Valúta baǵamy
  • USD -

    543.5
  • EUR -

    642.5
  • RUB -

    6.53
«Kiltti kiltıpan emes, qorǵan qylý kerek»
Foto: vıdeodan skrınshot 21 naýryz 2025
«Kiltti kiltıpan emes, qorǵan qylý kerek»

Bir kezde ury úıge tereze arqyly kiretin. Qazir ekran arqyly enedi. Buryn qylmys túnde jasalatyn. Endi ol – tańǵy segizde de, túngi on ekide de oryn alady. Óıtkeni ury da, urlatatyn dúnıe de ınternette. Buryn «qaltańdy qaqpas úshin» saqtanatyn edik. Endi sanańdy qaqpas úshin saq bolý qajet.

Kıberqaýipsizdik – HHİ ǵasyrdyń kúzetshisi. Buryn kúzetshi adam bolatyn, endi ol – kod. Beıbit kúndegi soǵys dese – eń aldymen aqparat soǵysy oıǵa oralady. Sebebi jaý shekaradan buryn serverge shabýyldaıdy. Qazirdiń ózinde álemde ár 39 sekýnd saıyn kıbershabýyl tirkeledi. Bul – jahandyq shyndyq. Al Qazaqstan she?

2023 jyly elimizde 2 mıllıonnan astam kıbershabýyl áreketi tirkelgen. Onyń ishinde bankterge, memlekettik organdarǵa, bilim berý uıymdaryna baǵyttalǵandary kóp. Bul – tek tirkelgeni. Tirkelmegeni – aǵys astyndaǵy aısberg. QR UQK-ne qarasty «KZ-CERT» qyzmeti kún saıyn myńdaǵan fıshıng siltemeler men zıandy baǵdarlamalardy buǵattap otyrady. Biraq bul «barıkada» tek syrtqy shabýylǵa arnalǵan. Al ishki qorǵanystyń ózi bólek áńgime.

Máselen, mektep oqýshysy «onlaın olımpıada» siltemesin basyp, búkil mektep jelisin búldirip tastaýy múmkin. Memlekettik qyzmetker feık-saıtqa kirip, ishki qujattar haker qolyna ótýi múmkin. Tipti áleýmettik jelide taraǵan zıandy siltemeni bireý ashyp qalsa, jeke derekterińiz túgel jarıa bolýy da ǵajap emes. Kıberqaýip – kórinbeıdi, biraq soqqysy aýyr. Ol – dybyssyz, biraq derekterdi jaıratatyn «bomba».

Estonıa – kıberqaýipsizdikti eń joǵary deńgeıge qoıǵan el. 2007 jylǵy kıbershabýyldan keıin olar ulttyq derekterdi túgel sıfrlandyrdy, biraq bultty tehnologıada saqtaıdy. Iaǵnı server Estonıada turǵanmen, onyń kóshirmesi Germanıada, Fınlándıada turady. Haker Estonıany shabýyldasa da, derek «qashyp ketedi». Muny olar «sıfrlyq elshi» dep ataıdy. Bizde she? Bizde derek kóbine «ishte», onyń saqtyq sharasy da óz deńgeıinde emes.

Qazaqstanda kıberqaýipsizdik boıynsha «Kıberqalqan» jobasy qolǵa alynǵan. Ulttyq qaýipsizdik komıteti, Sıfrlyq damý mınıstrligi, İshki ister mınıstrligi – bári bul iske aralasýda. Biraq júıelik birizdilik kerek. Óıtkeni shabýyl bir qolmen emes, myń tintýirmen jasalady. Sondyqtan qorǵanys ta keshendi bolýy tıis.

Búgingi tańda elimizdegi derbes derekter bazasy – eń osal núktelerdiń biri. Ásirese medısına, bilim, HQKO júıelerinde azamattardyń aty-jóni, JSN, mekenjaıy, bank shoty sekildi málimetter ashyq aınalysta júr. «Meniń deregimdi kim alady?» deıtinder kóp. Biraq hakerge báribir – ol bir adamnyń emes, mıllıon adamnyń deregin alady. Al bul – úlken saýda.

