MAŃǴYSTAÝ OBLYSY TURAQTY DAMYP KELEDİ

áleýmet

26 qarasha 2019

MAŃǴYSTAÝ OBLYSY TURAQTY DAMYP KELEDİ

ÁLEÝMETTİK-EKONOMIKALYQ DAMÝ

Búgin Mańǵystaý oblysynyń ákimi Serikbaı Trumovtyń sózinshe, óńir ekonomıkasynyń damýy sońǵy 3 jylda 3,7%-ǵa ósken. İshki óńirlik ónim – 1,5 trln.teńge, Jan basyna shaqqandaǵy óńirlik ónim kórsetkishi boıynsha oblys respýblıkada Atyraý, Almaty, Nur-Sultan qalasynan keıin 4-shi orynda tur.

Ónerkásip óniminiń kólemi - 2,4 trln. teńge nemese 100,2% Bul elimizde óndirilgen ónimniń 10%-y ıaǵnı respýblıkada Atyraýdan keıingi 2-oryn. Aatap aıtqanda, taý-ken óndirisi – 2,2 trln. teńge, munaı óndirý - 15 mln.tonna, al tabıǵı gaz óndirý bolsa – 2,5 mlrd.tekshe metr.

Óńdeý ónerkásibininiń kólemi - 139 mlrd.teńgege jetken. Naqtyraq aıtar bolsaq, Óńdeý ónerkásibiniń esporty 47,3 mln.AQSH dollaryn qurap, ótken jyldyń sáıkes kezeńimen salystyrǵanda 20,3%-ǵa artty.

Qurylys jumystarynyń kólemi – 135 mlrd. teńge bolsa, aýylsharýashylyǵy óniminiń kólemi- 15 mlrd.teńge,

INVESTISIA TARTÝ

«Prezıdenttiń bizdiń aldymyzǵa qoıǵan negizgi mindetteriniń biri— ınvestısıa tartý degen óńir basshysy bul baǵyttaǵy jumystarǵa da keńinen toqtaldy. Onyń aıtýynsha, jyl basynan beri 2,9% ósimmen 445 mlrd.teńge ınvestısıa tartylǵan. Óńirde sheteldik kapıtalmen 49 elden 763 kásiporyn jumys jasaıdy. Olardyń 300-i Reseıdiki, 60-y Qytaıdiki, 56-sy Ázirbaıjandiki. Qalǵandary: Nıderlandy - 36 kásiporyn, Ózbekistan - 34 kásiporyn, AQSH– 29 kásiporyn, Iran- 28 kásiporyn, Túrkıa– 21 kásiporyn jáne t.b.

Bıyl oblysta quny 29 mlrd.teńgeni quraıtyn 10 ınvestısıalyq jobany iske asyrý josparlanǵan bolsy, búgingi tańda solardyń 19 mlrd teńgeni quraıtyn 5 jobasy paıdalanýǵa berilip, 350 adam jumyspen qamtyldy.

Ákimniń málimdeýinshe, ótken aptada óńirdiń ekonomıkalyq damýyna oń serpin beretin jańa jobalar qurylysy bastalǵan. «Ol birinshiden, munaıhımıa óndirisine qajetti metonol men olefın shyǵaratyn quny – 1,8 mlrd. AQSH dollar bolatyn zaýyt qurylysy. Joba «Aqtaý» teńiz porty» arnaıy ekonomıkalyq aımaǵynda iske asyrylady»,-dedi Serikbaı Trumov. Al ekinshi joba—Kaspıı teńizinde talshyqty-optıkalyq baılanys jelisi qurylysy Ázirbaıjan elimen birlesken jobasy eken.

BASPANA MÁSELESİ QALAI SHESHİLÝDE

Mańǵystaý óńirinde «Nurly jer» baǵdarlamasy aıasynda 961 myń sharshy metr turǵyn-úı paıdalanýǵa berilipti.

Oblysta quny 22 mlrd.teńgeni quraıtyn 32 joba iske asyrylýda. «Negizgi maqsat – turǵyndardy, onyń ishinde halyqtyń áleýmettik osal toptaryn (múgedek balalary bar, kópbalaly az qamtylǵan otbasylar, jetim jáne ata-ana qamqorynsyz qalǵan balalar) qoljetimdi turǵyn úımen qamtý. Búginde oblysta atalǵan kategorıada 8 491 otbasy bar.

Aǵymdaǵy jyly 1,2 mln.sharshy metr turǵyn úıdi qoldanysqa berýdi josparlap otyrmyz. Osy úılerdiń biraz bóligi az qamtylǵan otbasylaryna beriletin bolady. Sonymen qatar, halyqtyń áleýmettik osal toptaryn qol jetimdi turǵyn-úımen qamtý maqsatynda turǵyn úı sertıfıkattaryn berý (212 sertıfıkat maquldandy, 17 sertıfıkat alyndy) jáne Aqtaý qalasynan páter satyp alý sharalary qabyldandy (1,7 mlrd.teńgege 205 páter)»-dedi ákim.

