QR Bilim berý isiniń úzdigi, Y. Altynsarın atyndaǵy tósbelgi ıegeri, QR kompozıtorlar Odaǵynyń múshesi, balalar kompozıtory, Mádenıet qaıratkeri, Altyn MAHAMBETPEN suhbat
- Altyn Shahzadaqyzy, qazaq án ónerindegi birden-bir balalar ánderiniń nasıhattaýshysy, ári janashyry retinde jaýap berińizshi, keleshek eldiń tizginin ustaıtyn azamat bolatyn búgingi balalardyń boıyna ulttyq rýhty qalyptastyra alatyn patrıottyq ánder qanshalyqty deńgeıde jazylýda?
- Patrıottyq ánder kóp jazylyp jatyr. Biraq, kóbine ol ánder tek memlekettik dataly kúnderde ǵana oryndalatyndyqtan, keńinen taralyp jatqan joq. Jalpy, patrıottyq án degenimiz - adam boıynda Otanǵa, elge, týǵan jerge degen qurmetin asqaqtata túsetin, rýhty kúsh berip, jigerlendiretin týyndy. Qazirgi tańda, balalar kompozıtorlary Qazaqstan, Otan, týǵan el, týǵan jer taqyrybyndaǵy ánderin jaryqqa shyǵaryp jatyr. Ásirese, óńirlik aqyn-sazgerlerdiń de shyǵarmashylyǵynan patrıottyq týyndylar kóptep oryn alady. Biraq, nasıhattyń bolmaýy saldarynan, ol ánder óz óńirlerinen asyp kete almaı otyr. Negizi, kez kelgen týyndynyń keńinen taralýy úshin, mindetti túrde, buqaralyq aqparat quraldarynyń qoldaýy qajet. Elimizdiń teleradıolarynda balalarǵa arnalǵan mýzykalyq habarlar joqtyń qasy. Al, balalar ánderi, ásirese, patrıottyq ánder jaryqqa shyǵyp taralýy úshin, áreket jasap otyrǵan, tek sol avtorlardyń ózi. Olar óz óńirlerinde ótetin túrli balalar án baıqaýlarynda, mektepteri men balabaqshalardaǵy merekelik is-sharalarda shákirtterine oryndatyp, óz múmkindikteri jetkeninshe balalar repertýaryn keńeıtý jolynda áreket etip keledi. Biraq, óz óńirlerinde ǵana taralyp, respýblıkaǵa jetpegen qanshama jap-jaqsy týyndylar bar. Ánderdi taratý jolynda áleýmettik jeliniń de birshama kómegi bar.
QR Oqý-Aǵartý mınıstrliginiń bastamasymen ótken bıylǵy «Ánshýaq» qazaq tilindegi balalar ánderi festıvaliniń Tık Toktaǵy chelendjinde Gúlaıym Jotaevanyń «Táýelsiz el-urany», Ushqyn Jamalbektiń «Otan», Nurmash Alǵashbaevtyń «Egemen el -Qazaqstan» atty patrıottyq ánderi oryndalýy turǵysynan eń joǵary oryndarǵa ıe boldy.
Jalpy, avtorlardyń balalarǵa arnalǵan patrıottyq ánderiniń aıasyn keńeıtý úshin, osyndaı úkimet tarapynan qoldaý beriletindeı baıqaýlar jıirek uıymdastyrylý qajet. Ol balalardyń patrıottyq ánderdi oryndaýǵa degen yqylasyn, yntasyn oıatady.
- Tárbıe quralynyń biri sanalatyn balalar ánin nasıhattaý jolynda qandaı keleli eńbekter jasap kelesiz?
