Qazaqstanda 400 myńǵa jýyq azamat lýdomanıaǵa shaldyqqan. Tutas bir qalanyń halyq sanyna para-par kórsetkishti Atyraýda ótken Ulttyq quryltaıdyń úshinshi otyrysynda Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev keltirdi.

«Lýdomanıa – beıbit kúnde eldiń shyrqyn buzyp jatqan qater. Sonyń kesirinen talaı shańyraq shaıqaldy. Talaı azamat zań buzyp, qylmysqa uryndy. Qumar oıyn úshin qaryzǵa batyp, ózine qol jumsaǵan jandar týraly habarlar, ókinishke qaraı, kún saıyn tarap jatady»,- dedi Qasym-Jomart Toqaev.

Prezıdent bul dert jas urpaqqa óte úlken zıan keltirip, onlaın-oıyndar balalardyń kúndelikti ermegine aınalyp bara jatqanyna qynjylady.

«Quzyrly organdar byltyr ınternet-kazınonyń belgisi bar 4 myńnan astam saıtty buǵattady. Biz nashaqorlyqqa jáne esirtki bıznesine qarsy kúresý úshin keshendi jospar qabyldadyq. Úkimet lýdomanıamen kúreske qatysty dál sondaı jospar qabyldaýy kerek. Qumarpazdyqqa zań júzinde shekteý qoıý qajet»,- dedi Qasym-Jomart Toqaev.

Ulttyq quryltaı quramyna engen Almaty oblystyq qoǵamdyq keńesiniń múshesi, zań ǵylymdarynyń kandıdaty Qazybek Dáýitálıevtiń aıtýynsha,   keleli keńestiń atqaratyn jáne atqara beretin mısıasy qoǵamdyq sananyń jańa mádenı-ıdeologıalyq standarttaryn qalyptastyrý bolyp tabylady. Óıtkeni biz ekonomıkany aldyǵa tartyp, ómirimizdi, turmys-tirshiligimizdi, materıaldyq jaǵdaıymyzdy jaqsartqanymyzben, qoǵamdyq sanadaǵy ózgeristerdiń oryn almaýy, mádenı standarttarymyzdyń toqyraýǵa ushyrap jatýy kóptegen problemalardy týyndatyp otyr.

«Alqaly jıynda Prezıdent osy kúni 400 myń qazaqstandyq lýdomanıaǵa,  ıaǵnı qumar oıynǵa shaldyqqanyn atap ótti. Bul tutas bir oblystyń nemese alyp shahardyń halqy. Máselen, Ulytaý oblysynda 178 000 turǵyn bar, Soltústik Qazaqstan oblysynda 420 000 adam turady. Bul az kórsetkish emes. Túp-tamyryna úńilsek, qoǵamda bir kúnde baıyp ketý degen túsinik qalyptasqan. Áp-sátte baıyp ketemin deý - qate oı. Kezinde zańsyz jekeshelendirý prosesi júrdi. Muny kezinde akademık Salyq Zımanov ta kóp aıtty. Bizde jekeshelendirý tórt kezeń boıynsha júrdi. Alǵashqy eki kezeńinde halyq óz enshisinen qaǵyldy, qyrýar baılyq ustaǵannyń qolynda, tistegenniń aýzynda ketti. Qazaqstan olıgarhat elge aınaldy. Áleýmettik teńsizdik óte tereń bel alyp, syzat paıda boldy.  Óıtkeni 167 adam ǵana 75% baılyqty ıelendi, bul bar qarjy sanaýly adamnyń ýysynda boldy degen sóz. Muny qoǵamdaǵy ádiletsizdiktiń eń soraqy túrine jatqyzamyz. Sondyqtan qazir adal eńbekti dáripteý ıdeıasy jıi aıtylyp jatyr. Mańdaı termen tapqandy zań arqyly qorǵaı alatyn qoǵamdy ornatýǵa tıispiz. Ol úshin qoǵamdaǵy máselelerdi ortaǵa salyp, jaǵymsyz saldarlardy joıýymyz kerek. Lýdomanıa, bul qoǵamdaǵy bir jaraqattyń pisip jarylǵan syrty ǵana, onyń ózegin jaryp, ýyzyn, tamyryn, soqtasyn alý úshin biz uzaq merzimdi osyndaı mádenıetimizdi qalyptastyrý, jańa standarttardy belgileý, qundylyqtardy anyqtaý jáne sol baǵytqa qoǵamdy jumyldyrý jumysymen aınalysýymyz kerek. Prezıdent jastardyń qumar oıynǵa salynyp, arzan tabysqa umtylýyna jol bermeýimiz kerektigin kóterdi. Rasynda, adal eńbekpen tapqan tabys qana berekeli bolady»,- dedi Qazybek Dáýitálıev.

