ańǵary men Myrzashólde Syrdarıany kóbirek býa tússe, Kóksaraıǵa, Qyzylorda men Túrkistan oblystaryna qıyn bolýy múmkin. Qazaqstan osy jaǵyn qazirden bastap oılaný kerek», - deıdi ol.
Aýǵanstan bıliginde ár jıyrma jyl saıyn tóńkeris bolyp, sonyń kesirinen sý salasyndaǵy halyqaralyq kelisimderden tys qalǵany joǵaryda aıtyldy. Osy olqylyq resmı Astana Saparbaı Jobaev aıtqan aqyldy qaperge alǵan kúnniń ózinde kóp kedergi keltirýi múmkin. Sý resýrstary jáne ırrıgasıa mınıstrligi osy mándegi suraǵymyzǵa:
«Bul másele Halyqaralyq Araldy qutqarý qoryna tóraǵalyq etý aıasynda qaralady», - degen jaýap joldady.
Mundaı ustanym qısyndy deýge bolady. Aýǵanstan men Qazaqstannyń jeri shekaralas bolmaǵandyqtan, ekeýine ortaq ózen aǵyp turmaǵandyqtan tikeleı kelissóz júrgizý múmkin emes. Al Aral tragedıasy – Ortalyq Azıanyń ortaq problemasy. Qazaqstan bul máselege osy turǵydan ǵana yqpal ete alady.
