Valúta baǵamy
  • USD -

    517.5
  • EUR -

    545
  • RUB -

    5.21
Memleket basshysy Respýblıka kúnine oraı ótken saltanatty jıynda sóz sóıledi
Foto: Aqorda 23 qazan 2024
Memleket basshysy Respýblıka kúnine oraı ótken saltanatty jıynda sóz sóıledi

Qasym-Jomart Toqaev saltanatty jıynda qazaqstandyqtardy ultymyzdyń eń ulyq merekesimen quttyqtap, bul azattyqtyń altyn qazyǵyn qaqqan kún ekenin atap ótti. Prezıdent elimizdiń Egemendigi týraly deklarasıa qabyldanǵan kúndi qasıetti Táýelsizdigimizdiń bastaýyna balady.

Memleket basshysy óz sózinde bolashaqqa senimmen qaraıtyn ult qana tabysqa jete alatynyna nazar aýdaryp, ómir bolǵan soń túrli qıyndyq ta kezdesetinine toqtaldy.

– Elimiz tańdaǵan damý jolynan eshqashan aınymaıdy. Muny bıylǵy tabıǵı apat kezinde taǵy da dáleldedik. Alapat tasqyn, shyn máninde, elimiz úshin zor synaq boldy. Qanshama eldi mekendi qarǵyn sý basty. Qazaqstannyń 10 aımaǵynda tótenshe jaǵdaı jarıalandy. Myńdaǵan adam baspanasyz qaldy, mal-múlkin joǵaltty. Kúrdeli sátte meniń halyqqa arnaıy úndeý jarıalaǵanymdy bilesizder. Onda bir de bir adam eskerýsiz qalmaıtynyn naqty aıttym. Memleket sol ýádesin oryndady. Qysqa merzim ishinde 2700-ge jýyq úı salyndy. Baspanasyn qalpyna keltirý úshin 9 myńnan astam otbasyna ótemaqy berildi. Sondaı-aq 6 myńǵa jýyq úı satyp alyndy. Jazdan beri myńdaǵan otbasy qonys toıyn toılady. Memleket búlingen ınfraqurylymnyń kópshiligin az ýaqytta qalpyna keltirdi, – dedi Prezıdent.

Qasym-Jomart Toqaev munyń bárin qoǵamnyń birlese atqarǵan jumysynyń nátıjesi dep baǵalap, apat saldaryn joıýǵa atsalysqandarǵa, ásirese, qutqarýshylarǵa, eriktilerge, kásipkerlerge jáne basqa da janashyr azamattarǵa alǵys aıtty.

– Ózara tileýlestik pen qamqorlyqtyń arqasynda synaqtan súrinbeı óttik. Shyn máninde, bizdiń barlyq jetistigimiz berekeli birlik pen yrysty yntymaqtan bastaý alady. Bul – uıysqan ult, myqty memleket bolýdyń basty kepili. Elde turaqtylyq bolmasa, eshqandaı damý bolmaıtynyn qazir álemde bolyp jatqan oqıǵalardan anyq ańǵarýǵa bolady. Ókinishke qaraı, kóptegen elder alaýyzdyq pen túrli janjaldyń kesirinen toqyraýǵa ushyrap otyr. «Birlik bar jerde ǵana tirlik bar». Bul – aqıqat.

Biz elimizde jan-jaqty reformalardy júzege asyryp jatyrmyz. Bul – eń aldymen, halqymyzdyń tutastyǵy men birliginiń arqasy. Sebebi, biz tańdaǵan jol – órkendeý men damý joly. Búginde onyń jemisin barsha azamattarymyz kórýde, – dedi Memleket basshysy.

Prezıdenttiń aıtýynsha, aýqymdy saıası jańǵyrýlar arqyly memleketimizdiń demokratıalyq damýynyń jańa baǵdary aıqyndaldy. Konstıtýsıalyq reformany iske asyrý nátıjesinde bıliktiń negizgi ınstıtýttary qaıta qurylymdalyp, ornyqty saıası júıe qalyptasty. Bul saıası júıeniń negizi – ashyqtyq pen ádildik, tıimdilik pen básekege qabilettilik. Eń bastysy, halyqqa qyzmet etý qaǵıdasy qamtylǵan. Memleket basshysy osyndaı qundylyqtar negizinde bizdiń qoǵamdyq-saıası ómirimizde irgeli ózgerister bolyp jatqanyn aıtty.

– Jaqynda ótken Atom elektr stansıasyn salý jónindegi referendýmnyń qorytyndysy – sonyń jarqyn dáleli. Azamattardyń 70 paıyzdan astamy AES qurylysyn qoldap daýys berdi. Bul halqymyzdyń taǵdyrsheshti sátterde órleý jolyn tańdaıtynyn kórsetti. «Túrli kózqaras, birtutas ult» qaǵıdaty – memlekettik saıasatymyzdyń negizi. Jalpy, energıa tapshylyǵynyń artýy – elimiz úshin óte ózekti problemanyń biri. Ony der kezinde sheshpese, ekonomıkamyzdyń damýyna kedergi keltirip, azamattardyń turmys sapasyna keri áserin tıgizedi, – dedi Qasym-Jomart Toqaev.