«Adal eńbek» demekshi, Túrkistanda ótken Ulttyq quryltaıda Prezıdent «Adal azamat» uǵymyn qaıta jańǵyrtyp, ólshemin dóp basyp sıpattap bergen edi. Keshegi Saraıshyqtaǵy keleli keńeste de «adal» sózine qatysty úshtaǵan fılosofıasyn alǵa tartty.  

«Adal adam – Adal eńbek – Adal tabys» – bir-birinen ajyramaıtyn uǵymdar. Osy úsh taǵandy ozyq ári tabysty elge aınalýdyń basty kilti deýge bolady. Balalar men jastardy tárbıelep, olardyń boıyna osy ozyq qundylyqtardy sińirýge aıryqsha kóńil bólinýi kerek»,- dedi Qasym-Jomart Toqaev.

Memleket basshysy sondaı-aq qoǵamdaǵy turmystyq zorlyq-zombylyq, býllıng pen agresıa, vandalızm syndy máselerdi kóterdi.

«Ashyǵyn aıtsaq, qoǵamda qatigezdik kúsheıip barady. Bireýge til tıgizip, ar-namysyn taptap, tipti, uryp-soǵýǵa daıyn turatyndar az emes. Jedel járdem jáne qoǵamdyq kólik júrgizýshilerine shabýyl jasalǵanyn bilesizder. Adamǵa álimjettik kórsetý, qorlaý durys emes. Mundaı teris áreketterge kóz juma qaraýǵa bolmaıdy. «Aýrýyn jasyrǵan óledi». Sondyqtan biz osy qoǵamdyq dertti jasyrmaı, ashyq aıtýymyz kerek. Azamattar úıde de, túzde de ózin qaýipsiz sezinýge tıis. Zań men tártip qatań saqtalýǵa tıis, ıaǵnı qoǵamda zań ústemdigi bolýy qajet», dedi Qasym-Jomart Toqaev.

Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-diń aǵa oqytýshysy Qazybek Dáýitálıev te Prezıdenttiń bul sózin quptaıdy. Zańgerdiń aıtýynsha, Ulttyq quryltaıdyń negizgi atqaratyn mindeti men qyzmeti – jańa qoǵamǵa laıyqty ıdeologıany qalyptastyrý.

 «Qazir qoǵamda kóp áıel alýshylyqty kontentke aınaldyryp, arzan kúlki, ázil-syqaqqa ulastyryp,  ınternetten, áleýmettik jeliden taralymdar berilip jatqan jáıi bar. Bul qoǵamdaǵy mádenıet pen tárbıeniń kemshindiginen.  Qazir elde otbasylyq, turmystyq zorlyq-zombylyq  kóbeıip ketti. Munyń sebebin biz áıel men balaǵa adam retinde durys qaraı almaýymyzdan dep oılaımyn. Muny adam problemasy dep basty orynǵa qoıýymyz kerek.  Áıelge, balaǵa álsiz, qorǵansyz zat retinde qaraıtyn jabaıy keri túsinikten arylyp,  tulǵa retinde  qaraýymyz kerek. Zorlyq-zombylyq – qoǵam derti. Onyń túbi tym tereńde jatyr. Bastysy – mádenıet máselesi. Prezıdenttiń aıtyp otyrǵany osy. «El bolamyz desek, mádenıetti túzeıik» demekshi,  bul problemalardyń tek qana saldary, al túptep kelgende tárbıe, bilim, mádenıet máseleleri jatyr»,- dedi Qazybek Dáýitálıev.

Ǵalymnyń sózinshe,  Ulttyq Quryltaı Qazaqstandy birtutas ultqa aınaldyrýdy kózdeıdi. Alqaly jıynnyń el azamattaryna beretin artyqshylyǵy kóp. Bastysy – qoǵamda oryn alǵan túrli máseleni  talqylaý, onyń sebepterin izdeý, boldyrmaýdyń jaǵdaılaryn jasaý.