Kıbershabýyldyń basty túrleri: fıshıng (jalǵan silteme arqyly derek urlaý), malvare (zıandy baǵdarlama), ransomvare (kompúterdi buǵattap, aqsha talap etý), botnet (vırýstalǵan qurylǵylar jelisi). Bulardyń árqaısysy Qazaqstanda tirkelgen. Tipti bir óńirlik gazettiń saıtyn hakerler buzyp, eki kúnge deıin pornosaıtqa baǵyttap qoıǵan oqıǵa bolǵan. Bul – jaı ǵana mysal. Budan úlken qaýipter de bar.

2024 jyldan bastap QR Parlamenti aqparattyq qaýipsizdikke qatysty zańdardy qaıta qarap, áleýmettik jeli men messendjerlerdegi tártipti kúsheıtýge kiristi. Biraq bul – «saldarmen kúres». Sebebi sebep – qoldanýshynyń beıqamdyǵy. Áleýmettik jelidegi saýatsyzdyq, kıbergıgıenanyń joqtyǵy – basty qater. Telefonǵa antıvırýs ornatpaǵan, paróldi birdeı qoıatyn, Wi-Fi-ǵa kez kelgen jerde qosylatyn adamdar kóp. Bular – hakerler úshin «daıyn as».

Dúnıejúzilik banktiń deregi boıynsha, kıbershabýyldan kelgen ekonomıkalyq shyǵyn 2022 jyly álemde 6 trıllıon dollardy qurady. Bul – kıberqylmystyń álemdegi úshinshi iri ekonomıkaǵa aınalǵanyn bildiredi. AQSH-ta bir kıbershabýyl orta eseppen 4,5 mıllıon dollarǵa shyǵyn keltiredi. Qazaqstanda da keıbir bankter men kompanıalar shabýylǵa tap bolyp, qomaqty qarajatynan aıyrylǵan. Biraq kópshilik mundaı aqparatty ashyq jarıalamaıdy – ımıj úshin.

Al biz ne isteýimiz kerek? Birinshi kezekte – kıberqaýipsizdik mádenıetin qalyptastyrý. Bul – mektep qabyrǵasynan bastalýy tıis. «Sıfrlyq saýattylyq» sabaǵy jaı ǵana «Google izdeý» emes, qaýipsizdikke baǵyttalǵan bolýy qajet. Ekinshiden, memlekettik qurylymdar men bıznes sektor ishki jelisin tekserip, «aq shabýyl» arqyly álsiz tustaryn anyqtap otyrýy kerek. Úshinshiden, ulttyq JI negizinde kıbershabýyldy aldyn ala boljaıtyn júıeler qurý – ýaqyt talaby.

Izraıl – kıberqaýipsizdik salasynda álemdegi kóshbasshy. Onda kıberqaýip – ulttyq qaýipsizdikpen teń. Áskerı qyzmetke alynǵandar aldymen sıfrlyq qorǵanys bólimderine irikteledi. Biz de dál solaı qaraýymyz kerek. Sebebi búgin qarýmen emes, kodpen urysatyn zaman. Jaýdyń bet-júzin kórmeısiń. Biraq ol seniń serverińde otyr.

Kıberqaýipsizdik – tek IT mamandardyń sharýasy emes. Ol – ár qoldanýshynyń da jaýapkershiligi. Ár azamat óziniń smartfony, kompúteri, áleýmettik jelidegi profıli úshin jaýapty. Sebebi ury terezeden emes, ekrannan kiredi. Onyń kilti – bizdegi nemquraılylyqta. Endeshe, kiltti kiltıpan emes, qorǵan qylýymyz kerek.

Qorytyndy: Qazaqstan – damyp kele jatqan sıfrlyq memleket. Biraq sıfrlaný – kıberqaýipsizdikpen birge júrýi tıis. Áıtpese sandyq damý san soqtyryp ketýi múmkin. Ár júıe – bekinis. Ár qoldanýshy – sarbaz. Al ár derek – ulttyq baılyq. Ony qorǵaý – el qorǵany.