Memleket basshysy Ádiletti Qazaqstannyń ekonomıkalyq baǵdaryna sáıkes aýqymdy jumys atqarylyp jatqanyna toqtaldy. Eldiń kólik, energetıka jáne ındýstrıa júıesi qaıta qurylyp jatyr.

– Bes jyl buryn Buqtyrma bógenine kópir salý týraly tapsyrma berdim. Jurt jyldar boıy jazda – parommen, qysta – muzdyń ústimen júretin. Bul óte yńǵaısyz ári qaýipti bolǵany túsinikti. Endi másele birjola sheshimin tapty. Kópirdiń qurylysy aıaqtaldy, birneshe kún buryn resmı túrde ashylyp, el ıgiligine berildi. Bul – Qazaqstandaǵy eń uzyn kópir. Osylaısha, shekara mańyndaǵy aýdandar tranzıttik aýmaqqa aınaldy, ıaǵnı Qazaqstan arqyly Qytaı men Reseıdi jalǵaıtyn taǵy bir tóte jol paıda boldy. Osy mańyzdy joba Shyǵys Qazaqstandaǵy birneshe aýdannyń kólik qatynasyn edáýir jaqsartady. Jalpy, sapaly jol – halyqtyń turmysyna oń yqpal etetin faktor. Men bul máselege aıryqsha mán beremin, – dedi Prezıdent.

Osy rette Qasym-Jomart Toqaev bıyldyń ózinde uzyndyǵy 12 myń shaqyrym jol salynyp, jóndelip jatqanyn eske saldy. Ásirese, aımaqtardaǵy joldy jaqsartýǵa basa nazar aýdarylyp otyr. Onyń aıtýynsha, Batys Qazaqstanda sonaý Keńes zamanynan beri qaraýsyz qalǵan joldar bar. Kaztalovka – Jánibek – Reseı shekarasy baǵytyndaǵy jol bıyl tolyq paıdalanýǵa beriledi. Sonymen qatar áýe qatynasyn damytý baǵytynda naqty jumys atqarylyp jatyr. Jaqynda Qyzylorda jáne Shymkent áýejaılarynda jańa termınaldar ashylady.

Prezıdent ekonomıkany ártaraptandyrý úshin qabyldanyp jatqan jan-jaqty sharalar týraly málimet berdi. Atap aıtqanda, bıylǵy 8 aıda óńdeý ónerkásibiniń eksporty 17,8 mıllıard dollardan asqan. Onyń úshten biri – kúrdeli tehnologıamen óńdelgen ónimder. Qazir 17 serpindi, ıaǵnı ozyq ınvestısıalyq joba júzege asyrylyp jatyr.

Budan bólek, Memleket basshysy aýyl sharýashylyǵynyń damý qarqynyna toqtaldy.

– Bul – azyq-túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etý turǵysynan aıryqsha mańyzdy sala. Qazaqstan álemdik azyq-túlik naryǵyndaǵy rólin kúsheıte beredi. Qazir kúzgi jıyn-terin naýqany aıaqtalyp qaldy. Dıqandar qaýymyna shynaıy rızashylyq bildiremin. Kóktemgi tasqynǵa qaramastan 26 mıllıon tonnadan astam astyq jınaldy. Muny rekordtyq kórsetkish deýge bolady. Buǵan memleket tarapynan kórsetilgen naqty kómek te septigin tıgizgeni anyq. Bıyl kóktemgi egis naýqanyna beriletin arzan nesıe kólemi úsh ese kóbeıdi. Aýyl sharýashylyǵy tehnıkasyn lızıń arqyly alýǵa qosymsha qarajat bólindi. Jalpy, agroónerkásip kesheninde 865 joba júzege asyrylmaq. Onyń quny – 2,6 trıllıon teńge, – dedi Qasym-Jomart Toqaev.

Prezıdent elimizdegi kásipkerlik salasynyń órkendeý jolyna túskenin, shaǵyn jáne orta bıznes halyqtyń ekonomıkadaǵy belsendi bóligin jumyspen qamtyp otyrǵanyn atap ótti. Memleket basshysy eldiń iskerlik ahýaly men ınvestısıalyq tartymdylyǵyn odan ári jaqsartý maqsatynda mamyr aıynda Ekonomıkany yryqtandyrý jónindegi Jarlyqqa qol qoıǵanyn jetkizdi.

– Otandyq kásipkerler eldegi mańyzdy jobalardy júzege asyrýǵa belsene atsalysyp keledi. Olar mektepter, aýrýhanalar jáne basqa da áleýmettik nysandar salyp jatyr. Sondaı-aq ónerkásip pen ınfraqurylymdy damytýǵa ınvestısıa quıyp, qaıyrymdylyq bastamalardy qoldap júr. Bul – memleket pen bıznes arasyndaǵy jasampaz seriktestiktiń, bıznes ókilderiniń áleýmettik jaýapkershiliginiń aıqyn kórsetkishi, – dedi Prezıdent.