«Menińshe, Ulttyq quryltaı – óte jaqsy platforma. Qoǵamdaǵy qordalanǵan máselelerdi saıası partıalardyń, ózge de nomenklatýralardyń súzgisinen ótkizbeı birden ortaǵa salyp, talqylap, sony iriktep, jiktep, jınaqtap, bir tujyrym shyǵaratyn alań. Sondaı múmkindik jasaldy, boldy aıtatyn oılarymyzdy aıtýǵa da, jetkizýge de jaqsy jol, múmkindik berildi, sonyń arqasynda jaqsy tujyrymdar qolǵa alynyp jatyr»,- dedi zańger.

Prezıdent qazir resýrstarǵa, ınvestısıaǵa, kólik logıstıkasy men komýnıkasıaǵa qyzý talas júrip, jahandyq báseke kúsheıe túskeni týraly basa aıtty.   

«Bizge álemdegi oqıǵalar jáne olardyń ulttyq múddemizge tıgizetin áseri týraly keshendi taldaý qajet. Bul – quzyrly mekemelerdiń, ǵalymdar men saıasattanýshylardyń mindeti. Elimiz syndarly dıalog, belsendi dıplomatıalyq jáne syrtqy ekonomıkalyq qyzmet arqyly ekijaqty jáne kópjaqty yntymaqtastyqty damyta beredi. Eýrazıa keńistigindegi jáne Ortalyq Azıa aımaǵyndaǵy yqpaldastyq úderister árdaıym bizdiń basty nazarymyzda bolady. Qazaqstan túrki elderiniń yntymaqtastyǵyn damytýǵa óz úlesin qosady»,- dedi Qasym-Jomart Toqaev.

Saıasattanýshy Jomart Simtikovtiń sózinshe, bul máseleler táýelsiz memleketimizdiń aldynda turǵan  eń iri jáne elimizdiń bolashaq strategıasyna áser etetin dúnıe bolǵandyqtan, oǵan erekshe qaraý kerekpiz.

«Qazir ınvestısıa, kólik logıstıkasy, komýnıkasıalarǵa baılanysty terıtorıamyz Ortalyq Azıadaǵy iri memleketterdiń arasynda jatqandyqtan, kórshi memlekettermen de, Batys pen Shyǵystyń arasyn jalǵaıtyn el retinde de biz  osy máselede óz ereksheligimiz ben  múddemizdi qorǵaýdy birinshi kezekke qoıý kerekpiz. Quryltaıda Prezıdent elimiz syndarly dıalog, belsendi dıplomatıalyq jáne syrtqy ekonomıkalyq qyzmet arqyly ekijaqty jáne kópjaqty yntymaqtastyqty damyta beretinin jetkizdi. Bul ustanym Qazaqstannyń táýelsizdigin nyǵaıtýǵa septigin tıgizedi.  Sondaı-aq Memleket basshysy Eýrazıa keńistigindegi jáne Ortalyq Azıa aımaǵyndaǵy yqpaldastyq úderister árdaıym bizdiń basty nazarymyzda bolatynyn aıtty. Ol úshin Orta Azıada, Eýropa men Azıanyń arasyndaǵy kópir retinde biz bul máselede ózimizdiń eknomıkalyq jáne áleýmettik jaǵdaıymyzdy nyǵaıtý jóninde úlken jumystar jasaýǵa tıispiz»,-dedi Jomart Simtikov.

Saıasattanýshynyń paıymdaýynsha, Qazaqstan Túrki elderiniń yntymastyǵyn damytýǵa óz úlesin qosatyndyǵyn tek qana sóz júzinde emes, is júzinde de dáleldep júrgendigin baıqaýǵa bolady.

«Qazir túrki tildes memlekettermen, kórshiles eldermen bizdiń qarym- qatynasymyz óte jaqsy damyp otyr jáne ári qaraı damı beredi dep te oılaımyn. Sol sebepti elimizdi bolyp jatqan ishki jáne syrtqy saıasatqa qatysty memlekettik deńgeıdegi árbir sheshimderdiń bári irgeli jalpyulttyq múddelerdi negizge alý kerektigi aıtyldy,  sheshimderdi qabyldar aldynda onyń máni men saldary týraly dáleldi ári ǵylymı taldaý jasalýy tıis ekeni tilge tıek etildi. Halyqaralyq samıtterdiń qujattar arqyly talapqa saı naqty mindetterin júkteıtin sheshimder qurǵaq sóz retinde qalyp qoımaı, der kezinde oryndalý qajettigin basa aıtty. Sondyqtan ishki-syrtqy saıasatta eshqashan qatelikke boı uryndyrmaı, damý strategıalyq baǵytynda jumys jasaǵanymyz jón dep oılaımyn»,-dedi saıası ǵylymdarynyń doktory, profesor Jomart Simtikov.