Qazir qaýip – kózge kórinbeıdi. Biraq soqqysy – joıqyn. Sondyqtan bizge ınternetke emes, qaýipsiz ınternetke kóshý kerek. Bul – mindet. Bul – bolashaqtyń kepili.

 

RELATED NEWS
Kóz tımesin, kólik buıyrdy! Ermektiń 10 mıllıony jaıly hıkaıa
18 sáýir 2025
Kóz tımesin, kólik buıyrdy! Ermektiń 10 mıllıony jaıly hıkaıa

Adamnyń peshenesine jazylǵan baqtyń qaı kúni, qaı sátte, qaı jerden tógilip túsetinin kim bilgen? Bireý ómir boıy tyrysady da, eshteńe shyqpaıdy. Bireý shaı iship otyryp, shynaıy jeńimpaz atanady.

Astanalyq Ermek Baımbetov — dál sondaılardyń biri. Jańa kólik emes, jańa úmitke ıe bolǵan azamat. Onyń baǵy — ǵalamtordyń ar jaǵynan kelgen. Al baqyt — qoıý, kúreń shaı ústinde kútip turǵan.

Bir kúni Ermek "Sátti juldyzdyń" jarnamasyn kóredi. Bireýler mundaıǵa selt etpeıdi. "Báribir jolym bolmaıdy" deıdi. Al Ermek... táýekel etti. Eki bılet satyp aldy. Bar bolǵany — eki bılet! Biri — jaı qaǵaz. Ekinshisi — 10 mıllıon teńgelik altyn qujat bolyp shyqty.

"Keshki shaı ústinde otyr edik. Qońyraý shalyndy. «Siz kólik utyp aldyńyz», deıdi. Á degende alaıaqtar shyǵar dep oıladym. Biraq bılet nómirin aıtty, telefon nómirin aıtty. Saıttan qarap edim — shynymen de men ekenmin..." – deıdi ózi.

Keıde sene salý qıyn. Ásirese qazaq senim men kúmánniń arasynda júredi. Al Ermektiń qýanyshy — keıinirek keldi. Bastapqyda – tosyn, keıin – tushshymdy. Ol kólikti emes, onyń ornyna beriletin 10 mıllıon teńgeni tańdady. Qaıda jumsamaq? Bir bóligi — ákesiniń emine, qalǵany — nesıege.

Kim ne dese de, bul — bir adamnyń ǵana emes, bir áýlettiń jeńisi.

Sátti juldyz – sátti kúnniń habarshysy ma?

«Sátti juldyz» ulttyq lotereıasy — sońǵy on jylda myńdaǵan adamnyń úmitine ushqyn bergen uıym. Elimizdiń túkpir-túkpirindegi 200-den astam saýda núktesinde armandar bıletpen satylyp jatyr desek, asyra aıtqandyq bolmas.

Jeńimpaz kóp. Eń úlken júlde — 150 mıllıon teńge. Qyzylordadan shyqqan qatysýshy utyp alǵan. Bul endi qarapaıym baılyq emes, bir óńirdiń jańalyǵy.

Al alda ne kútip tur? Taǵy da páter, taǵy da kólik!

Qazaq "kóp qorqytady, tereń batyrady" deıdi. Kóptiń ishinen dara shyǵý ońaı emes. Biraq kelesi múmkindikter de daıyn tur:

20 sáýir — páter oınatylady («TeleBingo» oıyny);

30 sáýir — avtokólik oınatylady («6/49» oıyny);

Djekpot qazirdiń ózinde 572 mıllıon teńge bolyp tur! Sandardyń ózi sóılep tur.

Mine, osynyń biri — «LotoNabor Kvartıra». 5 bıletten turatyn bul jınaq — páterge aparar bes qadam. Ár bılet — óz aldyna bir múmkindik.