Osy oraıda Qasym-Jomart Toqaev Úkimet pen ákimderdiń tikeleı mindeti – bıznes-qaýymdastyqqa jan-jaqty qoldaý kórsetý, kásipkerlermen tyǵyz qarym-qatynas jasaý ekenin aıtty.

Prezıdent elimizde basymdyq berilip otyrǵan áleýmettik salalarǵa toqtaldy.

– Bıyl «Aýylda densaýlyq saqtaýdy jańǵyrtý» ulttyq jobasy aıasynda 115 jańa medısına nysany salyndy. Otandyq medısınada emdeýdiń ınovasıalyq ádisteri engizilip, onkologıalyq qyzmetti keshendi jańǵyrtý jumystary bastaldy. Sala qyzmetkerlerin quqyqtyq jáne qarjylyq turǵydan qorǵaý týraly zań qabyldandy. Bul – atalǵan mamandyqtyń mártebesin arttyrýǵa baǵyttalǵan qadam. Osy jáne basqa da júıeli sharalardyń nátıjesinde negizgi medısınalyq-demografıalyq kórsetkishterdiń jaqsarǵany baıqalyp otyr. Ortasha ómir súrý uzaqtyǵy Táýelsizdik jyldarynda alǵash ret 75 jastan asty. Urpaqqa sapaly bilim berý – mańyzdy mindet. Elimizde «Jaıly mektep» ulttyq jobasy qolǵa alyndy. Sonyń arqasynda 500 myńǵa jýyq bala jańa bilim ordasynda oqıtyn bolady, – dedi Qasym-Jomart Toqaev.

Memleket basshysy ǵylymy jáne tehnıkasy damyǵan elderdiń álem kóshin bastap turǵanyn tilge tıek etip, osy úderisten qalmaý úshin tehnokrat ult bolýymyz qajet ekenin alǵa tartty.

– Bul – ýaqyt talaby. Keler jyldy «Jumysshy mamandyqtary jyly» dep jarıaladyq. Biz tehnıkalyq jáne kásiptik bilim berýge basa mán berip otyrmyz. Bıyl osy salaǵa arnalǵan memlekettik tapsyrysty edáýir kóbeıttik. Grant sanyn 10 myńǵa arttyrdyq. Memlekettik tapsyrystyń 65 paıyzy tehnıkalyq mamandyqtarǵa bólindi. Elimizde sheteldiń bedeldi joǵary oqý oryndarynyń fılıaldary ashylyp jatyr. Bilim-ǵylymnyń sapasyn jaqsartýǵa qatysty basqa da sharalar qolǵa alyndy. Jaqynda «Ǵylym jáne tehnologıalyq saıasat týraly» zań qabyldandy. Munyń bári básekege qabiletti ozyq ult bolýymyz úshin óte mańyzdy dep oılaımyn, – dedi Prezıdent.

Qasym-Jomart Toqaev bıyl óziniń bastamasymen «Taza Qazaqstan» aksıasy bastalǵanyn, bul halyqtyń ekologıalyq mádenıetin kóterýge arnalǵan jalpyulttyq joba ekenin atap ótti.

Eldiń ishki jaǵdaıy men azamattardyń ál-aýqatyna memlekettiń syrtqy saıasaty tikeleı áser etedi. Sondyqtan Memleket basshysy óz sózinde bul salaǵa da erekshe mán berdi.

– Qazaqstan ulttyq múddege negizdelgen teńgerimdi, konstrýktıvti syrtqy saıasat júrgizedi. Bıyl biz úshin halyqaralyq mańyzdy oqıǵalarǵa toly jyl boldy. Qazaqstan birden birneshe kópjaqty uıymdarǵa tóraǵalyq etip, birqatar aýqymdy is-shara uıymdastyrdy. Ásirese, Shanhaı yntymaqtastyq uıymynyń samıti men Dúnıejúzilik kóshpendiler oıyndaryn atap ótýge bolady. Memleketimiz álemdik arenadaǵy ornyn dáıekti túrde nyǵaıtý arqyly ornyqty damý maqsattaryna qol jetkizýge jáne jahandyq syn-qaterlerdi eńserýge eleýli úles qosyp keledi. Qazaq dıplomatıasy san ǵasyrlyq tarıhy men dástúri bar Uly daladan bastaý aldy. Qazaqstannyń álemdik arenadaǵy bedelin nyǵaıta túsý – ulttyq dıplomatıanyń aldynda turǵan mańyzdy mindet. Qazir dúnıe júzi qaýymdastyǵy bizdiń elimizdi orta derjava dep ataıtyn boldy. Biraq arqany keńge salýǵa bolmaıdy, áli de óte belsendi jumys isteý qajet. Álemde túrli qaqtyǵystar kóbeıip, qarýlaný jarysy beleń alǵanyn jáne saýda soǵysy órship bara jatqanyn kórip otyrsyzdar. Biraq eń qaýiptisi – sananyń mılıtarızasıasy, bir-biriniń ustanymyn moıyndamaý jáne senimsizdiktiń artýy, dıalog pen konsensýs úshin múmkindiktiń azaıýy. Osynyń bári álemdik tártiptiń túbegeıli ózgeriske ushyrap jatqanyn kórsetedi. Biz osyndaı jaǵdaıdyń ózinde turaqtylyq pen kelisim mekeni bolyp qalý úshin qoldan kelgenniń bárin jasaımyz. Beıbitshilik pen tynyshtyq – bizdiń eń qundy baılyǵymyz, ony aıalap, kózdiń qarashyǵyndaı saqtaýymyz kerek, – dedi Prezıdent.