          Sátbaev Ýnıversıteti Jas ǵalymdar keńesiniń tóraǵasy  Erik Merkibaev bul Quryltaı burynǵydan ózgerek áser qaldyrdy deıdi.

«Men bul jolǵy quryltaıdan múldem basqa dúnıeni ańǵardym. Ózim de ata men ájeniń qolynda ósken bala bolǵandyqtan, atanyń ákege, ákeniń balaǵa aıtqan aqyly sıaqty qabyldadym. Prezıdetimiz memleketimizdi bir alyp adamǵa teńepti. Ol degenimiz árbir adam ózine osy aıtqandardy tolyq qabyldap, áreket etse biz birigip tutas salaýatty-saýatty memleketke aınalamyz. Shynymen ǵoı, árbir adam tyń tarıhymyzdy ulaǵattasa, rý men elge bólinbese, tilimizdi qurmettese, balalarymyzdy nashaqorlyq, lýdomanıa, vandalızm sıaqty jaman ádetterden aýlaq ustasa bir adamnyń durys ómir súrgeni! Endi kitap oqýdy parasattylyqqa umtylýdyń alǵashqy qadamy dep bilemin. Osy ádetti myń adam, mıllıon adam, tolyq Qazaqstan daǵdyǵa aınaldyrsa, bizge syrttan keletin jaý da, ishten iritetin daý da bolmas edi. Bárimiz birimiz úshin, birimiz bárimiz úshin!»,-dedi Erik Merkibaev.

Avtor: Janna Jomart

Senimsiz statısıka

 Qazaqstanda qumar oıyn men bás tigýge táýeldi adamdardyń sanyn eshbir organ dóp basyp aıta almaı keledi. Byltyr osy máselege arnalǵan zań jobalaryn talqylaǵan kezde Májilis depýtattary 350 myń adamnyń lýdomanıaǵa ushyraǵany ekeni týraly derek keltirgen bolatyn. Al Densaýlyq saqtaý mınıstrligi usynǵan statısıka boıynsha, qumar oıynǵa arbalǵandardyń sany 36 myńnan aspaıdy. Eki derektiń aıyrmashylyǵy 10 ese. Byltyrǵy málimet boıynsha, tek 9 adamǵa ǵana resmı «lýdomanıa» dıagnozy qoıylǵan.

Derekterdiń bulaısha qubylýy elde jaýapty mamandar men organdar  atalmysh derttiń tabıǵatyn áli tolyq túsinip bolmaǵanyn kórsetedi.

Qumar oıyn men bás tigý, utys jarıalaý bizdiń elde tabysty bıznes bolyp esepteledi. Al qoǵamnan suranys bolmasa, bıznestiń tabysty bolýy tipten múmkin emes. Qumar oıyn bıznesi tabysty dep kesip aıtýymyzǵa Ulttyq búro statısıkasynyń byltyrǵy resmı málimeti negiz bola alady.

2023 jyly býkmekerlik keńseler men kazınolar 368,7 mlrd teńgeniń qyzmetin kórsetken.  Keıingi bes jylda kórsetilgen qyzmettiń jalpy somasy 1 trln teńgege jetken. Salystyrý úshin aıtsaq, 2023 jyly memleket ǵylymdy damytýǵa jalpy ishki óniminiń 0,14 paıyzyn jumsaǵan. Muny teńgege shaqsaq, 172,6 mlrd teńge bolady.

 Zań pármeni

 Mundaı aýqymdaǵy bıznesti zańmen qatań rettemese, saldary sumdyq bolýy múmkin ekenin Prezıdent te talaı aıtqan.