ÓŃİRDİ DAMYTÝ

«Óńirlerdi damytý» baǵdarlamasy aıasynda eldi mekenderdi sýmen qamtý jumystary júrgizilýde. «Óńirde sý máselesi bar. Sý tapshylyǵy kúnine 35 myń tekshe metrdi quraıdy. Osy máseleni sheshý maqsatynda qazirgi tańda «Kaspıı» sý tushshytý zaýytynyń táýliktik qýatyn 40 myńǵa deıin keńeıtý jumystary bastaldy. Joba quny 10,6 mlrd.teńge, respýblıkalyq Búdjetten 1 mlrd.teńge bólindi»-degen S.Trumov sonymen qatar, «Kendirli» aımaǵynda (50 myń t.m), Quryq aýylynda (45 myń t.m) jáne «Qarajanbas» kenornynda (17 myń t.m), barlyǵy 112 myń tekshe metrdi quraıtyn sý tushshytý zaýyttaryn salý josparlandy. Osy jobalardyń iske asýy bizge sý óndirý kólemin 130 myń tekshe metrge deıin jetkizýge múmkindik beredi»,-dedi.

Óńirde aýyldardy ortalyqtandyrylǵan aýyz sýmen qamtý kórsetkishi - 69%, jyl sońynda 75%-ǵa jetkizý josparlandy (halyq sanyna shaqqanda - 93%).

TRANZITTİK JÁNE KÓLİK-LOGISTIKANY DAMYTÝ

Búginde Mańǵystaý avtomobıl joly, temir jol, sý jáne áýe jol qatynasy shoǵyrlanǵan elimizdegi jalǵyz óńir. Oblys magıstraldy jelilermen tolyq qamtylǵan. Aǵymdaǵy jyly shilde aıynda «Beıneý – Aqjigit – Ózbekstan shekarasy» (84 km, 5,8 mlrd.tenge) avtojoly qoldanysqa berildi.

Qazir «Jetibaı-Jańaózen-Túrkmenistan shekarasy» (14,9 mlrd.tenge, 73 km) avtomobıl jolynyń qurylysy júrýde.

Aýylishilik joldardy damytý turaqty baqylaýda.

«Aýyl – El besigi» baǵdarlamasy aıasynda úıge deıin jol qaǵıdatymen 3 aýylda 12 joldyń orta jóndeý jumystary júrýde.

Jalpy aǵymdaǵy jyly aýylishilik joldardyń qurylysy men jóndeýine 7 mlrd.teńge bólindi (qurylys - 33 jol, 280 km, 3,7 mlrd.teńge, orta jóndeý - 23 jol, 295 km, 3,2 mlrd.teńge).

TÝRIZMDİ DAMYTÝ

Birinshi kezekte Aqtaý qalasynyń kýrortty aýmaǵyn damytý belgilendi (teplyı pláj).

2018 jylǵy tamyzda Aqtaý qalasynda Kaspıı Samıti ótti. Samıt barysynda barysynda barlyq memleket basshylary Kaspıı teńiziniń qazaqstandyq jaǵalaýynda týrızmdi damytý úshin óńirdiń áleýeti joǵary ekenin atap ótti. Bul baǵytta Elbasynyń arnaıy tapsyrmasy berildi.

Qazir Aqtaý qalasynda Túrkıalyq ınvestorlardyń (Sembol Kontrakshn) qatysýymen quny 57 mlrd.teńge bolatyn 500 orynǵa arnalǵan týrısik qonaq úı kesheniniń qurylysy júrýde. Nysannyń 1-shi kezeńi 2020 jyldyń sońynda iske qosylady (600 jumys orny qurylady).

Qajetti mamandar qazirden bastap arnaıy oqytýdan ótip jatyr.

Týrızmdi tolyqqandy damytý maqsatynda jaǵajaı aýmaǵynda joldar qurylysy, sý, gaz jáne elektrmen qamtý jobalary jasaqtalyp, qurylys jumystaryn júrgizetin merdigerler anyqtaldy. Respýblıkalyq búdjetten 4 mlrd.teńge bólindi:

- MAEK sý jınaý kanalynan Quryq parom keshenine deıingi jol qurylysyna – 3,3 mlrd.teńge;

- jaǵajaıdan Sarsha jerine deıin gaz taratý jelileri qurylysyna – 400 mln.teńge;

- Ómirzaq aýylynan jaǵajaıǵa deıin jáne «Shora» kanaly arqyly avtomobıl joldary qurylysyna – 250 mln.teńge.

KÁSİPKERLİKTİ DAMYTÝ

«Memleket basshysynyń bizdiń aldymyzǵa qoıǵan talaptarynyń biri – orta bıznesti damytý arqyly jaǵa jumys oryndaryn ashý»,-dedi Mańǵystaý oblysynyń basshysy.

Óńir ekonomıkasynda shaǵyn jáne orta bıznestiń úlesi - 22,5%. Olardyń sany 6,5%-ǵa artyp 54 myń birlikti qurap otyr (2018 jyl 10 aı – 50 myń birlik).

«Bıznestiń jol kartasy» baǵdarlamasy iske qosylǵan 2010 jyldan beri oblysta 87 mlrd.teńgege 935 joba, onyń ishinde aǵymdaǵy jyly 4 mlrd.teńgege 170 joba sýbsıdıalanǵan.