Utys jeksenbi, 20 sáýirde, saǵat 10:00-de, «31 arnada» tikeleı efırde ótedi. Kózben kórip, kóńilmen utýdyń joly osy.

Jeńis jeke emes, qoǵamǵa ortaq

Jeńiske jetken ár teńgeniń 10 paıyzy — qazaq sportyna ketedi. Taǵy 10 paıyzy — «Qazaqstan halqyna» qoǵamdyq qoryna aýdarylady. Demek, bireýdiń baǵy — elge qaıyrly. Oıyn oınasań da, oımen oınar kezeń bul.

Ermektiń joly boldy. Keleside kim biledi — baǵyńyz sizge buıyryp qalýy da ǵajap emes. Qaırattan týǵan qaısarlyq pen úmittiń arasy keıde bar bolǵany eki bılet qana.

 

marıaldyń aqysy tólengen.

 

ÓMİRDİ ÓZGERTKEN JEŃİS
30 shilde 2025
ÓMİRDİ ÓZGERTKEN JEŃİS

Keıbir kúnder bar. Tańmen talasa turyp, keshke deıin kúıbeń tirlikpen ótip ketedi. Al keı kúnder bar – ómirdiń betalysyn basqa arnaǵa burady. 20 shilde sondaı kún boldy. Sebebi dál sol kúni TeleBingo oıynynyń efırinde bir emes, eki birdeı taǵdyr ózgerdi. Biri – astanalyq Ǵalymjan, ekinshisi – Túrkistan oblysynyń turǵyny, Vera esimdi úı sharýasyndaǵy áıel.

Bul – jaı ǵana jeńis emes. Bul – júrekke úmit, kózge qýanysh, ómirge ózgeris syılaǵan sát.

6 842 242 teńge. Bir sátte kelgen jeńildik

Munaı men gazdyń arasynda júrip, kúnde eńbek etip júrgen Ǵalymjan – elorda turǵyny. TeleBingo, LOTO 6/49 jáne 5/36 sekildi lotereıalardyń burynnan qatysýshysy. Bul joly da sáttilik qasynan tabyldy. Týra 6 842 242 teńge. Bul – tek aqsha emes, bul – erkin tynys, jeńil dem, bolashaqqa degen senim.

"Úlken qyzyǵýshylyqpen qatysamyn. Biraq jaýapkershilikti de umytpaımyn. Árıne, mundaı jeńis qýanysh pen jeńildik sezimin ákeledi", – deıdi Ǵalymjan. Úılengen, eki balanyń ákesi. Bul aqsha – tek ózine emes, otbasynyń bolashaǵyna salynǵan ınvestısıa. Qaryz jabylady, kúndelikti shyǵyn retteledi.

Jeńis – eńbekpen úıleskende ǵana shynaıy baqytqa aınalady.

Tólebı aýdany. Úı sharýasyndaǵy áıel. 15 mıllıon teńge.

Veranyń oqıǵasy tipti kınoǵa suranyp turǵandaı. Jáı ǵana áıel. Jáı ǵana ana. Úsh balanyń anasy. Joldasynyń súıenishi. Ájesiniń kútýshisi. Alǵashqy lotereıa bıletin úsh aı buryn ǵana satyp alǵan. Buryn-sońdy mundaıǵa qatyspaǵan. Biraq ishteı bir úmitpen satyp alǵan. Sol úmit aqtaldy.

Teledıdardan páter utysy jaıly estigende, sene almady. Ulttyq lotereıanyń call-ortalyǵyna ózi habarlasyp, tekserip kórdi. Sosyn ǵana Shymkenttegi "Sátti Juldyz" keńsesine baryp, utysyn rásimdedi. Biraq páter emes, 15 000 000 teńge aqshalaı syılyqty tańdady. Sebebi ómirdiń jospary keıde páterden de keń.

"Negizi meniń jolym boldy. Al ári qaraı ne bolaryn ómir ózi kórsetedi", – deıdi Vera kúlimdep. Bul kúlki – ishki senimniń, júrek qýanyshynyń beınesi.