Ulttyq quryltaı músheleri de bul máseleni qaıta-qaıta kóterip, Parlamenttiń arnaıy zań aktilerin qabyldaýyna yqpal etti. Sol normalardyń eń mańyzdy degenderi mynalar:
- Lısenzıalaý prosedýralary qatańdatyldy. Naqtyraq aıtsaq, qumar oıyndaryn uıymdastyratyn uıymdardyń lısenzıa alýy qıyndady. Arnaıy lısenzıa alý úshin olar qarjylyq turǵydan turaqtylyqty kásiporyn ekenin dáleldep, tapqan tabysy men tólegen salyǵy, jumys tártibi týraly júıeli esep berýge mindetteldi.
- Jarnamasy shekteldi. Iaǵnı, býkmekerlik keńseler men totalızatorlardyń jarnamasyn kólik syrtyna japsyrýǵa, mass-medıada jarnamalaýǵa, kıno men beınerolıkterge kiriktirýge,  anyqtamalyq qyzmet arqyly nasıhattaýǵa tyıym salyndy. Utys jarnamasyn osy iske mamandanǵan, resmı jumys isteıtin kásiporyn ǵımaratyna ǵana ilýge ruqsat berilip otyr. Sondaı-aq, sport salasyna mamandanǵan BAQ arqyly, sportshylardyń jarysqa kıetin kıimi arqyly jarnamalaýǵa ruqsat bar.
- Qumar oıynǵa táýeldilikten emdeý men aldyn alýǵa arnalǵan ortalyqtardy damytýǵa memleketten bólinetin qarjy kólemi arttyryldy.
- Onlaın oıyndar zańmen retteldi.  Sheteldik onlaın-kazıno men býkmekerlik keńselerge tyıym salyndy.
- Oıyn bıznesiniń kásiporyndary oıynshylardy qoldap, aqparattyq-keńes berýge mindetteldi.
Naýryz aıynyń ortasynda  qazaqstandyqtarǵa qumar oıyn men básten ózin -ózi shekteýdiń onlaın qyzmeti pılottyq rejımde iske qosylǵan bolatyn. Aınaldyrǵan bir aptanyń ishinde 10 myń adam osy qyzmetti paıdalanyp, ózin shekteý týraly sheshim qabyldaǵan.
       Qazaqstandaǵy lýdomandardyń ortaq bet-beınesi de áli beımálim. Buǵan bir jaǵynan atalmysh jaman ádettiń jappaı taralýy kedergi bolyp otyr. Oıyn bıznesi usynatyn qyzmettiń ár túrin eńkeıgen qarttan mektep qabyrǵasyndaǵy oqýshyǵa deıin paıdalanyp júr.  Psıhologtar 14-18 jas arasyndaǵy óspirimderdiń qumar oıynǵa aınalasyndaǵy dostarynyń áserinen, gadjetterde samsap turatyn jarnamalardyń kesirinen dýshar bolatynyn aıtady. Degenmen balanyń bul oıyndarǵa qumarlyǵy ómirdegi, otbasyndaǵy basqa qıyndyqtar kezinde údeıtin kórinedi.

Lýdomanıa jas talǵamaıdy

 Al 18-30 jas arasyndaǵy adamdardyń ortasynda sport jarystary kezinde bás tigý sánge aınalǵan. Bul sanattaǵy jastar «artylǵan aqshasyn» onlaın kazınoǵa salýǵa qumar keledi. Bul jastaǵy azamattardyń kóbi otbasyn qurmaǵan nemese jas otbasy ıesi bolǵandyqtan moıyndaǵy jaýapkershilikti sezinbeı, az ýaqyttyń ishinde kóp paıda tabýǵa áýes keledi.

30 ben 50 jas arasyndaǵylar otbasy men jumystaǵy kúızelisterden bir sát arylý úshin utysqa salynyp jatady. Bulardyń arasynda turmysy jolǵa qoıylǵan, turaqty tabysy bar adamdar da jıi kezdesedi. Muny psıhologtar «komfort aıasynyń keri saldary» dep túsindiredi. 

50-den joǵary jastaǵylardyń arasynda zeınet jasyndaǵylardyń da lýdomanıaǵa ushyraý faktileri tirkele bastaǵan. Mamandar onyń sebebin jalǵyzdyqtan kóredi. Qazaq qoǵamy keıingi 20 jylda jappaı qalaǵa kóshkenin eskersek, otbasyndaǵy ata men áje ınstıtýtynyń qala jaǵdaıyna saı  beıimdelýi qarttardy jalǵyzdyqqa dýshar etkeni jasyryn emes.

 Oıyn qumarlyq – qymbat dert

 Oıyn bıznesi tabysty ekenin aıttyq. Al lýdomanıadan emdeý qyzmeti qanshalyqty tabysty? Bul týraly resmı statısıka júrgizilmeıdi. Bizge tek qandaı resmı klınıkalar bar ekeni belgili.