Nátıjesinde: 4 797 astam jumys orny qurylyp, 13 636 jumys orny saqtalyp, búdjetke 70 mlrd.teńge salyq tólengen. Al Al óndirilgen ónim kólem 1,1 trln.teńgege jetken. Bıyl ótken jylmen salystyrǵanda 2,5 ese ósimmen 2,2 mlrd.teńge mıkrokredıt bólindi (aýyl kásipkerlerine - 1,5 mlrd. teńge, qala kásipkerlerine – 699 mln.teńge). Nátıjesinde 279 joba iske qosylyp, 397 jańa jumys oryndary qurylǵan. «Nur kapıtal» óńirlik baǵdarlamasy boıynsha 2,2 mlrd.teńgege 113 joba qarjylandyrylyp, 932 jańa jumys orny ashylǵan.

Shaǵyn jáne orta bıznesti damytý baǵytynda atqarylǵan júmystar nátıjesinde 30 myńnan astam jańa jumys orny qurylyp, jumyssyzdyq deńgeıi - 4,8%-ǵa deıin tómendedi.

Kásipkerlikti damytý baǵytynda «Atameken» kásipkerler palatasynyń qoldaýymen Jańaózen qalasynda «Kásip túbi – násip» jobasy iske asyrylýda. Bul joba ekonomıkasy tek bir salaǵa táýeldi Jańaózen qalasy úshin óte mańyzdy jáne qalada jańa jumys ornyn ashýdyń birden-bir múmkindigi. Joba aıasynda qalanyń jumyssyz turǵyndaryna óz isin bastaý úshin arnaıy konsýltasıalyq kómekter beriledi. Jalpy bıyl Jańaózen qalasy boıynsha «Bastaý bıznes», «Jas kásipker» baǵdarlamalary boıynsha 491 adam oqytýdan ótip, 37 mln.teńgege 77 joba iske asqan.

JAŃAÓZENNİŃ JAIY

Jańaózen qalasynyń áleýmettik-ekonomıkalyq damý kórsetkishteri turaqty deńgeıde eken. Halyq sany sońǵy 10 jylda 1,3 esege artyp (32%), búgingi tańda 153 myń adamdy quraǵan. Qala ekonomıkasy negizinen ónerkásip óndirisine baǵyttalǵan, onyń ishinde munaı-gaz óndirisi – 88%, óńdeý ónerkásibi – 8% quraıdy.

Qalaqurýshy kásiporyn – ÓzenMunaıGaz kompanıasy jylyna 5,5 mln.tonna munaı óndiredi, onyń óńirdegi úlesi - 30%.

Ákimniń sózinshe, Jańaózen qalasyn damytý sharalary Keshendi josparǵa sáıkes júrgizilýde.

ÁLEÝMETTİK SALA ÁLEÝETİ

Oblysta balabaqshamen qamtý kórsetkishi 97%, jyl sońynda kórsetkishti 100%-ke jetkizý kún tártibinde tur eken. Jyl basynan beri jeke ınvestısıa esebinen 1978 oryndyq 27 balabaqsha paıdalanýǵa berilgen. Mańǵystaý oblysy ákiminiń sózinshe, óńirde apatty jaǵdaıdaǵy mektepter joq.

Bıyl jalpy syıymdylyǵy 3100 oryn bolatyn 5 mekteptiń qurylysy júrgizilip, 2 mektep paıdalanýǵa berilgen. Qalǵan 3 jańa mektep (Aqtaý - 900 oryndyq, Batyr - 960 oryndyq, Aqshuqyr - 600 oryndyq) qurylysy kelesi oqý jylynda tapsyrylady.

Úsh aýysymdyq oqytýdy boldyrmaý maqsatynda demografıalyq ósim eskerile otyryp (oqýshylar kontıngenti jyl saıyn 10 myńǵa artyp otyr) 16 544 orynǵa arnalǵan 21 mekteptiń qujattary jasaqtalýda.

Densaýlyq saqtaý jer qoınaýyn paıdalanýshy kompanıalar qarjysy esebinen Aqtaý qalasynda onkologıalyq ortalyqtyń (NCOC) jáne Jańaózen qalasynda medısınalyq ortalyqtyń (Ózenmunaıgaz) qurylystary qaıtadan bastalǵan.

RELATED NEWS

áleýmet

05 qyrkúıek 2019

«ASHYQ ALAŃ» — AIRYQSHA JOBA

Osy apta qazaq televızıasy tarıhynda jón-josyǵy erek, mán-mazmuny bólek erekshe jobanyń tusaýy kesildi. Dúısenbiden bastap «Qazaqstan» Ulttyq arnasynan kórermenderge tikeleı efırde jol tartqan «ASHYQ ALAŃ» dep atalyn qoǵamdyq-saıası tok-shoýy alǵashqy kúnnen-aq jarqy etip shyǵyp, jurtshylyqtyń ystyq yqylasyna bólendi.

