Valúta baǵamy
  • USD -

    523.5
  • EUR -

    613.5
  • RUB -

    6.71
«Kiltti kiltıpan emes, qorǵan qylý kerek»
Foto: vıdeodan skrınshot 21 naýryz 2025
«Kiltti kiltıpan emes, qorǵan qylý kerek»

Bir kezde ury úıge tereze arqyly kiretin. Qazir ekran arqyly enedi. Buryn qylmys túnde jasalatyn. Endi ol – tańǵy segizde de, túngi on ekide de oryn alady. Óıtkeni ury da, urlatatyn dúnıe de ınternette. Buryn «qaltańdy qaqpas úshin» saqtanatyn edik. Endi sanańdy qaqpas úshin saq bolý qajet.

Kıberqaýipsizdik – HHİ ǵasyrdyń kúzetshisi. Buryn kúzetshi adam bolatyn, endi ol – kod. Beıbit kúndegi soǵys dese – eń aldymen aqparat soǵysy oıǵa oralady. Sebebi jaý shekaradan buryn serverge shabýyldaıdy. Qazirdiń ózinde álemde ár 39 sekýnd saıyn kıbershabýyl tirkeledi. Bul – jahandyq shyndyq. Al Qazaqstan she?

2023 jyly elimizde 2 mıllıonnan astam kıbershabýyl áreketi tirkelgen. Onyń ishinde bankterge, memlekettik organdarǵa, bilim berý uıymdaryna baǵyttalǵandary kóp. Bul – tek tirkelgeni. Tirkelmegeni – aǵys astyndaǵy aısberg. QR UQK-ne qarasty «KZ-CERT» qyzmeti kún saıyn myńdaǵan fıshıng siltemeler men zıandy baǵdarlamalardy buǵattap otyrady. Biraq bul «barıkada» tek syrtqy shabýylǵa arnalǵan. Al ishki qorǵanystyń ózi bólek áńgime.

Máselen, mektep oqýshysy «onlaın olımpıada» siltemesin basyp, búkil mektep jelisin búldirip tastaýy múmkin. Memlekettik qyzmetker feık-saıtqa kirip, ishki qujattar haker qolyna ótýi múmkin. Tipti áleýmettik jelide taraǵan zıandy siltemeni bireý ashyp qalsa, jeke derekterińiz túgel jarıa bolýy da ǵajap emes. Kıberqaýip – kórinbeıdi, biraq soqqysy aýyr. Ol – dybyssyz, biraq derekterdi jaıratatyn «bomba».

Estonıa – kıberqaýipsizdikti eń joǵary deńgeıge qoıǵan el. 2007 jylǵy kıbershabýyldan keıin olar ulttyq derekterdi túgel sıfrlandyrdy, biraq bultty tehnologıada saqtaıdy. Iaǵnı server Estonıada turǵanmen, onyń kóshirmesi Germanıada, Fınlándıada turady. Haker Estonıany shabýyldasa da, derek «qashyp ketedi». Muny olar «sıfrlyq elshi» dep ataıdy. Bizde she? Bizde derek kóbine «ishte», onyń saqtyq sharasy da óz deńgeıinde emes.

Qazaqstanda kıberqaýipsizdik boıynsha «Kıberqalqan» jobasy qolǵa alynǵan. Ulttyq qaýipsizdik komıteti, Sıfrlyq damý mınıstrligi, İshki ister mınıstrligi – bári bul iske aralasýda. Biraq júıelik birizdilik kerek. Óıtkeni shabýyl bir qolmen emes, myń tintýirmen jasalady. Sondyqtan qorǵanys ta keshendi bolýy tıis.

Búgingi tańda elimizdegi derbes derekter bazasy – eń osal núktelerdiń biri. Ásirese medısına, bilim, HQKO júıelerinde azamattardyń aty-jóni, JSN, mekenjaıy, bank shoty sekildi málimetter ashyq aınalysta júr. «Meniń deregimdi kim alady?» deıtinder kóp. Biraq hakerge báribir – ol bir adamnyń emes, mıllıon adamnyń deregin alady. Al bul – úlken saýda.