 Olar:

- Astana qalasyndaǵy respýblıkalyq psıhıkalyq densaýlyq ortalyǵy;

- Almaty qalasyndaǵy psıhıkalyq densaýlyq ortalyǵy;

- Shymkent qalasyndaǵy psıhıkalyq densaýlyq ortalyǵy;

- Aqtóbe, Pavlodar, Qostanaı, Taraz, Óskemen qalalaryndaǵy táýeldilikten aryltý ortalyqtary.

Bul ortalyqtarda lýdomanıadan emdeýdiń birneshe tásili qoldanylady. Naqtyraq aıtsaq, psıhoterapıa, dári-dármekpen emdeý, toptyq terapıa, otbasy terapıasy.

Memlekettik ortalyqtar negizinen dertke dýshar adamdardy tegin emdeıdi. Biraq ondaı ortalyqqa bir jatyp shyqqan adam resmı esepke alynady deıtin úreı keleshegine, mansabyna alańdaǵan adamdardyń ózdiginen emdelýine kedergi.

Al jeke menshik klınıkalardyń qyzmeti ájeptáýir qymbat. Jeke psıhıkalyq-terapıalyq  ortalyqtar men ońaltý mekemeleriniń jarnamasyna zer salsańyz, emdelý shyǵyndary  50 myń teńge men 200 myń teńgeniń arasynda  bolatyny aıtylady. Óıtkeni em nátıjeli bolý úshin 3 aıdan 6 aıǵa deıin klınıkada qamap emdeý tásili jıi qoldanylady. Óziniń lýdomanıaǵa shaldyqqanyn ishteı moıyndaı bilgen adamdar túrli saýalnamalarda ásirese bás tigýden, onlaın kazıno oıyndarynan, poker men rýletkanyń táýeldiliginen zardap shekenin aıtqan.

Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń tóraǵalyǵymen Atyraý qalasynda Ulttyq quryltaıdyń úshinshi otyrysy ótti. Bul týraly Aqorda habarlaıdy.

Memleket basshysy, eń aldymen, bıylǵy Quryltaı otyrysy Ulystyń uly kúni – Naýryz merekesimen jáne Oraza aıymen oraılas kelgenin aıta kelip, úshinshi otyrystyń Jaıyq jaǵasynda ótip jatqany tegin emes ekenin atap ótti.

– Áıgili Saraıshyq qalasy osy jerge tıip tur. Bul shahar Ulyq ulystyń, keıin Qazaq handyǵynyń mańyzdy ákimshilik jáne saýda ortalyǵy bolǵany tarıhtan belgili. Uly Jibek jolynyń boıynda turǵan qala bir kezderi aıryqsha geostrategıalyq ról atqarǵan. Batys pen Shyǵystyń ekonomıkalyq, saıası, mádenı qarym-qatynasyna erekshe yqpal etken. Ataqty handarymyz osy jerge ordasyn tigip, el bılegen. Birqatary Saraıshyqta máńgilik mekenin tapqan. Tarıhshylardyń paıymdaýynsha, Qazaq handyǵyn qýatty memleketke aınaldyrǵan Qasym han osynda jerlengen. Bir sózben aıtsaq, Saraıshyq – tól shejiremizde aıryqsha orny bar kıeli shahar, – dedi Qasym-Jomart Toqaev.

Memleket basshysynyń pikirinshe, halyqtyń bereke-birligin saqtaý eldigimiz úshin asa mańyzdy. Eldiń tutastyǵy zıaly qaýymnyń birliginen bastalady.  

– Aldymen el aǵalarynyń arasynda aýyzbirshilik bolýy kerek. Olar urpaqqa ónege bolatyn kesek áńgime aıtýy qajet. Qazir ertede ótken oqıǵalarǵa, belgili bir tulǵalarǵa qatysty talqylaý kóbeıip barady. Qalamgerlerimiz, tipti, Shyńǵys hannyń tegi kim dep, aıtysyp-tartysyp jatatyn boldy. Keńes zamanyndaǵy tulǵalardy, ásirese, Alash kósemderi men Keńes qaıratkerlerin salystyryp, bir-birine qarsy qoıady. Dál osyndaı sóz tartystarynyń aqıqatyna jetý qıyn, jetkenniń ózinde el ishine iritki salatyn mundaı daý-damaıdyń esh qajeti joq. Ár dáýirdiń óz ereksheligi bar. Árbir tulǵa óziniń kózqarasyna, dúnıetanymyna qaraı jáne óz qoǵamynyń múddesine sáıkes elge qyzmet etti. Olar, ıaǵnı, sol zamannyń qaıratkerleri bir kezderi ustanǵan baǵytyna bola daýlassa, endigi urpaq kimniń isi durys, kimdiki burys dep daýryǵyp júr. Jalpy, burynǵy jáne qazirgi tarıhtyń túrli kezeńderin, tulǵalaryn bir-birine qarsy qoıýǵa bolmaıdy. Túptep kelgende, munyń bári – bizdiń tarıhymyz, – dedi Qasym-Jomart Toqaev.