- Elimizdiń balalar ánderin jaryqqa shyǵaryp, nasıhattaý jolynda «bala balasha án salsyn» degen uranymmen jalaýlatyp kele jatqanyma shırek ǵasyrǵa jýyq ýaqyt ótipti. Alǵashqy televızıalyq jobam - Almaty (IýSA) telearnasynda 2002 jyly jaryqqa shyqqan «Ánshi bolǵym keledi» atty balalarǵa arnalǵan mýzykalyq án baıqaýym boldy. Óskeleń urpaqqa rýhanı tárbıe berý, qazaq án ónerine degen súıispenshilikterin oıatý maqsatynda ashylǵan telejobam - ónerge qol sozǵan balalardyń án mektebi bolyp qalyptasty. Baǵdarlama festıvál retinde «31», «STV» telearnalarynda jalǵasyn taýyp, efırde úzdiksiz júrdi. Nátıjesinde balalar ánderine degen suranysty qalyptastyrdym desem de bolady. Kóptegen kompozıtorlarmen, aqyndarmen tyǵyz shyǵarmashylyq qarym-qatynasta bolyp, úlken sahnalarda kóptegen túrli taqyryptyq balalar ánderiniń tusaýy kesilip, jaryqqa shyqty. A. Dúısenov, Q. Jánibekov, B. Jumalın, D. Syzdyqov, M. Jáýtikov, E. Álikeı, V. Pıtersev syndy taǵy da basqa kompozıtorlardyń júzdegen ánderi sol kezde jaryqqa shyqty. 2004-2013 jyldar aralyǵynda jylyna bir ret dástúrli túrde ótkizip kelgen «Men baqytty balamyn» balalar án festıvalimniń sahnasynda da tek qana balalar ánderin nasıhattadym. Bala men belgili ánshiniń qos daýyspen tek balalar ánderin shyrqaıtyn án festıvalim úzdiksiz on jyl qatarynan kórermen nazaryna usynyldy. Árıne, respýblıka arnalarynan kórsetýge ol kezderi múmkindigim bola qoımady, tek «Almaty», «STV» arnalarynan kórsetilip keldi.
Aqyn-sazgerlerge balalarǵa án jazýǵa shabyt bere júrip, ózim de balalar ánderiniń qataryna biraz avtorlyq týyndylarymdy qostym. 2012 jyly «Ánshi bolǵym keledi» televızıalyq baıqaýymnyń 10 jyldyq mereıli keshin «Almaty» estradalyq-sımfonıalyq orkestrimen ótkizip, konsertte tanymal ánshiler men jas ónerpazdar meniń balalar ánderimdi oryndady, ári sol keshte balalarǵa arnalǵan án jınaǵymnyń tusaýyn kestim.
2019-2021 jyldary «Qazaq radıosynda» tikeleı áýe tolqynynda júrgizgen avtorlyq «Balapan saz» aqyn-sazgerler arasyndaǵy balalar ánderi radıobaıqaýym da oń nátıjesin berip, 300-den asa balalar ánderiniń radıo jelisi arqyly tusaýy kesildi. Qazirgi tańda, radıohabardyń nasıhatynyń jemisi retinde kóptegen ánder balalar repertýarynan keńinen oryn alyp otyr. 2021 jyly kóp jylǵy eńbegimniń qorytyndysy desem de bolady, «Bolashaq mýzykant-pedagogqa zamanaýı balalar ánderiniń erekshelikterin meńgertý» taqyryby boıynsha magıstrlik dısertasıamdy qorǵadym. «Balapan saz» radıobaıqaýy - tájirıbelik bóliminiń negizin qurady.
Balalar ánderi nasıhatynyń azdyǵy búgingi kúnniń de ózekti máselesi. Bir ǵana meniń uıymdastyryp júrgen jobalarymnyń aýqymy, taralý aıasy tar. Balalar ánderi-basty tárbıe quraly. Án mátinderi - týǵan jerge, Otanǵa, ata-anaǵa, tabıǵatqa, mektep, ustazǵa, qorshaǵan ortaǵa-tabıǵatqa degen qurmet, súıispenshilikke baýlıdy. Án sózin jattaǵan bala júregine jaqsylyq nári sińip, dáni egiledi. Sol sebepti, balalar tek jas erekshelikterine saı súıkimdi ánderdi oryndaýlary tıis. Avtorlyq jobalarymnyń jemisi retinde 2002-2021 jyldar aralyǵynda jaryqqa shyqqan qanshama avtorlardyń balalar ánderi nasıhattalmaı otyr. «Balapan saz» radıobaıqaýymda umytylyp ketken kóptegen balalar ánderin taýyp, qaıtadan óńdetip, qaıta jańǵyrtyq. Jańa ánder de jazyldy, jańa avtorlardy da taptym. El ishinde balalarǵa arnap án jazyp, óz kúnderin ózderi kórip júrgen 40-qa jýyq mýzykant-pedagogtardyń basyn qurap, shyǵarmashylyq odaǵyn quryp otyrmyn.