Kıbershabýyldyń basty túrleri: fıshıng (jalǵan silteme arqyly derek urlaý), malvare (zıandy baǵdarlama), ransomvare (kompúterdi buǵattap, aqsha talap etý), botnet (vırýstalǵan qurylǵylar jelisi). Bulardyń árqaısysy Qazaqstanda tirkelgen. Tipti bir óńirlik gazettiń saıtyn hakerler buzyp, eki kúnge deıin pornosaıtqa baǵyttap qoıǵan oqıǵa bolǵan. Bul – jaı ǵana mysal. Budan úlken qaýipter de bar.

2024 jyldan bastap QR Parlamenti aqparattyq qaýipsizdikke qatysty zańdardy qaıta qarap, áleýmettik jeli men messendjerlerdegi tártipti kúsheıtýge kiristi. Biraq bul – «saldarmen kúres». Sebebi sebep – qoldanýshynyń beıqamdyǵy. Áleýmettik jelidegi saýatsyzdyq, kıbergıgıenanyń joqtyǵy – basty qater. Telefonǵa antıvırýs ornatpaǵan, paróldi birdeı qoıatyn, Wi-Fi-ǵa kez kelgen jerde qosylatyn adamdar kóp. Bular – hakerler úshin «daıyn as».

Dúnıejúzilik banktiń deregi boıynsha, kıbershabýyldan kelgen ekonomıkalyq shyǵyn 2022 jyly álemde 6 trıllıon dollardy qurady. Bul – kıberqylmystyń álemdegi úshinshi iri ekonomıkaǵa aınalǵanyn bildiredi. AQSH-ta bir kıbershabýyl orta eseppen 4,5 mıllıon dollarǵa shyǵyn keltiredi. Qazaqstanda da keıbir bankter men kompanıalar shabýylǵa tap bolyp, qomaqty qarajatynan aıyrylǵan. Biraq kópshilik mundaı aqparatty ashyq jarıalamaıdy – ımıj úshin.

Al biz ne isteýimiz kerek? Birinshi kezekte – kıberqaýipsizdik mádenıetin qalyptastyrý. Bul – mektep qabyrǵasynan bastalýy tıis. «Sıfrlyq saýattylyq» sabaǵy jaı ǵana «Google izdeý» emes, qaýipsizdikke baǵyttalǵan bolýy qajet. Ekinshiden, memlekettik qurylymdar men bıznes sektor ishki jelisin tekserip, «aq shabýyl» arqyly álsiz tustaryn anyqtap otyrýy kerek. Úshinshiden, ulttyq JI negizinde kıbershabýyldy aldyn ala boljaıtyn júıeler qurý – ýaqyt talaby.

Izraıl – kıberqaýipsizdik salasynda álemdegi kóshbasshy. Onda kıberqaýip – ulttyq qaýipsizdikpen teń. Áskerı qyzmetke alynǵandar aldymen sıfrlyq qorǵanys bólimderine irikteledi. Biz de dál solaı qaraýymyz kerek. Sebebi búgin qarýmen emes, kodpen urysatyn zaman. Jaýdyń bet-júzin kórmeısiń. Biraq ol seniń serverińde otyr.

Kıberqaýipsizdik – tek IT mamandardyń sharýasy emes. Ol – ár qoldanýshynyń da jaýapkershiligi. Ár azamat óziniń smartfony, kompúteri, áleýmettik jelidegi profıli úshin jaýapty. Sebebi ury terezeden emes, ekrannan kiredi. Onyń kilti – bizdegi nemquraılylyqta. Endeshe, kiltti kiltıpan emes, qorǵan qylýymyz kerek.

Qorytyndy: Qazaqstan – damyp kele jatqan sıfrlyq memleket. Biraq sıfrlaný – kıberqaýipsizdikpen birge júrýi tıis. Áıtpese sandyq damý san soqtyryp ketýi múmkin. Ár júıe – bekinis. Ár qoldanýshy – sarbaz. Al ár derek – ulttyq baılyq. Ony qorǵaý – el qorǵany.