Prezıdent tilimizdiń qoldaný aıasyn keńeıte túsý memlekettik saıasattyń basty baǵyty bolyp qala beretinin málimdedi. Qasym-Jomart Toqaev bul úrdisti odan ári damytýdyń eń tıimdi ári tóte joly aǵartýshylyq dep sanaıdy. Buǵan qosa, kitaphana isin órkendetýge beı-jaı qaraýǵa bolmaıtynyn atap ótip, kóp uzamaı Almaty men Astanada táýlik boıy jumys isteıtin zamanaýı kitaphanalar boı kóteretinin jetkizdi.

Memleket basshysy bolashaqqa senimmen qadam basý úshin tól tarıhymyzdyń aýqymy keń ekenin tolyq sezinip, mádenı muramyzdy saqtap, ony dáripteýimiz qajet dep sanaıdy. Onyń pikirinshe, Qazaqstan – Uly daladaǵy kóshpendiler órkenıetiniń tikeleı murageri. Jer júzine Altyn Orda degen atpen tanylǵan áıgili Joshy ulysy Ortalyq Eýrazıanyń baıtaq dalasyndaǵy eń qýatty memleket retinde moıyndalǵan.

– Joshy áýleti 6 ǵasyr boıy Ortalyq Eýrazıanyń taǵdyryna tikeleı yqpal etti. Ulan-ǵaıyr aýmaqta birtutas órkenıet qurýǵa umtyldy. Joshy ulysy Uly dalany meken etken halyqtardyń san ǵasyrlyq damý baǵdaryn aıqyndap otyrdy. Ulyq ulys memleketti basqarý isin jańa deńgeıge kóterdi. Onyń Rım ımperıasymen uqsastyǵy da – osynda. Bıyl Joshy ulysynyń negizi qalanǵanyna 800 jyl toldy. Búgingi jıynymyz da osy mereıli beleske tuspa-tus kelip otyr. Joshy ulysy Qazaqstannyń memlekettilik dástúrinde aıryqsha oryn alady. Elimizdiń ótkeni, búgini men bolashaǵy onyń tarıhı murasymen tyǵyz astasyp jatyr. Endeshe, Altyn Orda týraly halyqaralyq arenadaǵy túsinik Qazaqstanmen tikeleı baılanysty bolýy kerek, – dedi Prezıdent.

Sonymen qatar Memleket basshysy Qazaqstannyń jeti tomnan turatyn jańa akademıalyq tarıhyn jazý jumystary júıeli júrip jatqanyn habarlady. Bul iske 250 ǵalym, sonyń ishinde 60 sheteldik maman atsalysyp jatyr. Atalǵan eńbektiń derbes bir tomy Joshy ulysyna arnalmaq.

Qasym-Jomart Toqaev byltyr Qazaqstan IýNESKO-nyń Dúnıejúzilik muralar komıtetine múshe bolyp saılanǵanyn eske salyp, elimizdegi qaıtalanbas tabıǵı jáne tarıhı eskertkishterdi keńinen dáripteýge shaqyrdy. Bul rette Prezıdent jerasty meshitterin jáne tylsym tabıǵatymen sheteldikterdiń erekshe qyzyǵýshylyǵyn týǵyzǵan Ústirt qoryǵyn IýNESKO-nyń Dúnıejúzilik muralar tizbesine engizý jóninde tapsyrma berdi.

Buǵan qosa, Memleket basshysy Eshkiólmes jotasyndaǵy, Arpaózen, Quljabasy, Saýysqandyq saılaryndaǵy dala órkenıetiniń san myń jyldyq shejiresi sanalatyn tańbaly tastardy (petroglıfterdi) qorǵaýǵa alý úshin tıisti sharalar qabyldaýdy, sondaı-aq jalpy tarıhı-mádenı muramyzdy saqtaý úshin arheologıalyq qyzmetti júıeleýdi tapsyrdy.