Sońǵy jyldary memlekettik aqparat quraldaryna baqylaýdyń kúsheıýi nemese «oryndyqshyl» medıa menedjerlerdiń ásire saqtyǵy memleket qarjylandyratyn aqparat quraldaryna degen senimge selkeý túsirdi. Sonyń saldarynan jurt jappaı áleýmettik jelige kóship, kim ne jazsa, sony oqıtyn boldy. Derek-dáıegi joq, bir adamnyń oı-qıal, bolmas-boljamyna negizdelgen aqparattar legi kórermenniń talǵamyn taıazdatyp, oı-júıesine salqynyn tıgizdi. Sapaly aqarattar legi tym az. Sondyqtan qazirgi kezde dástúrli medıaǵa ásirese, memleketten qoldaý kórip otyrǵan medıalarǵa halyqtyń álsiregen senimin qaıta kúsheıtip, jańasha formatta túleý eń basty maqsat bolsa kerek.

Bıyl «Qazaqstan» Ulttyq arnasynyń jańa maýsymǵa daıyndaǵan 14 jańa jobasynyń ishinen «ASHYQ ALAŃ» qoǵamdyq-saıası tok-shoýy alǵashqy kúnnen-aq daralandy. Efırge jol tartqan sátte bıliktiń jyryn jyrlaıtyn, propaǵandalyq soqpaqtaǵy kóp baǵdarlamanyń biri bolatyn shyǵar dep kúmánmen qaraǵanymyz da ras. Biraq, atyna zaty saı bolyp, baǵdarlamada qoǵamdyq máselelerdiń ótkir aıtylyp, búkpesiz ashyq talqylanýy kóńil qýantty. Stýdıanyń dekorasıasy men bezendirilýinde de aıryqsha mán bar, sony formatpen úılesim tapqan. Alty spıker qatysatyn, tikeleı efırde shyǵatyn, stýdıa kórermenderiniń suraǵy men telefon arqyly qoıylatyn saýaly bar, eń bastysy-kúnde shyǵatyn mundaı baǵdarlamany basynda kóz aldymyzǵa elestete almaǵanbyz.
Kóp baǵdarlamalardyń baǵyn júrgizýshi ashyp jatady. Buǵan deıin birtalaı baǵdarlama arqyly kórermen kózaıymyna aınalǵan, kózine senzýranyń qamshysy tımegen Nartaı Aralbaıuly ádettegideı "jandyrdy". Bir saǵattaı ýaqyttyń qalaı zyr ete qalǵanyn baıqamappyz. Arasynda kóreremenniń kókeıindegi saýaldy qoıýǵa arnalǵan "Ashyq mıkrofony" da erekshe. Tikeleı efırge kórermender qońyraý shalyp ta saýaldaryn qoıyp jatty, Al skaıf arqyly da tıisti adamdarmen baılanys ornatylyp, efırden mezetinde kórsetilip otyrdy. Tipti kórermender kókeıdegi suraqtaryn baǵdarlamanyń arnaıy vatsap nómiri arqyly da, baǵdarlamanyń resmı paraqshasy arqyly da qoıa alatyny súısintti. Aýdıtorıamen baılanysta min joq. Bunyń bári ujymnyń, aınalyp kelgende úlken daıyndyqtyń jemisi. Tok-shoýdyń maqsaty - qoǵamdaǵy saıası-áleýmettik máselelerdi, eldiń saıası ómirindegi túıtikildi taqyryptardy kópshilik talqysyna salý. Atap aıtqanda, el ómirindegi qoǵamdyq-saıası, áleýmettik oqıǵalar men san saladaǵy ózekti de ótkir máseleler baǵdarlama taqyrybyna arqaý bolyp, arnaıy shaqyrylǵan spıkerler tereń talqyǵa salady. Buryndary mundaı baǵdarlamalardy Túrkıa, Reseı, AKSH, Ýkraına syndy elderdiń arnalarynan kórip, qyzyǵyp qana qoıatynbyz. Endi mine, olardan artyq bolmasaq, kem emes ekenimizdi kórip qýanyp otyrmyz.

Bul «Qazaqstan» teleradıokorporasıasynyń jańa basshysy Lázzat Tanysbaıdyń árbirden soń Aqparat jáne qoǵamdyq damý mınıstri Dáýren Abaevtyń úlken utysy. Bılik pen halyqtyń arasyndaǵy dıalogty arttyryp, ózekti máselelerdi birge talqylaýǵa jasap otyrǵan naqty qadam. Baǵdarlama ary qaraı da damyp, jańa deńgeıge kóterile bererine senim mol. Jańa baǵdarlama halqymyzǵa qaıyrly bolyp, uzaǵynan súıindirsin! Tómende «ASHYQ ALAŃ» jobasyna qatysty biraz adamnyń pikirin bergendi jón kórdik.

