Jýyrda Túrkıa Respýblıkasynyń Syrtqy ister mınıstri Mevlút Chavýshoǵlýnyń “The New York Times” gazetinde jarıalanǵan “Túrkıa nege kúresin Sırıaǵa kóshirdi?” atty maqalasyn Túrkıa syrtqy ister mınıstrligi saıtynan alyp, nazarlaryńyzǵa usynyp otyrmyz. Onda baýyrlas Túrik eliniń 9 qazan kúni bastaǵan “Beıbitshilik qaınary” atty áskerı operasıasynyń sebebi jan-jaqty túsindirilgen. 

Túrkıa - Sırıanyń soltústik-shyǵysynda Túrkıa tarapynan bastalǵan áskerı operasıanyń amerıkalyq buqaralyq aqparat quraldarynda “kúrdterge qarsy shabýyl”, DAISH-tyń (nemese Islam memleketi dep atalatyn) qaldyqtarymen kúresti álsizdendiretin jáne odaqtastarynyń Amerıkaǵa artyp otyrǵan senimine kir keltiretin operasıa retinde baǵalanýy óte ókinishti. Mundaǵy túsinispeýshiliktiń basyn ashyp berýge májbúrmin, sebebi Túrkıanyń AQSH-pen jáne 67 jyldyq odaqtastyǵy bar NATO-men qarym-qatynasy ýaqytsha, taktıkalyq ne daýlasatyn másele emes.

Túrkıa bul operasıany lańkesterdiń shekaralyq aımaqtarda týdyrǵan qaýpin seıiltý ári ulttyq qaýipsizdigin qorǵaý maqsatynda bastaǵan bolatyn. Sondaı-aq, bul operasıa osy aımaqta turatyn sırıalyqtardy lańkestik uıymdardyń zorlyǵynan qutqaryp, Sırıanyń aýmaqtyq tutastyǵy men saıası birligine tóngen qaýipti seıiltedi. Bul eki mańyzdy faktor turǵylyqty jerlerin aýystyrýǵa májbúr qalǵan sırıalyqtardyń qaýipsiz ári erikti túrde úılerine qaıta oralýyn qamtamasyz etedi.

Túrkıa shekarasyndaǵy lańkestik uıymdardyń baqylaýynda turǵan dálizdi esh ýaqytta moıyndaǵan emes. BUU Bas Assambleıasynyń sheńberinde de, odan bólek te qaýipsiz aımaq qurý usynysymyzdy birneshe márte alǵa tarttyq. AQSH-ty lańkesterge qarjylaı kómek berýden bas tartýǵa shaqyrdyq.

Alaıda, AQSH-tyń qaýipsizdik uıymy PYD («Demokratıalyq birlik partıasy»)/YPG («Halyqtyq qorǵanys jasaqtary») ataýly uıymdarmen baılanysyn kese almady. Buǵan qosa, Qorǵanys mınıstrimen ózge de amerıkandyq sheneýnikter PYD/YPG toptarynyń AQSH, EO jáne NATO tarapynan lańkestik uıym dep tanylǵan Túrkıadaǵy PKK-nyń («Kúrdistan jumysshy partıasy») ajyramaıtyn bóligi bolyp tabylatyn Sırıa demokratıalyq kúshteriniń qalyptastyrýshy ıadrosyn moıyndaǵan bolatyn.

Amerıkandyq tarap atalǵan kúshterdiń shekaramyzǵa irgeles jatqan aýmaqtardan tysqary shyǵarylýy úshin kelisimin bergendeı boldy, tipti buǵan qatysty merzimdi de belgilep qoıǵan bolatynbyz. Jýyq arada, tamyz aıynda ótkizilgen áskerı taqyryptaǵy kelissózder barysynda PYD/YPG toptaryn  shyǵarý arqyly, sol jerde qaýipsiz aımaq qurý jónindegi ózara mindetterimizdi de bólisip aldyq. Degenmen, AQSH bul máselege núkte qoıa almady jáne bul lańkestik uıymnyń Sırıadaǵy rólin odan ári kúsheıte alý úshin ýaqyt utýǵa tyrysyp jatqandaı sanamyzda pikir qaldyrdy.    