Memleket basshysy óz sózinde ulttyq biregeılikti saqtaý máselesine aıryqsha toqtaldy.

Prezıdenttiń pikirinshe, elimizdiń rýhanı derbestigin saqtap, ony nyǵaıta túsemiz desek, dástúrli dinimiz – sýnnıttik baǵyttaǵy hanafı mázhabyna den qoıýymyz qajet. Bul oraıda Memleket basshysy Islam dininiń Uly dala tórinde taralyp, tamyr jaıýyna orasan zor úles qosqan, túrki álemindegi sopylyq ilimniń negizin qalaǵan Qoja Ahmet Iasaýı muralaryn tereń zerdelep, dáripteýge aıryqsha nazar aýdarǵan jón dep sanaıdy.

Memleket basshysy Ulttyq quryltaı músheleriniń aldynda sóılegen sózinde qoǵamdy jaılaǵan bes keselmen, atap aıtqanda esirtki saýdasy jáne nashaqorlyqpen, lýdomanıamen, turmystyq zorlyq-zombylyq, býllıng jáne agresıamen, vandalızmmen, ysyrapshyldyqpen búkil el bolyp kúresip, tosqaýyl qoıýǵa shaqyrdy.

Sonymen qatar Prezıdent ulttyń jańa kelbetin aıqyndaıtyn negizgi qundylyqtarǵa jeke-jeke toqtaldy. Olar – táýelsizdik jáne otanshyldyq, birlik jáne yntymaq, ádildik jáne jaýapkershilik, zań jáne tártip, eńbekqorlyq pen kásibı biliktilik, jasampazdyq jáne jańashyldyq.

Memleket basshysynyń aıtýynsha, elimizdegi árbir azamat osy basty qundylyqtardy berik ustanýy kerek. Prezıdent usynǵan «Adal azamat» uǵymy munyń bárin túgel qamtıdy. Sonymen birge bul Ádiletti Qazaqstan ıdeıasymen úndesip jatyr.

– Biz osy irgeli qundylyqty urpaq sanasyna sińire berýimiz kerek. Adal azamat degenimiz – jaqsy qasıetterge ıe bolyp, adal eńbek etetin jáne tabysqa adal jolmen jetetin adam. Iaǵnı, adaldyq pen ádildikti bárinen bıik qoıady. Ozyq oıly ult bolý úshin búkil qoǵam sana-sezimin ózgertip, jańa qundylyqtardy ornyqtyrýy kerek. Árbir adam «Adal azamat» degen atqa laıyq bolsa, elimizde ádil qoǵam ornaıdy. «Adal adam – Adal eńbek – Adal tabys» – bir-birinen ajyramaıtyn uǵymdar. Osy úsh taǵandy ozyq ári tabysty elge ozyq ári tabysty elge aınalýdyń basty kilti deýge bolady, – dedi Qasym-Jomart Toqaev.

Ulttyq quryltaıda jurtshylyq atynan Parlament Májilisiniń depýtaty Edil Jańbyrshın, qoǵam qaıratkeri Orazaly Sábden, Parlament Senatynyń depýtaty, «Vozrojdenıe» qazaqstandyq nemister birlestigi» qoǵamdyq qory qamqorshylyq keńesiniń tóraǵasy Evgenıı Bolgert, advokat, «Quqyq qorǵaýshylar» qoǵamdyq qorynyń teń quryltaıshysy Aıman Omarova, Parlament Májilisiniń depýtaty Nıkıta Shatalov, Bala quqyqtary jónindegi ýákil Dınara Zákıeva qoǵamdaǵy ózekti máselelerdi kóterip, ózderiniń oı-pikirlerin ortaǵa saldy.

Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev Quryltaıda aıtylǵan jańa ıdeıalar men usynystar muqıat qaralyp, naqty sharalar qolǵa alynatynyn jetkizdi. Sonymen qatar Ulttyq Quryltaıdyń tórtinshi otyrysyn kelesi jyly Kókshetaýda ótkizýdi usyndy.

Memleket basshysynyń Ulttyq quryltaıda cóılegen sóziniń tolyq mátinimen myna silteme arqyly tanysýǵa bolady.