Murat ÁBENOV, qoǵam qaıratkeri

Demokratıalyq ózgerister elimizde bastalǵannyn qalaı bilemiz?
Onyń bir kórinisi - BAQ jumystarynyń ashyqtyǵynan baıqalý kerek. Ásirese, memlekettik telearnalarda sóz erkindigi bolsa....
Búgin "Qazaqstan" arnasynda "Ashyq Alań" jańa pikir almasý tok-shoý baǵdarlamasynyń tusaýkeseri ótti! Tikeleı efırde – senzýrasyz, montajsyz shyǵady eken. Ashyq dese ashyq túrde pikir aıtý múmkinshiligi bar, sózdi, oıdy shektemedi. Maǵan bul bastama unady! Bizge osyndaı habarlar kóptep kerek. Sol arqyly azamattardyń qoǵamdyq saıası saýattylyǵy joǵarylaıdy. Bılikke de jaqsy - qoǵamdaǵy jaǵdaıdy óz aýzynan búkpesiz bilip otyrady.
Jurnalıst Nartaı Aralbaıuly myqty eken, ashyq pikir aıtýǵa tartady, ózi taqyrypty jaqsy túsinedi, jáne syn kózqarastardy shektemeıdi.
Jańa jobaǵa sáttilik tilegim keledi.
"Qazaqstan" arnasyna osyndaı jańa jobalardy kóbirek efırge shyǵarýdy usynamyn. Sonda tarap ketken kórermender feısbýkten telearnaǵa qaıta oralar. Oıyn-saýyq, ósek-aıan, ázil- syqaq habarlardan azamattar sharshaǵany qashan... Qoǵamǵa paıdaly ózekti aqparat kerek.

Aıgúl ORYNBEK, belgili bloger, Ulttyq keńestiń múshesi

Bıliktiń beti beri qarap jatyr.
Buryn osyndaı úlken máselelerdi qozǵap, shyǵarǵan efırlerimdi shyǵarmaı qoıǵan jeke telearnalar. Al ulttyq arna bul joly sensasıa jasady. "Ashyq alań" baǵdarlamany oılap tapqan, shyǵarǵan adamǵa da úlken rahmet! Habardyń ertegisin tyńdap sharshaǵan halyq, búgin ekran betine jınaldy dep oılaımyn! Sońyna deıin senbedim efırge shyǵaratynyn. Arystyqtardyń máselesi bir efırmen bitpeıdi. Bul taqyrypqa qaıta oralamyz "Ashyq alańǵa " degen úmittemin! Prezıdent Toqaev shynynda da ózgeriske daıyn eken....

Muhamedjan TAZABEK, «Asyl arna» telearnasynyń bas dırektory

Nartaı Aralbaıuly júrgizetin "Ashyq alańdy" túnniń bir ýaǵynda kórip otyrmyn... Ynsapty, túsinikti, jan-jaqty jaqsy baǵdarlama boldy. Aqyryna deıin kórdim. Biraz oı túıdim. Osyndaı deńgeıli baǵdarlamalardyń joly bolsyn!

Sýretter feısbýkten alyndy.

áleýmet

08 sáýir 2019

ÝRBANIZASIA – EKONOMIKANYŃ MAŃYZDY DRAIVERİ

Qazir álem boıynsha halyqtyń negizgi bóligi qalaǵa kóship, aýyldaǵy turǵyndardyń sany azaıý úrdisi baıqalady. BUU boljamyna sáıkes, 30 jyldan keıin álem halqynyń 6,2 mıllıardtan astamy qalaǵa shoǵyrlanady. Bul degenińiz, jer shary turǵyndarynyń jalpy úlesiniń 66 paıyzyn quraıdy.

Álemdegi ýrbanızasıanyń negizgi trendteri

Ýrbanızasıanyń memleket úshin rólin túsinýdegi eń mańyzdy faktorlardyń alǵashqysy – onyń ekonomıkalyq ósimdi edáýir yntalandyrýynda. Ataqty áleýmettanýshy, jahandaný úrdisin zertteýshi ǵalym Saskıa Sassenniń aıtýynsha, ýrbanızasıa men JİÓ arasynda tikeleı baılanys bar. Ekinshiden, kez-kelgen memlekettegi qala halqynyń sany 5%-ǵa artqan saıyn jan basyna shaqqandaǵy ekonomıkalyq belsendiliktiń ósimi 10%-ǵa ósip otyrady. Sonymen qatar, bolashaqta álem ekonomıkalary emes, iri qalalar arasyndaǵy básekelestik arta túsedi dep josparlanýda. Úshinshi faktordy aıtatyn bolsaq, damyǵan elderde halyqtyń tórtten úsh bóligi qalalarda turady: Ulybrıtanıadaǵy ýrbandalý kórsetkishi 83%, AQSH-ta – 82%, Fransıada – 79%, Germanıada – 75%-dy qurap otyr. Ataqty “Klımattyń jańa ekonomıkasy” atty baıandamanyń derekteri boıynsha, Tokıo qalasynyń JİÓ-i Ispanıanyń JİÓ-nen asady, dál sol sıaqty Londonnyń jalpy ishki ónimi Shvesıanykinen ozyp tur. BUU ókilderiniń aıtýynsha, 2030 jylǵa qaraı bar bolǵany 600 qalaǵa álemjiń JİÓ ósiminiń 60% tıesili bolady. Degenmen, bundaǵy negizi qozǵaýshy kúshter damýshy elderdiń qalalaryna, qalalyq aglomerasıalary quraıtyn bolady (Qytaı, Afrıka, Azıa).