Qazir qaýip – kózge kórinbeıdi. Biraq soqqysy – joıqyn. Sondyqtan bizge ınternetke emes, qaýipsiz ınternetke kóshý kerek. Bul – mindet. Bul – bolashaqtyń kepili.

 

RELATED NEWS
Kóz tımesin, kólik buıyrdy! Ermektiń 10 mıllıony jaıly hıkaıa
18 sáýir 2025
Kóz tımesin, kólik buıyrdy! Ermektiń 10 mıllıony jaıly hıkaıa

Adamnyń peshenesine jazylǵan baqtyń qaı kúni, qaı sátte, qaı jerden tógilip túsetinin kim bilgen? Bireý ómir boıy tyrysady da, eshteńe shyqpaıdy. Bireý shaı iship otyryp, shynaıy jeńimpaz atanady.

Astanalyq Ermek Baımbetov — dál sondaılardyń biri. Jańa kólik emes, jańa úmitke ıe bolǵan azamat. Onyń baǵy — ǵalamtordyń ar jaǵynan kelgen. Al baqyt — qoıý, kúreń shaı ústinde kútip turǵan.

Bir kúni Ermek "Sátti juldyzdyń" jarnamasyn kóredi. Bireýler mundaıǵa selt etpeıdi. "Báribir jolym bolmaıdy" deıdi. Al Ermek... táýekel etti. Eki bılet satyp aldy. Bar bolǵany — eki bılet! Biri — jaı qaǵaz. Ekinshisi — 10 mıllıon teńgelik altyn qujat bolyp shyqty.

"Keshki shaı ústinde otyr edik. Qońyraý shalyndy. «Siz kólik utyp aldyńyz», deıdi. Á degende alaıaqtar shyǵar dep oıladym. Biraq bılet nómirin aıtty, telefon nómirin aıtty. Saıttan qarap edim — shynymen de men ekenmin..." – deıdi ózi.

Keıde sene salý qıyn. Ásirese qazaq senim men kúmánniń arasynda júredi. Al Ermektiń qýanyshy — keıinirek keldi. Bastapqyda – tosyn, keıin – tushshymdy. Ol kólikti emes, onyń ornyna beriletin 10 mıllıon teńgeni tańdady. Qaıda jumsamaq? Bir bóligi — ákesiniń emine, qalǵany — nesıege.

Kim ne dese de, bul — bir adamnyń ǵana emes, bir áýlettiń jeńisi.

Sátti juldyz – sátti kúnniń habarshysy ma?

«Sátti juldyz» ulttyq lotereıasy — sońǵy on jylda myńdaǵan adamnyń úmitine ushqyn bergen uıym. Elimizdiń túkpir-túkpirindegi 200-den astam saýda núktesinde armandar bıletpen satylyp jatyr desek, asyra aıtqandyq bolmas.

Jeńimpaz kóp. Eń úlken júlde — 150 mıllıon teńge. Qyzylordadan shyqqan qatysýshy utyp alǵan. Bul endi qarapaıym baılyq emes, bir óńirdiń jańalyǵy.

Al alda ne kútip tur? Taǵy da páter, taǵy da kólik!

Qazaq "kóp qorqytady, tereń batyrady" deıdi. Kóptiń ishinen dara shyǵý ońaı emes. Biraq kelesi múmkindikter de daıyn tur:

20 sáýir — páter oınatylady («TeleBingo» oıyny);

30 sáýir — avtokólik oınatylady («6/49» oıyny);

Djekpot qazirdiń ózinde 572 mıllıon teńge bolyp tur! Sandardyń ózi sóılep tur.

Mine, osynyń biri — «LotoNabor Kvartıra». 5 bıletten turatyn bul jınaq — páterge aparar bes qadam. Ár bılet — óz aldyna bir múmkindik.

Utys jeksenbi, 20 sáýirde, saǵat 10:00-de, «31 arnada» tikeleı efırde ótedi. Kózben kórip, kóńilmen utýdyń joly osy.