«Balapan saz» respýblıkalyq radıobaıqaýynyń zamanaýı avtorlyq ánderdi taratýda mańyzdy róli boldy. Atalmysh baǵdarlamanyń ár sanynda 7-8 jańa balalar ánderi jaryqqa jol tartyp otyrdy. Ókinishtisi, radıo basshylyǵynyń baǵdarlamany jalǵastyrýǵa asa qulyqtary bolmady. Habardyń redaktory, prodúseri, júrgizýshisi, admınıstratory retinde alyp otyrǵan mardymsyz azǵantaı jalaqyma «qarjy jetispeıdi» degen jeleýmen, baǵdarlama efırdegi jumysyn toqtatty. Sóıtip, elimizdegi balalar ánderiniń jarshysy bolyp otyrǵan jalǵyz habardyń tuqymyna tuz quıyldy. Biraq, radıobaıqaý izsiz qalmaı, baıqaý qorjynyna kelip túsken balalar ánderiniń arasynan iriktelip, jınaqtalǵan «Balapan saz» zamanaýı balalar ánderiniń antologıasyn jaryqqa shyǵaryp, 2023 jyldyń 29-tamyzy kúni Y. Altynsarın atyndaǵy Ulttyq bilim akademıasynyń qoldaýymen tusaýkeseri ótti. Árıne, 22 avtordyń 200-den asa balalar ánderi jınaqtalǵan kitap avtorlardyń óz qarajattarymen 400 danamen ǵana jaryqqa shyqty. Bul da bolsa, jasalǵan eńbektiń, tókken terdiń nátıjesi dep aıta alamyn.
Astanaǵa Almatydan 2020 jyly qańtar aıynda qonys aýdardym. Búgingi kúnge deıin, 2021 jyly «Meniń ólkem», 2022 jyly 1-maýsymda «Balapan saz» radıobaıqaýynyń nátıjesinde tanylǵan úzdik ánderiniń «Gala konsertin», 2023 jyly «Altyn Mahanbetovanyń «Baqytty balalyq shaq áýenderi» atty eki shyǵarmashylyq keshimdi ótkizdim. «Astana» estradalyq-sımfonıalyq orkestriniń súıemeldeýimen ótkizgen án keshimde tek balalarǵa arnalǵan ánderim oryndaldy.
2021-2022 jyldary Y. Altynsarın atyndaǵy Ulttyq bilim akademıasynda «Mýzyka» páni boıynsha aǵa ǵylymı qyzmetkeri qyzmetinde boldym. Akademıanyń qoldaýymen «Meniń ólkem» atty balalar ánderimniń orkestr oryndaýyna laıyqtalǵan ánjınaǵym 2021 jyly jaryqqa shyqty.
2022 jyly 1 maýsymda «Baqytty balalyq shaq retro ánderi» án festıvalin, bıyl «Balalardyń halyqaralyq merekesine» oraı Astanalyq balalar kompozıtorlary QR kompozıtorlar odaǵynyń músheleri Álibı Ábdinurovtyń, Gúlaıym Jotaevanyń, Dýman Baıtleýovtiń, Sholpan Qorǵanbektiń jáne óz ánderimnen «Balapan saz» atty avtorlyq balalar ánderi keshin ótkizdim.
Respýblıkalyq deńgeıdegi buqaralyq aqparat quraldarynyń qoldaýynsyz ánderdiń taralý aıasy tar bolady. «Jalǵyzdyń úni shyqpas» degendeı jalǵyz ózimniń balalar ánderin taratý jolynda jasap júrgen shyǵarmashylyq eńbekterimniń pármeni az.
Bıylǵy jyldyń eń basty jańalyǵy - QR Oqý-aǵartý mınıstrliginiń bastamasymen «Ánshýaq» respýblıkalyq qazaq tilindegi balalar ánderi festıvali jarıalanyp, aqpan men mamyr aralyǵynda Tık-Tok áleýmettik jelisinde balalar ánderiniń chellendji uıymdastyryldy. Osy aralyqta 10000-asa jas ónerpazdardyń beınejazbalary tirkeldi. Arnaıy kórkemdik keńestiń sheshimimen Tık-Tokta jıi oryndalǵan 20 týyndy tanymal ánderi qatarynan oryn alyp, 1-maýsym kúni elimizdiń barlyq qalalarynda, óńirlerinde atalmysh 20 ándi elimizdiń barlyq balalary shyrqady. Balalar ánderin nasıhattaý maqsatynda qolǵa alynǵan jobanyń ekinshi maýsymy aldaǵy 1qyrkúıekten bastap óz jalǵasyn tabady.