Qazaqstandaǵy ýrbanızasıa úrdisi

Bıylǵy joldaýda Qazaqstannyń 2030 jylǵa deıingi aýmaqtyq-keńistiktik damýynyń boljamdy sqemasyn ázirleý tapsyryldy. Bul elimizdegi ýrbanızasıanyń jańa kartasyna aınalatyny anyq. Astana men Almatynyń qataryna Shymkenttiń qosylýy, ishki mıgrasıany retteýge qatysty áreketter – ýrbanızasıaǵa qatysty tyń ustanymnyń qalyptasqanyn kórsetedi. Biraq, bul baǵytta birneshe kedergiler bar. Olar: elimizdegi iri qalalardyń ınfraqurylymy kásiporyndar men turǵyndar sanynyń jedel ósip kele jatqan qarqynyna ilese almaýy men halyqtyń qajettilikterine saı kelmeýi hám bolashaǵy joq aýyldar sanynyń kóbeıýi. Osy oraıda «ýrbanızasıa qazirgi jaǵdaıda nesimen mańyzdy?» degen zańdy suraq týyndaıdy. Bul prosestiń halyqtyń ál-aýqatyn arttyrýda qanshalyqty mańyzdylyǵy bar?

Ýrbanızasıaǵa qatysty baǵdarlamalar men áreketter

Jalpy elimizde ýrbanızasıaǵa qatysty bastamalar buryn da kóterilgen. Atap aıtar bolsaq, Prezıdenttiń 2014 jylǵy «Qazaqstan – 2050» Strategıasynda Qazaqstandaǵy qala halqyn 70%-ǵa jetkizý maqsaty alǵa qoıylǵan. Odan bólek, Qazaqstan Respýblıkasynyń 2025 jylǵa deıingi damýynyń Strategıalyq josparynda belgilengen jeti reformanyń birinde “Qýatty aımaqtar men ýrbanızasıa” atty arnaıy jospar bar. Osy reformada kórsetilgendeı, eldegi ýrbanızasıanyń qarqyny men qalalardy damytý eldiń tutastaı damýy men áleýmettik-ekonomıkalyq ósimniń mańyzdy faktorlary bolyp tabylady.

“Qýatty aımaqtar men ýrbanızasıa”– bul ár aımaqtyń ekonomıkalyq turǵyda ózdiginen damýyn yntalandyrý jáne turǵylyqty jerine qaramastan ómir sapasynyń teńdigin qamtamasyz etýdiń alǵysharty. Bul saladaǵy reformalar áleýmettik-ekonomıkalyq aıyrmashylyqtardy jáne aımaqtar arasyndaǵy dısbalansty azaıtý maqsatynda tek iri qalalardy qamtyp qana qoımaı, monoqala statýsyn ıelengen eldi mekenderge de qatysty bolady.

Eldegi ýrbanızasıanyń negizgi problemalary

Joǵaryda atalǵan sharalarǵa qaramastan, eldegi ýrbanızasıa naýqany tıisti nátıjelerdi bere almaı keledi. Qazaqstandaǵy ýrbandalý áli tómen deńgeıde qalýda: 2014 jyly álemdik ýrbanızasıa kórsetkishi boıynsha Qazaqstan 228 eldiń ishinde 140-pozısıaǵa jaıǵasty.

Qazaqstannyń kontekstine keletin bolsaq, Astana men Almaty elimizdegi jalpy ishki ónimniń 30 paıyzdan astamyn qamtamasyz etip, donor, ıaǵnı búdjetke aqsha quıatyn qalalar bolyp otyr. Bul tizimge bıyl respýblıkalyq mańyzy bar qala statýsyn alǵan Shymkent te qosylýy ábden yqtımal. Ózge álem elderindegideı, bizde de aýyl men qala halqynyń arasyndaǵy ómir sapasy jáne tabys deńgeıindegi aıyrmashylyqtar aıqyn baıqalady. Bul aıyrmashylyqtyń áli de ulǵaıý yqtımaldyǵy bar: aýyldaǵy eńbek ónimdiliginiń tómen bolýy, aýyl sharýashylyǵyndaǵy ınfraqurylymnyń jetik damymaýy, aýyldaǵy óndirýshiler úshin oblys ortalyqtaryndaǵy negizgi tutyný naryǵynan alys ornalasýy jáne de klımattyq jaǵdaılar sebep bolýda. Osy oraıda, Qazaqstan úshin halyqty qalalarǵa kóshýin yntalandyrý men qalalardy damytý ózektiligi týyndap otyr.

Qazirgi kezde Qazaqstan halqynyń 57 prosenti qalada shoǵyrlanǵan. Elimizdiń JİÓ-niń 95 prosentin qala óndiretin bolsa, nebári 5%-y aýylǵa tıesili. Bul – elimiz úshin aýqymdy ýrbanızasıanyń qajettiligin kórsetetin taǵy bir kórsetkish. Mıllıon turǵyny bar jáne odan asyp ketetin úsh qala qarqyndy “resıpıentke”, ıaǵnı qabyldaýshyǵa aınalýda: sońǵy derekter boıynsha Almatyda halyq sany 1 900 000-ǵa jýyqtasa, Astanada 1 047 000 adam, Shymkentte 1 005 000 turǵyn turady.

Eldegi sońǵy 10 jyl ishindegi ýrbanızasıany taldaıtyn bolsaq, qala men aýyl halqynyń úlesi jalpylama jáne óńirlik deńgeıdi ózgeristerge ushyrady. 2009 jylǵa qaraǵanda qala halqynyń sany 4,4 prosentke artty. Óńirlerdiń kórsetkishimen alatyn bolsaq, ýrbanızasıa elimizdiń kóptegen oblysynda júrdi, tek biraz bóliginde ǵana qala halqynyń azaıýy baıqalady.