PYD/YPG ózderin álemge DAISH-pen kúresýshi top retinde kórsetýi múmkin, alaıda, Túrkıa jerinde túnel qazyp jatqan syńaısyp PKK-ǵa jarylǵysh zattar tasymaldaǵany da dáleldengen fakt. Olardyń músheleri DAISH-tyń tutqyndaryn túrmeden bosatyp, Túrkıaǵa jiberip otyrǵan. 2017 jylǵy qarasha aıynda BBC kanalynyń taratqan habarynda - Rakka qalasyn bosatý maqsatynda jasalǵan koalısıa qozǵalysy kezinde  Sırıa demokratıalyq kúshteri júzdegen DAISH-tyq lańkestiń qashýyna múmkindik bergen qupıa kelisimge qol qoıǵany aıtylǵan bolatyn. 

Áreketke kóshýge týra keldi. Keıbireýler Sırıadaǵy kúrt halqynyń qaýipsizdigine baılanysty alańdaýshylyq bildirdi. Túrkıanyń bul kúresi kúrtterge qarsy baǵyttalmaǵandyǵyn qaıtalap basa aıtqym keledi. Bizdiń kúres lańkesterge qarsy. Bolyp jatqan jaǵdaıǵa «Kúrtterge qarsy túrikter» dep baǵa berý qara nıettiń kórinisi ári durys emes. Kúrtter - bizdiń dushpanymyz emes.

Bizdiń nysanamyz - baqylaýyndaǵy aımaqtarda bala-áskerlerdi óz qatarlaryna tartý, opozısıany basý, demografıalyq qurylymdy ózgertý jáne májbúrlep áskerge qosý syndy áreketterge baǵyttalǵan PKK jáne PYD/YPG toptarynyń birge júrgizip kele jatqan terrorlyq aktileri.

PYD/YPG toptarynyń áreketinen japa shegip kele jatqan kúrtter, araptar, hrıstıandar jáne basqa da toptar óz erkindigine qaýyshqan sátte áldeqaıda jaqsy deńgeıde ómir súre alatyn bolady. Álemdik Arameı hrıstıandary keńesi de osy ustanymdy qoldap otyr.

Bul operasıaǵa kirispes buryn jaı halyq úshin qaýip-qaterdi barynsha azaıtý jáne gýmanıtarlyq daǵdarysty boldyrmaý úshin barlyq qadamdar jasadyq. Sońǵy birneshe jyl boıy Túrkıa, soltústik-shyǵys Sırıadan kelgen bosqyndardyń kópshiligine, sonyń ishinde arabtarǵa, kúrtterge jáne túrkmenderge baspana berdi.

300.000-nan astam kúrdterdi qosa alǵanda bosqyndardyń kópshiligin terrorıster úılerinen qýyp shyqty. Biz Túrkıada olarǵa qaýipsizdik, baspana jáne ómir súrýge qarajat usyndyq. Nanymyzdy bólisip, olarǵa áleýmettik qyzmetterimizdi paıdalanýlary úshin múmkindik qamtamasyz ettik. Túrkıa, gýmanıtarlyq kómek kórsetý turǵysynan álemdegi eń iri memleket bolyp tabylady jáne búkil álemdegi bosqyndardyń kópshiligin qabyldaıtyn el. Sońǵy úsh jyl ishinde Túrkıa senimdi model qalyptastyrdy. Sırıanyń soltústik-batysynda  Túrkıanyń 2016-2017 jyldary Djerablýs jáne onyń aınalasynda sondaı-aq 2018 jyly Afrınde júzege asyrǵan áskerı operasıalar nátıjesinde keń aýmaq lańkesterden tazartyldy. Lańkesterdiń is-áreketterinen zardap shekken halyq osy operasıalardan keıin beıbitshilik jaǵdaıda ómir súre bastady jáne retke keltirilgen basqarý júıesin paıdalana bastady. 365.000-ǵa jýyq bosqyndar Sırıanyń soltústik-batysyndaǵy óz úılerine oraldy.