Bul rette Memleket basshysy beıbitshilik pen damýdyń túp negizi otbasyndaǵy tárbıeden, kóshedegi tazalyqtan, qoǵamdaǵy birlikten bastaý alatynyna nazar aýdaryp, nelikten Zań men Tártip ústemdigi týraly udaıy aıtatynyn túsindirdi.

– Bul – bizdiń baıyppen tańdaǵan aınymas qaǵıdatymyz. Ol qoǵamdyq sanada tamyr jaıýǵa tıis. «Zań – izgilik pen ádilet óneri» degen áıgili támsil bar. Zań azamattardyń quqyqtary men bostandyqtaryn qorǵaý, qoǵamdaǵy tártipti qamtamasyz etý úshin qajet. Árıne, zańnyń qatańdyǵyna narazylyq bildirip, «qylburaý salyp jatyr» dep oılaıtyn adamdar árqashan tabylady. Biraq jazadan jaltaryp, júgensiz ketkender, shyn máninde, halyq pen el múddesine qarsy adamdar. Memleket qylmysqa «múldem tózbeýshilik» qaǵıdatyn iske asyrý úshin shara qabyldaýdy jalǵastyrady. Buzaqylyqpen jáne uıymdasqan qylmyspen ymyrasyz kúres júrgizedi. – dedi Qasym-Jomart Toqaev.

Prezıdent bir-birimizdi qoldap, bıik maqsattarǵa umtylatyn birligi myqty el bolsaq, kók pasportymyz da myqty ári qýatty bolatynyn aıtty.

– Bir-birimizge tilektes bolaıyq, ózara qurmetpen qaraıyq, qadirleıik. Kez kelgen qıyndyqqa qarsy turyp, el úshin, jer úshin birge eńbek eteıik. Halqy – birtutas, bolashaǵy – jarqyn Ádiletti Qazaqstandy birge quraıyq. Azamattarymyz barlyq salada árdaıym ádildik bolǵanyn qalaıdy. Ol úshin árkim ádildikti, eń aldymen, ózinen bastaýy kerek. Sonda qoǵam da, búkil memlekettik júıe de ádil bolmaq. Elimizdiń eń basty merekesi – Respýblıka kúninde biz Qazaqstannyń tuńǵysh Prezıdenti Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń tabandy eńbegin atap ótýge tıispiz. Onyń qazirgi Qazaq memleketin qurý isinde sheshýshi tarıhı ról atqarǵanyn mindetti túrde aıtýymyz qajet. El úshin jasalǵan qyzmet eshqashan umytylmaýy kerek, el jadynda saqtalýǵa tıis. Bul – elimizdiń bolashaǵy úshin óte mańyzdy. «Jaqsynyń jaqsylyǵyn aıt» degen halqymyz. Búgingi tarıhqa ádil baǵa berilýi úshin keshegi tarıh ádil baǵalanýǵa tıis, – dedi Memleket basshysy.

Qasym-Jomart Toqaev sózin qorytyndylaı kele, Qazaqstannyń jetistikteri barsha halqymyzdyń ortaq tabysy ekenin atap ótip, ulyq meıram – Respýblıka kúnine oraı elimizdi damytýǵa orasan zor úles qosyp júrgen bir top azamatqa joǵary nagradalardy jáne Memlekettik syılyqty saltanatty túrde tabystady.

 

 

RELATED NEWS
MUZDYQTARDYŃ ERÝİ — ORTALYQ AZIADAǴY SÝ PROBLEMASYN  KÚRDELENDİREDİ
09 sáýir 2019
MUZDYQTARDYŃ ERÝİ — ORTALYQ AZIADAǴY SÝ PROBLEMASYN KÚRDELENDİREDİ

Sońǵy kezde ózenderge aǵatyn quıylatyn sýdyń kólemi ulǵaıdy dep qýanatyn adamdardy jıi kóremiz. Alaıda, mamandar buǵan qaıǵarady. Sebebi, muzdyqtardyń jyldam erýi saldarynan sýdyń kólemi artýda. Ortalyq Azıa aımaǵynda Araldyń tartylýyna qatysty, Ámýdarıa men Syrdarıanyń durys, tıimdi paıdalanbaýy men salada jańa tehnologıalardyń bolmaýynan tys aımaqta sýǵa qatysty taǵy bir problema bar. Ol sońǵy jyldary Tán-SHán men Pamır taýlaryndaǵy muzdyqtardyń jyldam erı bastaýy. Oǵan klımattyń jylynýy men Araldan ushqan tuzdy shań-tozań qatty áser etýde.