Elimizdiń keı aımaqtary ýrbandalýy boıynsha respýblıkalyq orta kórsetkishten tómen nátıjelerdi kórsetýde. 2018 jyldyń 1-shildesindegi derekke súıensek, eń az ýrbandalǵan óńir – jaqynda qurylǵan Túrkistan oblysy (qala halqynyń sany 19,5%.-dy quraıdy). Sondaı-aq, ýrbandalý kórsetkishi tómen óńirlerge Almaty oblysyn (qala halqynyń úlesi 22,7%), Jambyl oblysyn (39,7%) jáne Mańǵystaý oblysyn (40,5%) jatqyzýǵa bolady. Osy oraıda, qala halqynyń ósimin qamtamasyz etý úshin Qazaqstanǵa ońtaıly jáne qolaıly ýrbanızasıa modelin ázirleýdiń mańyzy arta bermek. Joǵaryda atalǵan baǵdarlama aıasynda birqatar faktorlar eskerilýi qajet.

Qorytyndy

Ýrbanızasıa Qazaqstan úshin sózsiz adamı kapıtal men ál-aýqattyń damýyn qamtamasyz etýshi quraldardyń biri. Ýrbandalǵan ortada qalaǵa tán ózindik erekshe mádenıet qalyptasady, halyqtyń áleýetin damytýǵa barlyq jaǵdaı jasalady jáne jańa tehnologıalarǵa, jańa kásip túrlerine beıimdelý tez júredi. Sondyqtan damyǵan elderdegideı orasan zor óndiristik qýat, aqparattyq, ınovasıalyq jáne áleýmettik-ekonomıkalyq áleýet shoǵyrlanǵan megapolıster memlekettik baılyqtyń negizgi ósimin qamtamasyz etý Qazaqstan úshin de mańyzdy. Osy oraıda, bizdiń eldi sapaly ýrbanızasıany júrgizýge asa mán berýimiz qajet:

Birinshiden, qalalar qurylysy men eldi mekenderdi damytý barysynda azamattardyń múddesin eskerý qajet. Halyqtyń densaýlyǵyn jáne jaılylyǵyn barlyǵynan joǵary qoıý. Ol úshin barsha qala turǵyndaryna tıesili qalalyq tirkeýge turýdy jeńildetý, áleýmettik qyzmet kórsetý júıesin jetildirý qajet.

Ekinshiden, qalalar qurylymyn ońtaılandyryp, ǵylymdy damytýǵa barsha qalalyq resýrstardy jumyldyrý. İri eldi mekenderdegi qurylysqa arnalǵan jáne aýyl sharýashylyǵy maqsatyna paıdalanylatyn jerlerdi qatań baqylaýǵa alý qajettiligi de bar.

Bastysy, Prezıdent júktegen mindetti júzege asyrýdaǵy mańyzdy máselelerdiń biri jalǵan ýrbanızasıaǵa, ıaǵnı tek qalalyq terıtorıalardy úlken kólemde keńeıtip, ony bos qaldyrýǵa jol bermeý. Úkimet tarapynan aglomerasıalar qurýda tolyqtaı baqylaýdyń bolýy qajet.

Isataı MINÝAROV, sosıolog

áleýmet

08 sáýir 2019

EMOSIONALDYQ INTELLEKTİNİŃ EREKSHELİKTERİ

Emosıonaldyq ıntellekt (aǵyl. emotional intelligence) – zaman talaby ma, álde sándi trend pe? Jalpy tórtinshi ónerkásiptik revolúsıadan ne kútýge bolady? Jahandaný úrdisi ajdaha ma, álde qazirgi qoǵamnyń múmkindigi men damýynyń uıytqysy ma? Buǵan baılanysty kóptegen zertteýler men tájirıbelik ólshemder jasalýda.

Damyǵan tulǵanyń psıhologıalyq densaýlyǵynyń basty kórsetkishi - osy emosıonaldyq ıntellekt fenomeni. Jalpy jan men oıdyń toǵysý máselesine tarıhı kóz júgirter bolsaq ejelgi grek, shyǵys fılosoftarynyń eńbekterinen kezdestirýge bolady. Qazirgi zamanǵy ǵylymda, XX ǵasyrdyń 90-shy jyldary amerıkandyq Pıter Soloveı jáne Djon Maıer atty zertteýshiler emosıonaldyq ıntellekt uǵymyn engizdi. Sol kezderden bastap tulǵanyń osy qasıettin damytý úshin kóptegen trenıńtik baǵdarlamalar, testter jeke koýchıngtik jáne psıhologıalyq keńes keshenderi oılap tabyldy. Sebebi, emosıonaldyq ıntellektisi damyǵan qyzmetkerlerdiń jumys tıimdiligi artyq, ujymdaǵy psıhologıalyq ahýal jaǵymdy ekendigin amerıkandyqtar tez túsindi.