- Ózińiz ótkizetin balalar konsertterinde «bala balanyń ánin aıtýy kerek» degen talaptaryńyzdy qoıyp jatasyz? Osy týraly aıta ketseńiz?
- Bizde qazir erinbegenniń bári balalar konsertin, balalar baıqaýlaryn uıymdastyryp júr. Olardyń basty maqsattary - aqsha tabý. Kópshiligi solaı. Elimizdegi balalar ánderiniń bas nasıhatshysy retinde - barlyq jerde men bir talapty qoıamyn. Bala óz deńgeıindegi, jas ereksheligine saı ándi oryndaýy kerek. Balalar baıqaýlarynda oryndaýshylarǵa «daýys kórsetý kerek» degen qate talap bar. Meniń talabym boıynsha-bala ózine laıyqty ándi mánerimen, sózin uǵynyp, notany taza alyp, ádemi, jeńil oryndap berýi tıis. Eresekterdiń mahabbat ánin, toıdyń hıt ánderin oryndap, eresek ánshige parodıa jasap turǵan nemese sheteldik álem juldyzdarynyń ánderin kúre tamyry bileýlenip, tamaǵyna salyp, barynsha sol ádem juldyzyna eliktep julqynyp turǵan bala men úshin óte súıkimsiz áser beredi. Ondaı balalardyń óner áleminen oryn alǵandar sany az. Óıtkeni, ózindik menin joǵaltyp, ózgelerdiń obrazyn qaıtalaǵan bala odan ary qalaı damý jolyn bilmeı, toqyraýǵa ushyraıdy. Eseıe kele, ol balanyń ánge degen yqylasy múldem joıylady nemese únemi aýyr ánderdi oryndaý saldarynan daýys jelbezegine kúsh túsip, múldem daýyssyz qalady. Bala óner jolyndaǵy mektepten ótip, birte-birte bıikke kóterilse, onyń jemisi áldeqaıda mol bolady.
Men, aldyma keńes surap kelgen, ónerge qanat sozǵan balalardyń ata-analaryna balalaryn mýzykalyq mektepterge berip, saýattaryn kásibı turǵyda ashý kerektigin túsindiremin. Sol keńesimmen, mektep tárbıesinen ótken talaı bala qazir óner áleminde óz oryndaryn taýyp otyr. Bala erjetkende, óner adamy bolsyn degen maqsatta emes, qosymsha rýhanı tárbıe alý baǵytynda, ári jan-jaqty azamat bolyp qalyptasýy úshin kásibı turǵyda saýatty bolǵany durys. Olardyń arasynan naǵyz óner jolyn tańdaıtyn bala óse kele úlken óner áleminiń esigin senimdi ashatyn bolady.
- Qazirgi tańda balalar baıqaýlary kóp uıymdastyrylady jáne toılarda án aıtyp aqsha tabatyn ónerli balalardy da kórip júrmiz. Maman retinde osyǵan ne deısiz?
- Joǵaryda aıtyp ótkenimizdeı qazirgi tańda ótkizilip jatqan balalar baıqaýlary óte kóp. Erinbegenniń bári uıymdastyrǵysh bolyp ketti. Kópshiligi komersıalyq joba bolǵandyqtan tárbıe jaǵy múldem qarastyrylmaıdy. Qatysýshylarǵa úsh oryndy teńdeı bólip beretin aqyly balalar baıqaýlaryna tyıym salatyn kez keldi. 4-5 jasar balalarǵa án oryndap qatyrmasa da, qoldaryna kýbok ustatyp, moınyna medalón taǵyp, alǵysqat berip, álden maqtangershilikke tárbıelep jatyrmyz. Bul múldem durys emes. Biz bala kúnimizde án salǵanymyzǵa qýanatyn edik. Qazir bala attaǵan qadamyna alǵys hat suraıdy. Bizdiń kóp ustazdardyń, ata-analardyń eń úlken qateligi - balalarǵa eresekter ánderin oryndaýǵa jol berip, sana-sezimderin erte eseıtip jiberýlerinde.