Araldy Qutqarý Halyqaralyq Qorynyń Qazaqstandaǵy atqarýshy dırektory Bolat Beknıazdyń aıtýynsha, Syrdarıa men Ámýdarıa sý keletin jaǵy bizdiń muzdyqtar ǵoı. Onyń kólemi azaıyp jatyr, keıbir jerde 50, keı jerde 40 % kemigen. Klımattyń ózgerýine baılanysty negizgi sýdyń kólemi azaıyp jatyr. Tájikstan Respýblıkasy Ǵylym akademıasy Sý problemalary, gıdroenergetıka jáne ekologıa ınstıtýtynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri Bahrom Mamadalıev, Usaq muzdyqtar joǵalýda. Bul sýdyń azaıýyna ákeledi, búkil elderdegi ózen sýlarynyń ekologıalyq ahýaly nasharlaıdy. Sońy sý resýrstarynyń jetispeýshiligi men tapshylyǵyna ulasady. Iaǵnı  tutas eldi-mekender sýsyz qalyp, halyq arasynda aýrý-syrqaý artady degen sóz.

Ortalyq Azıa elderi taıaý jyldary úlken problemaǵa aınalatyn osy máselelerdi qazirden sheshýi tıis. Alaıda biraýyzdyq tanytqannan góri bas-basyna bı bolýǵa asyq. Taǵy bir úlken problema — sýdyń basyndaǵy elder tipti ózenderdi basy bútin óz menshigi retinde kórýge kóshken.  BUU-nyń keme júrmeıtin halyqaralyq sý arnalaryn paıdalaný quqyǵy týraly konvensıasynyń (Nú-Iork, 1997 j.) 5-babynyń 2-tarmaǵynda «Sýdyń boıyndaǵy memleketter halyqaralyq aǵyn sýdy ádiletti jáne parasatty túrde paıdalanýǵa, ıgerýge jáne qorǵaýǵa qatysady. Mundaı qatysýǵa, osy Konvensıada qaralǵan sýdy paıdalaný quqyǵy sondaı-aq ony qorǵaý men ıgerý máselesinde yntymaqtasýǵa qatysty mindetter de jatady» dep taıǵa tańba basqandaı jazylǵan. Túrkıa Respýblıkasy Áleýmettik ınovasıa zertteý ortalyǵynyń úılestirýshisi, profesor  Jemal Zehır bul máselege qatysty bylaı deıdi:  «Transshekaralyq sýlardy halyqaralyq quqyq sý basyndaǵy  elderdiń basy bútin óz menshigi retinde qoldanýyna ruqsat bermeıdi. Bul óte mańyzdy. Iaǵnı Qazaqstanǵa aqqan Syrdarıa men Ámýdarıany basqa memleketter óz quqyqtaryn shekten asyra paıdalanyp, basqara almaıdy. Qazaqstannyń qajetteligin eskerýi tıis ári kelissóz jasaýlary kerek. Aýmaǵyn basyp ótetin úshin olardy qoldanýlaryna haqtary bar, biraq shekten asyra paıdalana almaıdy». Taǵy bir túrkıalyq ǵalym Hasret Chomak ta, «1997 jyly shyqqan BUU-nyń kelisimine saı, transshekaralyq jáne shekara mańy ózenniń basynda otyrǵan elder sý saıasatyna ózgeris jasaýda ony paıdalanatyn ózge memleketterdiń múddesine kesiri tıý yqtımaly joǵary bolsa, kem degende alty aı buryn olarǵa habar berip, ruqsatyn alýy tıis. Sýdyń bastaýy bizden shyǵady, men oılaǵanymdy isteımin, qalaǵanymsha  qoldanamyn degen túsinik bolmaıdy. Sebebi halyqaralyq uıymnyń qujaty osyny muqıat eskertedi» dedi.

Rasynda da, tabıǵatta sý men jel adamdar syzǵan shekaralarǵa moıynsunbaıdy.  Bir elden ekinshi elge vıza, pasport almastan emin-erkin óte beredi. «Bul sý meniki» deýge eshbir memlekettiń haqy joq. Árıne, qoldaný quqyna, qajettilikterin óteý quqyna ıe. Alaıda halyqarlyq quqyq kórshińizdiń de quqyna zardap etpeńiz, qajet bolǵanda, oǵan da sý beresiz deıdi. Sondyqtan birige otyryp kelisý kerek, múmkindik bolsa, ortaq sý qoımalaryn jasaý kerek. Energıa máselesin de birigip sheshý qajet.