Biz qamtamasyz etken áleýmettik qyzmetter aıasynda 230.000-nan astam oqýshyǵa arnalǵan mektepter qurdyq. Sırıanyń soltústik-batysynda azat etilgen aýdandarda 55 jedel járdem kóligi bar 6 aýrýhana ashylyp, sol jerde 2.000-nan astam sırıalyq jáne túrik qyzmetkerleri jumys isteıdi. Ondaǵan áleýmettik jáne sport nysandary, sonyń ishinde fýtbol stadıony salyndy. Kásiporyndar qalpyna keltirilip, saýdany jeńildetý úshin bir shekara qaqpasy ashyldy. Aýyl sharýashylyǵy men mal sharýashylyǵy materıaldyq qoldaý ala bastady.

Rakkany oıran etken koalısıa kúshteriniń áreketteri men Túrkıanyń aldyńǵy operasıalaryn salystyryńyz, kontrterrorıstik operasıalardy qanshalyqty muqıat júrgizetinimizdi kóresiz. Ótken operasıalardan alynǵan sabaqtar bizge bul joly isti odan da jaqsy jasaýǵa kómektesedi.

PKK jáne PYD/YPGlańkestik uıymdar, ózderi bolmasa DAISH-ke qarsy kúresti álsireıdi dep tujyrymdaı otyryp, álemdik qaýymdastyqty bopsalaıdy. Alaıda, osy qatygez terrorısterge qarsy kúres, ásirese odaqtastarymyz sońyna deıin turyp, Túrkıamen yntymaqtassa álsiremeıdi. DAISH-pen qarsy kúreste mańdaı tiresip kúresken jalǵyz el -Túrkıa.

DAISH pen basqa da lańkestik uıymdarmen kúres, birlesken úles jáne kúsh-jigermen  jalǵasýy tıis. Keıbir eýropalyq elder osy uıymdarǵa qosylǵan óz azamattaryn qaıtaryp alýǵa qóńilsiz qaraıdy. Degenmen, tek qana problemadan qutylý úshin saıasat bolýy múmkin emes. Olar da óz úlesin qosyp, jaýapkershilikti óz moınyna júkteýi tıis.

Túrkıa, sırıalyq bosqyndardyń óz úılerine qaıtyp barýy úshin jáne DAISH pen basqa da lańkestik toptardyń qaıta paıda bolmaıtyndaı jaǵdaı jasaý úshin irgetasyn qalady dep oılaımyn.

Sırıalyq bosqyndardyń úılerine qaýipsiz jáne erikti túrde oralý boıynsha jumystardy muqıat josparlaý jáne uıymdastyrý kerektigin túsinemin. Bul proses halyqaralyq quqyqqa sáıkes jáne BUU-nyń tıisti agenttikterdiń úılestirýi arqyly yntymaqtastyqta júzege asyrylýy tıis. Sırıa kóptegen etnostyq toptar úshin úı bolyp tabylady jáne Sırıa qaqtyǵysy saıası sheshimge qol jetkizgenge deıin ómirge beıimdi jáne ókiletti jergilikti keńester qurylýy tıis.

Túrkıa sońǵy lańkestikke qarsy operasıadan keıin, kúrdter kópshilikti quraıtyn aýdandarda kúrd kópshiligimen jergilikti bılik organdaryn qurýǵa járdemdesti.

Sırıalyqtar aqyry úılerine qaıtýdy qalaıdy. Olar jetkilikti zardap shekti. Mıllıondaǵan bosqyndardyń otanyna oralýyna qajetti beıbit jaǵdaı jasaýǵa kómektesý maqsatynda bastama kóterip otyrmyz.

Keń taralǵan jańsaq pikirlerge qaramastan, áskerı operasıamyz máseleni gýmanıtarlyq ólshemde qarastyrýǵa, sondaı-aq osy eldiń birligin saqtaýǵa jáne saıası proseske úles qosýǵa kómektesedi dep bilemin.

 photo:gazeteyolculuk.com.tr