Meniń balalarǵa tek qana balalar ánin aıtqyzýymnyń basty sebebi – balany balalyqqa oraltý. Bala balasha oılap, balasha qýana bilýi kerek. Al, shet eldiń nemese eresekterdiń tanymal ánderin shyrqap daǵdylanǵan jas ónerpazdardyń balalar ánderin oryndaýǵa yqylastary joq. Onyń basty sebebi, olarda turǵan joq. Ol ustazdyń durys baǵyt-baǵdar bere almaýynda. Olar ata-ananyń suraýy boıynsha dep, balalarǵa toı ánderin úıretedi. Bul eki jaqty qatelik. Tanymal hıt ándermen aýyzdanǵan bala, toı-tomalaqqa shyǵyp, aqsha taba bastaıdy. Onyń bar oıy - endigi jerde ánge emes, bolashaqta ánshi bolyp, juldyz bolyp, aqsha tapsamǵa tireledi. Qazirgi tańda, ánshi bolǵysy keletin bala kóp. Nege? Óıtkeni, ánshilikke olar óner retinde emes, tabys kózi retinde qaraıdy. Qazir, telearna, radıo, áleýmettik jeli, oıyn-saýyq ortalyqtary, tipti, qoǵamdyq kólikte, jeke kólikte osy toı ánderi kúndiz-túni nasıhattalyp keledi. Bala bul ánderdi ustazsyz da jatqa biledi. Tyńdaı-tyńdaı eriksiz adam jadynda saqtalyp qalyp jatqan bul ánderden qashyp ketý múmkin emes. Biraq, bári ustaz qolynda. Balaǵa óz jasyna laıyqty ándi ǵana oryndatý kerek. Óıtkeni, bolashaqta jap-jaqsy ánshi bolady-aý degen talantty bala, eseıe kele barynan aırylyp qalady. Sol sebepte, ustazdar qaýymy «Bulaq kózin durys ashyp, durys arnaǵa bura bilýleri» kerek.
- Balalar ánderin nasıhattaý maqsatynda ústimizdegi jyly ótkizilgen «Ánshýaq» respýblıkalyq balalar ánderi festıvali áli de jalǵasyn tappaq. Oǵan neshe jastaǵy ónerli balalar qatysa alady?
- 2024 jyldyń qyrkúıek aıynan bastap, QR Oqý-Aǵartý mınıstrliginiń «Ánshýaq» qazaq tilindegi respýblıkalyq balalar ánderi festıvali ekinshi maýsymyn bastaıdy. Festıváldiń áleýmettik jelidegi irikteý kezeńi - 2025 jyldyń mamyr aıyna deıin júredi. Talap boıynsha tek qana balalar ánderi, patrıottyq ánder oryndalýy tıis. 5 jastan bastap mektep jasyndaǵy balalar qatysa alady. Qatysý úshin án oryndaǵan beınejazbasyn Tık-Tokqa #Ánshýaq heshtegi boıynsha tirkeıdi. Aqyn-sazgerler úshin de ánderin nasıhattaýǵa úlken múmkindik bolatyn joba.
- Qazirgi hıt bolyp jatqan qazaq ánderine kóńilińiz tola ma? Jalpy án avtorlary jańa týyndy jazarda neni eskerýleri kerek dep sanaısyz?