2015 jylǵy Búkilálemdik ekonomıkalyq Davos forýmynyń esebinde, 2020 jyly ózekti bolatyn 10 mashyqty anyqtaǵan bolatyn. Solardyń qatarynda emosıonaldyq ıntellekt te bar. Bul ıntellektiniń (parasattyń) túri týraly sońǵy jyldary ásirese, osy ekonomıkalyq forýmnan keıin, estimegen adam kemde kem. Biraq, kóbisi ıntelektiniń bul túri týraly tolyqqandy túsinikten alshaq. Sondyqtan, emosıonaldyq ıntellekt týraly sóz qozǵaýdy jón kórdik. 20 ǵasyrdyń 90-shy jyldary jaryq kórgen, Maıer-Saloveı-Karýzo modelinde emosıonaldyq (áleýmettik) ıntellekt 4 qurama bólikten turady:

Basqa adamdar men óziniń emosıalaryn, syrt beınege qarap, ym-ıshara men júris-turysqa den qoıa otyryp tanı bilýi - emosıalardy qabyldaı bilý qabileti dep atalady.

Bizdiń oıymyzsha buǵan sáıkes keletin qazaqtyń maqaly, - «Kóz ben qol - kóńildiń jalshysy».

Emosıanyń – kóbine sanamen rettelmeıtin, uıytqy (motıvasıalyq) faktory bola otyryp, shyǵarmashylyq pen oılaý qabiletterine tıgizetin oń áserin - shabyt dese de bolady. Muqaǵalı Maqataevtyń myna joldary soǵan dálel ispetti:

Shaý tartyp qalypsyń-aý, qaıran shabyt!

Júrýshi eń keıbir jerde oıran salyp,

Júrýshi eń keıbir jerde saıran salyp,

Shaý tartyp qalypsyń-aý qaıran shabyt!

………………………………………………….

Shaý tartyp barasyń-aý, sharyq-qusym,

Toıattap álde jemge qaryqpysyń?

Bar, ushshy!

Bosataıyn tuǵyryńnan,

Shaý tartpa!

Shynymen sen shabytpysyń!?

Emosıalardyń arasyndaǵy baılanysty anyqtaý, oı men sezim arasyndaǵy baılanysty túsiný, tereń kúrdeli (ekiushty, ambıvalentti) emosıalardy ajyratý - emosıalardy tanı bilý qabileti dep atalady.

Buǵan sáıkes maqal, - «Ymdy bilegen dymdy bilmeıdi».

Qoıylǵan maqsatqa sáıkes, yryqty túrde óz emosıalaryn týdyryp, rettep, baǵyttaı bilý qabiletin - emosıalardy basqarý, dep ataıdy.

Buǵan sáıkes qazaqtyń maqaly- «Sabyr túbi sary alty», «sarǵaıǵan jeter muratqa, sabyrsyz qalar uıatqa», desek te bolatyn sıaqty.

Emosıonaldyq ıntellektiniń joǵaryda sýrettelgen modeli qazirgi kezdegi álemdegi eń tanymal konsepsıa. Sebebi, túsinýge de ońaı, eń bastysy tájirıbelik paıdasy ushan-teńiz. Kóptegen zertteýlerdiń nátıjesinde anyqtalǵandaı qoǵam úshin bul faktordyń ekonomıkalyq (mıllıardtaǵan shyǵyn ákelýi) jáne áleýmettik (ajyrasý, sýısıdtiń beleń alýy) máni zor! Halyq, qazirgi tańda óziniń emosıonaldyq parasatyn damytýǵa den qoımasa, psıhologıalyq damý mádenıetin qolǵa almasa bolashaq bulyńǵyr, kóńil pás. Sondyqtan, zamanaýı qazaq qoǵamynda da ásirese, jańa qalyptasyp kele jatqan tulǵanyń (bozbala men jasóspirimderde) áleýmettený deńgeıine jahandaný úrdisiniń ónimderi keri áserin tıgizýde.

Olar: destrýktıvti aqparattyń qoljetimdigi jáne tikeleı áseri; tulǵaaralyq qarym-qatynastyń onlaın formatqa aýysýy; ártúrli ómirge qajetti tabıǵı tájirıbeniń azaıýy; ata-ana tarapynan jalpy qaýipterdiń kúsheıýi áserinen gıperbaqylaýdyń kúsheıýi jáne basqa ózekti máseleler. Osy jaıttardyń tikeleı jáne janama áserleriniń negizinde jas tulǵanyń emosıonaldyq ıntellektisiniń damýyna keri áser beleń alýda. Tipti, eresek adamdarda bul qabiletterdiń damýynyń kenje qalýy - stresstik jaǵdaılarǵa tótep bere almaýyna, ómirlik qıyn-qystaý jaǵdaılarǵa psıhologıalyq regressıamen (keri damýmen) jaýap berýine, destrýktıvti daǵdylardyń paıda bolýy men psıhıkalyq jáne psıhologıalyq kúızelisterge jıi ushyraýyna ákelip soǵýda.

Qazirgi tańda emosıonaldyq ıntellektiniń mańyzdylyǵy kún sanap artýda. Sondyqtan bizdiń qoǵamdaǵy emosıonaldyq ıntellektini damytýdyń ulttyq keshendi baǵdarlamalaryn jasaý, al adamdardyń oqyp-tanýǵa, bilikti psıhologtardyń keńesi men trenıńteri arqyly damýyna bet burýy mańyzdy.