Araldy Qutqarý Halyqaralyq Qorynyń Qazaqstandaǵy bólimshesiniń sý resýrtary jónindegi departamentiniń basshysy Ámirhan Kenshimov, Eki konvensıa bar. Bireýi 1992 jyly qol qoıylǵan Helsınkı konvensıasy. Ol jaqsy jumys istep tur. 45-ten astam el múshe. Onyń ishinde: biz de múshemiz, Ózbekstan da múshe. Biraq ony Qyrǵyzstan moıyndamaı otyr, Tájikstan moıyndamaı otyr. Sodan keıin baryp 1997 jylǵy Nú-Iork konvensıasy bar. Basynda sharty bolǵan 35 memleket moıyndaǵannan keıin kúshine enedi dep, byltyr kúshine endi. 35 memleket moıyndady. Biz oǵan kirgen joqpyz, Ózbekstan oǵan kirgen.

Máselen, Qyrǵyzstan «Qambar Ata» sý elektr stansasyn, Tájikstan bolsa «Rogýndy» salýǵa shetel ınvestorlaryn izdeýde. Biraq, mundaı jobalarǵa úshinshi elderdiń qarjy salýy qaýipti. Sý máselesin basqarý úderesine sheteldikterdi aralastyrý alańdatpaı qoımaıdy. Erteń oıynǵa aınaldyryp júrmeı me? Sondyqtan Orta Azıa elderi sý elektr stansalaryn birigip salýy kerek. Qyrǵyz Respýblıkasynyń Aýylsharýashylyǵy jáne melıorasıa eks-mınıstri Chyngysbek Ýzakbaev, Búgin ınvestorlar kerek dep jatamyz, biraq shetten kelgenderden men qorqamyn. Ashyq aıtaıyn Qyrǵyzstanda qazirgi kezde ekonomıkalyq aýhal nashar. «Qambar Ata-1» men joǵary Naryn sý elektr stansalaryn qurýǵa Qytaı eki alaqanyn ysqylap daıyn otyr. Kel men aqsha bereıin dep. Al orystar Reseı de  bizdiń eń jaqyn dos memleket. Olar da suqtanyp otyr. Endigári Orta Azıadan shyqpaımyn dep Tramp ta qatty aıtyp jatyr. Olar bul aımaqtan eshqashan shyqpaıdy, óıtkeni olardyń árbiriniń osy jerde óńirlik saıasaty men múddesi bar.

Al Túrkıadaǵy «Hydropolitics association» halyqaralyq uıymynyń prezıdenti  Dýrsýn Iyldyzdyń kózqarasy: «Orta Azıada energıa máselesin sý problemasymen qatar sheshý qajet. Áıtpese, tek sýdyń jaıyn retteý ońaıǵa soqpaıdy. Sebebi, Keńes dáýirinde ekonomıkanyń sý kóp qoldanylatyn salalary damytyldy. Mysaly, Ózbekstandy sýǵa asa muqtaj tikeleı egistikke táýeldi sala etti. Sýdyń joǵary jaǵynda ornalasqan qyrǵyz ben tájik energıasy joq bolǵan soń sýdan energıa alýǵa umtylsa, kerisinshe sýarmaly alqaby kóp tómendegi elder sýǵa muqtaj boldy».

Demek, sýdyń basyndaǵy elderdiń de, sońyndaǵy elderdiń de múddesi tolyq úılesim tabýy kerek. Sonda ǵana másele tolyq sheshimin tabady. Bul úshin ortaq sý bankin qurý — tıimdi joldardyń biri. Qyrǵyz Respýblıkasynyń Aýylsharýashylyǵy jáne melıorasıa eks-mınıstri  Jýmakadyr Akeneevtiń pikirinshe, Birigip sý banki túzilse, ol bank Saýd Arabıasy sıaqty qarjyly eldermen kelissóz jasap, sizder sý qubyryn tartyp  berińizder deý kerek. Odan soń sý qubyry arqyly ózimizden asqan sýdy olarǵa satyp, túsken aqshany sý máselesin sheshýge paıdalansaq bolady. Araldy toltyrýymyz kerek, halqymyz jaqsy sý ishýi kerek. Óıtkeni, densaýlyǵy jaqsy adamnyń ómir súrýi uzarady.

Sý bankisin qurý úshin árbir eldiń óziniń kvotasy bolady. Sý energetıkalyq resýrtarǵa keıbir jerlerde osy kvotalardy almastyrý qajet. Quqyqtyq suraqtardy retteý jeke máselesi turaqty dıalogty qajet etedi. Jyldyń ár túrli maýsymynda energetıkalyq resýrstardy retteý men paıdalaný taǵy da osy máseleler boıynsha turaqty jumys qajet etedi. Bundaı bastamany 2003 jyly Qazaqstannyń tuńǵysh  Prezıdenti Nursultan Nazarbaev usynǵan bolatyn. Ol sýdy jetkizip berýshi elder men tutynýshy elder arasynda dıalog bola alatyn sý-energetıkalyq konsorsıýmyn qurýdy bastama etip kóterdi. Biraq Ortalyq Azıa memleketteri  ol kezde daıyn bolmady dep esepteımin. Óıtkeni sý men energetıka birge júrse, ár memleket odan paıda tabady. Sol úshin onyń bári bir konsorsıýmnyń qolynda bolý kerek. Gıdroenergetıka, sý máselesi bári bir basqarmada bolý kerek. Sonda ár memleket óz paıdasyn kóredi.