Lotereıa – úmittiń ekinshi aty

Keıde biz lotereıany tek sáttilik oıyny dep qabyldaımyz. Biraq árbir bılet – bir taǵdyr. Árbir tıraj – jańa taraý. TeleBingo, LOTO 6/49, 5/36 – bul sandar ǵana emes. Bul – qarapaıym adamdardyń erekshe oqıǵalary. Bul – elimizdiń túkpir-túkpirindegi úmit sáýlesi.

"Jeńimpazdarymyzdy shyn júrekten quttyqtaımyn! Biz árqashan lotereıa qatysýshylaryna qýanysh pen jaqsy emosıalar syılaýǵa daıynbyz. Árbir jeńis – bul jaı ǵana sáttilik emes, shabyt beretin jáne armandarǵa senim uıalatatyn shynaıy oqıǵa", – dedi "Sátti Juldyz" Ulttyq lotereıasynyń prezıdenti Marıa Lytkına.

Bul sózdiń astarynda – júzdegen, myńdaǵan taǵdyrdyń úni jatyr.

29 shilde. Taǵy bir múmkindik.

Jeńis esigin qaqqan sát – qaıta aınalyp soǵýy múmkin. Ol úshin bir ǵana bılet jetkilikti. 29 shildede "Sátti Juldyzdyń" YouTube arnasynda tikeleı efırde LOTO 6/49 qatysýshylary arasynda otbasylyq krosover utysy ótedi. Qatysý úshin 3 000 teńgelik bılet satyp alý jetkilikti. Bıletter saýda núktelerinde jáne sz.kz saıtynda qoljetimdi.

Bul tek temir men dóńgelek emes. Bul – otbasyǵa arnalǵan jańa saıahat. Jańa betburys.

Bir bılet – bir ómir

Ǵalymjan men Veranyń hıkaıasy – lotereıanyń jaı oıyn emes ekenin dáleldeıdi. Bul – senim men shabyttyń, úmit pen bolashaqtyń toǵysqan tusy. Keıde tek bir bılet – ómirdiń baǵytyn túbegeıli ózgertip jiberedi.

Ulys.kz oqyrmandaryna aıtarymyz: sáttilik kútpegen sátte keledi. Biraq oǵan daıyn bolý – óz qolyńyzda.

Al sizdiń bıletińiz daıyn ba?

 

Páter utyp alǵan adam kim?
28 sáýir 2025
Páter utyp alǵan adam kim?

Telefon shyryldady. «Siz páter utyp aldyńyz» dedi. «Alaıaqtyq emes pe?» dep oılady. Eki kún boıy senbedi. Úshinshi kúni ǵana Almatydaǵy bas keńsege kirgende baryp kóz jetkizdi. Shyn eken. Qaǵaz júzinde emes, ómirde.

Bul – Vasılııdiń hıkaıasy. Ol – qarapaıym eńbek adamy. Elimizdiń óndiris oryndarynda jıyrma jyldan beri vahtalyq ádispen jumys istep keledi. Almatyda turady. Alys jol, aýyr jumys, uzaq aýysym – bári úırenshikti. Biraq myna jańalyq oǵan múlde úırenshikti emes.

– Lotereıaǵa shamamen eki jyldan beri qatysyp júrmin, – deıdi ol. – Aptasyna kemi eki ret bılet alamyn.

Sáti túsken kún – dál osy apta. Qolyna tıgen – baspana. Biraq bul qýanysh bastapqyda kúmánmen kelgen.

– Basynda shyn aıtsam, senbedim. «Skam shyǵar» dep oıladym. Qazir kim kóringen telefon shalyp, aldap-arbaıdy ǵoı. Biraq birneshe márte habarlasty. Keıin ózim kelip kórdim. Mine, sol kezde ǵana ras ekenin túsindim, – deıdi Vasılıı.