- Buryńǵy qazaq kompozıtorlarynyń ánderinde ulttyq reńk, taza qazaqı áýen aıqyn baıqalyp turatyn. Búgingi ánderdiń áýenderinde ózgelerge elikteýshilik basym. Qazirgi hıt degen ánderdiń kóbisiniń áýeni urlanǵan. Sózderi qazaqsha, onyń ózin ózderi shımaılaı salǵan, áýeni bolgardyń, latyshtyń, túriktiń, úndiniń, álde arabtyń ba – áıteýir ózge ulttyń ánderinen quralǵan ánsymaqtar qazaq ániniń qaımaǵyn iritip jatyr. Bizdiń tanymal kompozıtormyz dep júrgenderdiń kóbi, án qurastyrýdyń maıtalman sheberleri bolyp alǵan. Olar hıt bolady-aý degen ánderdiń ıisin jazbaı tanyp, aranjırovkasyn árlep, sózderin sándep, ár jerden alǵandaryn biriktirip án dep shyǵaryp júr. Olary ras, ol ánder «hıt» bolyp, qazaq toıynyń kórkin qyzdyrýda. Qazir, toı-dýmandarda apa-atalarymyzdyń ózderi jańaǵy ánderge esteri ketip bılep jatady. Bala turmaq, mazmundy, máni bar, lırıkalyq ánder tyńdaıtyn jastaǵy úlkenderimizdiń de sanasyn «kirme ánder» jaılap aldy. Bir soraqysy, bul ánder endi sahna tórinen oıyp oryn alyp jatqany! Telearna, radıo quraldary reıtıń kóterýdiń quraldary retinde osyndaı dúbára ánderdiń jaryqqa shyǵýyna jol berip otyr. Árıne, sezimge toly, áýeni júrekti baýraıtyn naǵyz qazaq ánderin jazyp júrgen avtorlarymyz da jetedi. Biraq, bizdiń tyńdarmannyń sanasyn jeńil ánder jaýlap alýyna baılanysty, naǵyz qazaq ánderi tasada qalyp otyr.
- Uzaq jyldar boıy mýzykalyq mektepti basqarǵan sazger-pedagogsyz. Búginde el aldynda óner kórsetip júrgen qandaı shákirtterińizben maqtanyp marqaıyp júresiz?
- 2007-2017 jyldary Almaty qalasyndaǵy R.Glıer atyndaǵy balalar mýzyka mektebin, 2017-2019 jyldary №6 Oqýshylar úıinde basshy qyzmetinde boldym. Basshy bola júrip, jas ónerpazdardy ónerge baýlý jolyndaǵy ustazdyq qyzmetin qosa atqardym. Shákirtterim túgel derlik – mýzyka mektebiniń túlekteri. Bir ǵana aspappen shektelmeı, birneshe aspapty meńgerip shyqqandary bar. Aldy Qurmanǵazy atyndaǵy Ulttyq konservatorıany, Temirbek Júrgenov atyndaǵy Óner akademıasyn, sońy Chaıkovskıı atyndaǵy mýzyka kolejin, J. Elebekov atyndaǵy estrada-sırk kolejin támamdap jatyr.
Meniń avtorlyq «Ánshi bolǵym keledi» televızıalyq baıqaýym jas ónerpazdardyń án mektebi boldy dep úlken senimmen aıta alamyn. Mektep deıtinim-balalarǵa qaıta-qaıta qatysyp, kórermen aldynda ónerlerin shyńdaýǵa múmkindik beretin edim. Baıqaýymnyń alǵashqy qatysýshylary - tanymal ánshi Qaırat Nurtas, Domıno tobyndaǵy Sholpan Tólegenova, Jiger Aýypbaev, Ábdijappar Álqoja, al, tól shákirtterim – baıqaýymnyń alǵashqy júrgizýshisi, ári ánshi-ónerpazy «Kelinjan» serıalyndaǵy Sara Amangeldi, tanymal aqyn Saltanat Qaıyrbek, belgili rejıser Aıdana Alaman, «Mármár» óner stýdıasynyń dırektory, ánshi-jetigenshi Nazgúl Ábıbek, qazir kóptegen fılmderde basty rolderdi somdap júrgen kınoakter Jasulan Kópbergen, «Keshú» tobynyń ánshisi Balaýsa Erǵalına, ánshi-aktrısa Áıgerim Mergenbaı (C.C.TAY). akter Álı Tursynhan jáne t.b.
Meniń televızıalyq án jobalarym qazaq estrada álemine qadam basqan kóptegen jas ánshilerdiń de ónerge shyńdalý fabrıkasy boldy. Olardyń qatarynda Nurbolat Abdýllın, Arman Jıenalıev, Aıbat Janǵalıev, akter Almat Asanovtar bar. Basqa da óner jolyna endi qadam basqan, bolashaqtarynan úmit kútetin shákirtterim bar.
- Ýaqyt taýyp, suhbat bergenińizge kópten-kóp rahmet!
Avtory: Mara Keles