Jeńis jeke emes, qoǵamǵa ortaq

Jeńiske jetken ár teńgeniń 10 paıyzy — qazaq sportyna ketedi. Taǵy 10 paıyzy — «Qazaqstan halqyna» qoǵamdyq qoryna aýdarylady. Demek, bireýdiń baǵy — elge qaıyrly. Oıyn oınasań da, oımen oınar kezeń bul.

Ermektiń joly boldy. Keleside kim biledi — baǵyńyz sizge buıyryp qalýy da ǵajap emes. Qaırattan týǵan qaısarlyq pen úmittiń arasy keıde bar bolǵany eki bılet qana.

 

marıaldyń aqysy tólengen.

 

Páter utyp alǵan adam kim?
28 sáýir 2025
Páter utyp alǵan adam kim?

Telefon shyryldady. «Siz páter utyp aldyńyz» dedi. «Alaıaqtyq emes pe?» dep oılady. Eki kún boıy senbedi. Úshinshi kúni ǵana Almatydaǵy bas keńsege kirgende baryp kóz jetkizdi. Shyn eken. Qaǵaz júzinde emes, ómirde.

Bul – Vasılııdiń hıkaıasy. Ol – qarapaıym eńbek adamy. Elimizdiń óndiris oryndarynda jıyrma jyldan beri vahtalyq ádispen jumys istep keledi. Almatyda turady. Alys jol, aýyr jumys, uzaq aýysym – bári úırenshikti. Biraq myna jańalyq oǵan múlde úırenshikti emes.

– Lotereıaǵa shamamen eki jyldan beri qatysyp júrmin, – deıdi ol. – Aptasyna kemi eki ret bılet alamyn.

Sáti túsken kún – dál osy apta. Qolyna tıgen – baspana. Biraq bul qýanysh bastapqyda kúmánmen kelgen.

– Basynda shyn aıtsam, senbedim. «Skam shyǵar» dep oıladym. Qazir kim kóringen telefon shalyp, aldap-arbaıdy ǵoı. Biraq birneshe márte habarlasty. Keıin ózim kelip kórdim. Mine, sol kezde ǵana ras ekenin túsindim, – deıdi Vasılıı.

Jeńimpazben sóılesip otyrǵanda onyń sózderinde bir zańdylyq baıqaldy: úmit úzilmegen. Ol senip kelgen. Seniminiń syry – sabyr men turaqtylyq.

– Buǵan deıin de úmitimdi úzbeı, bılet alyp júrdim. Qazir senimim tipti kúsheıdi. Odan ári de qatysa berem, – deıdi.

Bir qyzyǵy, Vasılıı jeńisi týraly eshkimge aıtpaǵan. Qazir de aıtqysy joq. «Tynysh ómir súrgiń kelse, kópke jarıa etpe» deıdi. Onyń bul sózi búgingi qoǵamnyń bir kórinisi ispetti.

– Ashyq aıtyp, jarıa etken durys emes dep oılamaımyn. Kúnde bireý habarlasyp, mazany alady. Sol úshin eshkimge aıtpadym, – deıdi ol.

Lotereıaǵa kelsek, Vasılıı kóbine TeleBingo men 5/36 bıletterin satyp alady. Bastapqyda sandardy ózi tańdaıtyn. Tipti nýmerologıany zerttep kórgen. Biraq sońǵy ýaqytta bárin avtomatqa tapsyrǵan. Utqan nómir de avtomatty túrde tańdalǵan.

– Buryn iri saýda dúkenderinen qaǵaz bılet alatynmyn. Sońǵy alty aıda onlaınǵa kóshtim. Yńǵaıly ári jyldam, – deıdi.

Sóz sońynda ol barlyq qatysýshylarǵa qarapaıym, biraq senimdi keńes berdi:

– Úmit úzbeńizder. Bálkim, bir kúni siz de utyp qalarsyz. Eshteńe de beker emes.