Jeńimpazben sóılesip otyrǵanda onyń sózderinde bir zańdylyq baıqaldy: úmit úzilmegen. Ol senip kelgen. Seniminiń syry – sabyr men turaqtylyq.

– Buǵan deıin de úmitimdi úzbeı, bılet alyp júrdim. Qazir senimim tipti kúsheıdi. Odan ári de qatysa berem, – deıdi.

Bir qyzyǵy, Vasılıı jeńisi týraly eshkimge aıtpaǵan. Qazir de aıtqysy joq. «Tynysh ómir súrgiń kelse, kópke jarıa etpe» deıdi. Onyń bul sózi búgingi qoǵamnyń bir kórinisi ispetti.

– Ashyq aıtyp, jarıa etken durys emes dep oılamaımyn. Kúnde bireý habarlasyp, mazany alady. Sol úshin eshkimge aıtpadym, – deıdi ol.

Lotereıaǵa kelsek, Vasılıı kóbine TeleBingo men 5/36 bıletterin satyp alady. Bastapqyda sandardy ózi tańdaıtyn. Tipti nýmerologıany zerttep kórgen. Biraq sońǵy ýaqytta bárin avtomatqa tapsyrǵan. Utqan nómir de avtomatty túrde tańdalǵan.

– Buryn iri saýda dúkenderinen qaǵaz bılet alatynmyn. Sońǵy alty aıda onlaınǵa kóshtim. Yńǵaıly ári jyldam, – deıdi.

Sóz sońynda ol barlyq qatysýshylarǵa qarapaıym, biraq senimdi keńes berdi:

– Úmit úzbeńizder. Bálkim, bir kúni siz de utyp qalarsyz. Eshteńe de beker emes.

Tanymal qoǵam qaıratkeri aıtqandaı, «Baqyt – daıyn turǵan qaqpa. Biraq ony ashý úshin senimniń kilti kerek». Vasılıı sol kiltti tapty. Endi jańa ómirdiń esigin ashty.

Kelesi kezek – Krosover!

30 sáýir kúni saǵat 22:00-de ótetin kezekti tırajda basty júlde – 282 819 500 teńgeden asady jáne Krosover avtokóligi oınatylady.

«LOTO 6/49» lotereıasynyń LotoJıyn formatynda usynylǵan arnaıy toptamasy arqyly ár qatysýshy bir emes, birden 6 múmkindikke ıe bolady. Árbir LotoJıyn 6 bıletten turady, al sandar júıesi kezdeısoq tańdalady. Utysqa qatysý onlaın rejımde qoljetimdi.

Tikeleı efır YouTube jelilesindegi Satty Zhuldyz arnasy arqyly júrgiziledi.

Áleýmettik jaýapkershilik:

Oıynnan túsken tabystyń 10%-y otandyq sportty qoldaýǵa, al taǵy 10%-y «Qazaqstan halqyna» qoǵamdyq qoryna aýdarylady.

Múmkindik qashan kelip qalatynyn eshkim bilmeıdi. Vasılııge buıyrǵan baqyt, bálkim, erteń sizdiń esigińizdi qaǵar!

Biz týraly
ulys.kz — aqparattyq, saraptamalyq jáne tanymdyq baǵyttaǵy materıaldardy beredi.
 
Mýltımedıalyq joba zaman talabyna saı jasalǵan. Qazaqstannyń aqparattyq naryǵyn sapaly
kontentpen qamtamasyz etýge úles qosýǵa baǵyttalǵan. Mundaǵy saraptamalyq, tanymdyq
maqalalar san salany qamtıdy. Geostrategıa, geoekonomıka, geosaıasat, halyqaralyq
qatynastar men eldiń ishki-syrtqy saıasaty, ekonomıka, jahanda bolyp jatqan tektonıkalyq
ózgerister men trend taqyryptar ulttyq múdde turǵysynan tereń taldanyp qazaq
oqyrmandaryna jetkiziledi. Ortalyq Azıa men Túrki álemine erekshe kóńil bólinedi.