Qazir transshekaralyq sý baseınderinde qazir mynadaı ótkir máseleler tur: sý resýrstarynyń azaıýy, balyq qorynyń azaıýy, sýarmaly jer ónimdiliginiń kúrt túsýi, bıoresýrstardyń joǵalýy, muzdyqtardyń degradasıaǵa ushyraýy, sel qaýipiniń artýy men shólderdiń ulǵaıýy sonymen qatar ózen saǵasyndaǵy ormandardyń degradasıaǵa ushyraýy. Sondyqtan transshekaralyq ózender máselesin bes memleket birige otyryp jýyq arada jedel sheshýi tıis.

Álemdegi sý problemalaryn sheshken elderge qarasaq, olardyń erekshelikteri Orta Azıa memleketterinde de bar. Ol uqsas mádenıet. Eýropaǵa qarasaq ta, Amerıka men Kanada arasyndaǵy baılanysty alsaq ta, bir-birlerine uqsas, tili bir adamdar. Túbi de bir, mádenıeti de. Bir otbasynyń múshesi sıaqty. Orta Azıa aımaǵyndaǵylar Keńes Odaǵy kezinde de birge ómir súrdi. Sondyqtan tarıhı-mádenı baılanystar tereń, dini bir, adamdary bir-birine óte jaqyn. Máseleniń sheshilmeýine eshbir negiz joq. Biraq aımaq kóshbasshylaryna saıası erik-jiger kerek. Olar bastaryn báıgege tigýi tıis.  Sebebi, kórshiniń qajettiligin óteseń ǵana, seniń de máseleń sheshimin tabady.

«Sýdyń tilin bilgen utady, sýdyń tilin bilmegen qurtady». Aımaqta     gıdroenergetıkalyq saıasat shatqaıaqtap tur. Sýdy durys bólisip, basqara almaǵandyqtan kóp dúnıeden utylyp otyrmyz. Máselen, sý-energetıkalyq saıasatyndaǵy áriptestikke nemquraılylyqtyń saldarynan Orta Azıa elderi jylyna 1,7 mıllıard AQSH dollarynan aıyrylady. Iaǵnı bul aımaq elderi jalpy ishki óniminiń 3 paıyzy. Ortalyq Azıa sý energetıkasynyń birtutas saıasatsyz problemany sheshe almaıdy. Bul tek atalǵan elderdegi ózara áriptestik arqasynda ǵana qol jetetin dúnıe. Qazirgi kezde bul másele pisip jetildi. Sý máselesin sheshetin de kezeń jetti.

Ózbekstan basshysy, Qyrǵyzstan basshysy aýysty. Ortalyq Azıa basshylarynyń bir-birimen baılanysy artyp, biraz problemalar sheshildi. Endi aımaq basshylary zardaby aýyr bolatyn sý problemasyn jedel birigip, aqyldasa otyryp qolǵa alýy tıis. Áıtpese, kóp dúnıeden kesh qalamyz.

 

 

Erjan QALYMBAIULY, jýrnalıs

KEZEKTEN TYS PREZIDENTTİK SAILAÝ BOLMAIDY
05 aqpan 2019
KEZEKTEN TYS PREZIDENTTİK SAILAÝ BOLMAIDY

N.Nazarbaev: Konstıtýsıaǵa sáıkes Prezıdent kezekten tys saılaý ótkizý jóninde málimdeme jasaýǵa quqyly, biraq ondaı jaǵdaı bola qoımas. Sondyqtan, tynyshtyq saqtap, kúndelikti jumyspen aınalysa berý kerek.

Búgin Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń Konstıtýsıalyq Keńeske ótinish bildirýine qatysty málimdeme jasady. Málimdemeniń mátini akorda.kz saıtynda jarıalandy.

Prezıdenttiń sózinshe, Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýsıasyn qabyldaǵan 1995 jyldan bastap búginge deıin Konstıtýsıalyq Keńeske 220 ótinish joldanypty. Sonyń  22-sin Prezıdent jóneltipti.

«Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýsıalyq Keńesi týraly» zańǵa sáıkes, Konstıtýsıalyq Keńes Konstıtýsıaǵa resmı túsindirme berýge quqyly. Zańnamada olqylyqtardyń oryn alýy – bolyp turatyn jaǵdaı. Mysaly, Konstıtýsıada Prezıdentti almastyrý joldary aıqyndalmaǵan, sondaı-aq onyń óz erkimen otstavkaǵa ketý jaǵdaıy qarastyrylmaǵan. Mundaı normalar álem elderi konstıtýsıalarynyń bárinde bar. Bul aspektilerdiń ózektiligi zor ekenin eskerip, men Konstıtýsıalyq Keńesten osy erejeni túsindirýdi suradym»,-deıdi N.Nazarbaev. Sonymen qatar búginde qoǵamdy saılaý máselesi men tranzıt jaıy qyzyqtyratynan toqtalǵan ol: «Biraq, bul taqyrypqa qatysty jurtty dúrliktirýdiń qajeti joq. Ata zańymyzda, «Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti týraly» Konstıtýsıalyq zańda saılaý ótkizýdiń tártibi men ýaqyty, ókilettiliktiń aıaqtalý merzimi anyq jazylǵan. Konstıtýsıaǵa sáıkes Prezıdent kezekten tys saılaý ótkizý jóninde málimdeme jasaýǵa quqyly, biraq ondaı jaǵdaı bola qoımas. Sondyqtan, tynyshtyq saqtap, kúndelikti jumyspen aınalysa berý kerek»,-dedi.