Tanymal qoǵam qaıratkeri aıtqandaı, «Baqyt – daıyn turǵan qaqpa. Biraq ony ashý úshin senimniń kilti kerek». Vasılıı sol kiltti tapty. Endi jańa ómirdiń esigin ashty.

Kelesi kezek – Krosover!

30 sáýir kúni saǵat 22:00-de ótetin kezekti tırajda basty júlde – 282 819 500 teńgeden asady jáne Krosover avtokóligi oınatylady.

«LOTO 6/49» lotereıasynyń LotoJıyn formatynda usynylǵan arnaıy toptamasy arqyly ár qatysýshy bir emes, birden 6 múmkindikke ıe bolady. Árbir LotoJıyn 6 bıletten turady, al sandar júıesi kezdeısoq tańdalady. Utysqa qatysý onlaın rejımde qoljetimdi.

Tikeleı efır YouTube jelilesindegi Satty Zhuldyz arnasy arqyly júrgiziledi.

Áleýmettik jaýapkershilik:

Oıynnan túsken tabystyń 10%-y otandyq sportty qoldaýǵa, al taǵy 10%-y «Qazaqstan halqyna» qoǵamdyq qoryna aýdarylady.

Múmkindik qashan kelip qalatynyn eshkim bilmeıdi. Vasılııge buıyrǵan baqyt, bálkim, erteń sizdiń esigińizdi qaǵar!

Bes mıllıon teńge – bes saýapqa tatıdy
27 maýsym 2025
Bes mıllıon teńge – bes saýapqa tatıdy

Bes mıllıon. Bireýge – kólik, ekinshisine – páter. Úshinshisine – ómir boıy mańdaı termen tappaǵan tabys. Al astanalyq Qaırym Jarys úshin – júrekpen kelgen jaqsylyqtyń esigi.

Bul – jaı ǵana utys emes. Bul – taǵdyrdyń syıy, Allanyń belgilegen mejesi. Óıtkeni ol sátsizdikten sharshamaǵan, sáttilikke semirmegen. Mańdaı ter men mańdaı jaryqtyń dál ortasynda júrgen qazaq balasy.

Mońǵolıadan – máńgilik mekenge

Qaırym Jarystyń taǵdyr joly torǵaıdyń qanatymen syzǵan kóktemge uqsaıdy. 2012 jyly 21 naýryz – Ulystyń uly kúni – atamekenge, Qazaqstanǵa taban tiregen. Qanmen kelgen qasıet, jermen bitken meıir.

Ol – úsh balanyń ákesi. Otbasyna ıe, ata-anaǵa arqa súıer ul. Qarapaıym tirliktiń ishinde, artyq aıqaısyz, esepsiz eseppen emes, nıetpen ómir súrip júrgen azamat. Eline erkin kelip, enshisin eńbekpen alǵan qandas.

Bir kúni dúkenge bara jatyp, Ýálıhanov kóshesindegi ájeden «3 Alma» atty lotereıa bıletin satyp alady. Buryn da alyp júrgen. Biraq dál osy joly Allanyń syıy basqa boldy – sanaýly sekýndtardan soń, bes mıllıon teńge utyp alady.

Jeńis – jalǵyzdyń emes, jurttyń qýanyshy

Jeńisti jalǵyz toılaǵan joq. Aldymen jubaıymen bólisti. Balalaryn qýantty. Baýyry men ata-anasyna jetkizdi. Sosyn júregimen oılap, basqalarǵa kómektesý kerektigin túsindi. Óıtkeni:

«Ózin ǵana oılaǵan – jamandyqtyń belgisi, ózgeni de oılaý – adamgershiliktiń belgisi», – deıdi qazaq.

Qaırym – osy maqaldyń tiri mysaly.

Jubaıy bastapqyda senbegen. «Qaıdaǵy bes mıllıon? Lotereıaǵa senetin ýaqyt pa bul?!» dep qarsy bolǵan. Biraq qujattardy kórip, kóńili ornyna tústi. Bala-shaǵa qýandy. Qýanysh – jaı baılyqta emes, nıettegi baılyqta.

Qaırym bul utystyń bir bóligin qaıyrymdylyqqa jumsamaq. «Qınalǵan otbasy kóp, kómektessek – qaıyrly is» deıdi. Qalǵanyn jaqyn-jýyqqa bólip bermek. Jasaǵan jaqsylyǵynyń esebin emes, saýabyn kútedi.

Sáttilik – súrinbeı jetken shúkir

Qaırym aıyna bir-aq ret bılet alady. Ár joly birdeńe utyp júrgen. Kishkentaı sandar – úlken maǵynaǵa ıe. Jeńgenin emes, bóliskenin maqtan tutady.

– Bılet alǵan kezde ishki bir tynyshtyq boldy. Kóńilim alańsyz edi. Keıde adamnyń júregi sezedi ǵoı. Bul joly da solaı boldy. Keıin bildim – bul jeńis meniń týǵan kúnimde kelipti. 24 maýsym – men úshin erekshe data. Bul Allanyń meıiri bolmasa, ne? – deıdi ózi.

Muny jaı ǵana sáttilik deýge bolmas. Bul – bireýge sabaq, bireýge úmit. Óıtkeni dál sol bılet satatyn ájeı de bul jańalyqqa kóz jasyn súrtip turyp, shyn qýandy. Bul jeńis – jalǵyz Qaırymnyń emes, júregi taza qazaqtyń jeńisi.

«Sátti Juldyz» – sáttiń emes, júrektiń lotereıasy

«Sátti Juldyz» – bul jaı oıyn emes. Bul – senimniń, adaldyqtyń, adamdyqtyń tarazysy. Ulttyq lotereıa arqyly el ıgiligine qyrýar qarjy bólinip otyr. Tek bıylǵy jyldyń alǵashqy toqsanynda ǵana «Qazaqstan halqyna» qoryna 1,2 mıllıard teńge aýdaryldy. Sport pen dene shynyqtyrýǵa – 15 mıllıard teńge.

Bul – jaı sandar emes. Bul – ardagerlerge úı, sportshylarǵa zal, balalarǵa alań. Iaǵnı qaıyrymnyń úlken joly. Ár bılet – sol jolǵa salynǵan bir kirpish.

Kelesi utys – 30 maýsym kúni. Biraq kim utady – Alla biledi. Bálkim, ol da týǵan kúninde bılet alǵan taǵy bir qazaq bolar...

Qaıyrym men qaıyr – qazaqtyń qos qanaty

Qaırym Jarys – bir utyspen ultqa úmit syılaǵan adam. Onyń áreketi – jarnamasyz erlik. Qarapaıym bolsa da, qarapaıymdylyǵymen qadirli. Qazaqtyń minezin, meıirin, myrzalyǵyn tiriltip turǵan bir beıne.

Utys – joly bolǵanǵa buıyrady. Biraq sol utysty bólise bilý – tek júregi keńniń isi. Qaırym dál osy keń júrektilerdiń qatarynan.

Bes mıllıon teńge – bes saýapqa jeter amalǵa aınalǵanda ǵana shyn mánge ıe.

Biz týraly
ulys.kz — aqparattyq, saraptamalyq jáne tanymdyq baǵyttaǵy materıaldardy beredi.
 
Mýltımedıalyq joba zaman talabyna saı jasalǵan. Qazaqstannyń aqparattyq naryǵyn sapaly
kontentpen qamtamasyz etýge úles qosýǵa baǵyttalǵan. Mundaǵy saraptamalyq, tanymdyq
maqalalar san salany qamtıdy. Geostrategıa, geoekonomıka, geosaıasat, halyqaralyq
qatynastar men eldiń ishki-syrtqy saıasaty, ekonomıka, jahanda bolyp jatqan tektonıkalyq
ózgerister men trend taqyryptar ulttyq múdde turǵysynan tereń taldanyp qazaq
oqyrmandaryna jetkiziledi. Ortalyq Azıa men Túrki álemine erekshe kóńil bólinedi.