Esterińizde bolsa, Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń QR Konstıtýsıalyq Keńesine ótinish joldaǵany týraly Keńestiń saıtynda aqparat shyqqan bolatyn. Onda «2019 jylǵy 4 aqpanda Respýblıkanyń Konstıtýsıalyq Keńesi Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti N.Á. Nazarbaevtyń Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýsıasynyń 42-babynyń 3-tarmaǵyna resmı túsindirme berý týraly ótinishin konstıtýsıalyq is júrgizýge qabyldady. «Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýsıalyq Keńesi týraly» Konstıtýsıalyq zańyna sáıkes, atalǵan ótinishti Konstıtýsıalyq Keńestiń otyrysynda qaraý úshin qajetti materıaldardy daıyndaý jumysy júrgizilýde», -dep jazylǵan edi habarlamada.

 

 

Separatızm úshin Petropavlda erli-zaıyptylar 5 jylǵa sottaldy
16 tamyz 2022
Separatızm úshin Petropavlda erli-zaıyptylar 5 jylǵa sottaldy

Petropavlda eldiń bútindigin buzýdy nasıhattap, ultaralyq alaýyzdyq týdyrǵan erli-zaıyptylar 5 jylǵa sottaldy.

QR Ulttyq qaýipsizdik komıtetiniń Soltústik Qazaqstan oblysy boıynsha departamentiniń málimetinshe, Petropavl qalalyq soty áleýmettik jeli arqyly ultaralyq alaýyzdyqty týdyrǵan erli-zaıyptyǵa qatysty qylmystyq isti qarap, úkim shyǵardy. Kúıeýi men áıeli endi aldaǵy 5 jyldy qylmystyq-atqarý júıesiniń ortasha qaýipsizdiktegi mekemesinde ótkizedi.

Byltyr jeltoqsan aıynda Petropavl turǵyndary Ulttyq qaýipsizdik komıtetiniń SQO boıynsha departamentiniń jáne SQO Polısıa departamentiniń ekstremızmge qarsy is-qımyl basqarmasy qyzmetkerleriniń kózine túsken. Erli-zaıypty áleýmettik jelide jáne YouTube arnasynda Soltústik Qazaqstan oblysyn jáne Petropavldy Reseıdiń quramyna berý qajettigi jaıynda qaıta-qaıta jazyp, aıtyp, osylaısha eldiń tutastyǵyn buzýdy nasıhattady. Óńirdegi jáne jalpy eldegi túrli ult ókilderi arasynda, jalpy qoǵamda ultarazdyq týdyrdy.

«Petropavl qalalyq soty qylmystyq isti 20 mamyr kúni qarady. Separatıstik áreketi bar qylmystyq is birneshe sot otyrysynda qaraldy. Sottalýshylardyń kinási dáleldendi. Tıisti taldaý júrgizildi. İsti Ulttyq qaýipsizdik komıteti tergedi. Osyǵan uqsas qylmystar 2018 jyly, 2019 jyly da qaraldy. Onda da kináliler sottaldy. Jalpy, QR Qylmystyq kodeksiniń 180-baby 2-bóligi boıynsha 5 jyldan 10 jylǵa deıin jaza qarastyrylǵan. Jazany óteýdiń basqa balamasy joq. Sondaı-aq, ekstremıstik qylmys bolǵandyqtan, shartty túrde merziminen buryn bosatylmaıdy», - deıdi Petropavl qalalyq sotynyń sýdıasy Almas Jumaǵazın.

 

inform.kz

Biz týraly
ulys.kz — aqparattyq, saraptamalyq jáne tanymdyq baǵyttaǵy materıaldardy beredi.
 
Mýltımedıalyq joba zaman talabyna saı jasalǵan. Qazaqstannyń aqparattyq naryǵyn sapaly
kontentpen qamtamasyz etýge úles qosýǵa baǵyttalǵan. Mundaǵy saraptamalyq, tanymdyq
maqalalar san salany qamtıdy. Geostrategıa, geoekonomıka, geosaıasat, halyqaralyq
qatynastar men eldiń ishki-syrtqy saıasaty, ekonomıka, jahanda bolyp jatqan tektonıkalyq
ózgerister men trend taqyryptar ulttyq múdde turǵysynan tereń taldanyp qazaq
oqyrmandaryna jetkiziledi. Ortalyq Azıa men Túrki álemine erekshe kóńil bólinedi.