«Jerdi utymdy paıdalaný» dep atalatyn seksıany belgili qoǵam qaıratkeri, Jer komısıasynyń múshesi Muhtar Taıjan tizgindep otyrdy. Jıynǵa aýylsharýashylyǵynyń laýazymdy ókilderi men elimizdiń barlyq óńirinen kelgen otyzdaı qoǵam belsendisi qatysty.
- Jer máselesi túbegeıli sheshilmeı, aýyl sharýashylyǵy tyǵyryqtan shyqpaıdy, jurt ta tynysh bolmaıdy. Halyqtyń basym kópshiliginiń talap-tilegi – «Jer satylmasyn, sheteldikterge jalǵa berilmesin!». Jerdi jeke menshikke berip qajet emes, jalǵa berý – jetkilikti. 49 jyl - kez kelgen bıznes-jobany júzege asyrý úshin jetkilikti merzim. Jer - memlekettiń menshiginde bolýy tıis, al fermerler jerdi jalǵa alyp jumys istesin. Onda da Qazaqstan azamattar men 100 paıyz qazaqstandyq kompanıalar ǵana. Sonda «Jer tek qana Qazaqstan azamattaryna jáne tek qana jalǵa berilsin!», - degen halyqtyń talaby oryndalady. Jer bos turmasyn – biryńǵaı agrarlyq salyq salynsyn. Jer utymdy ıgerilsin desek, spýtnık arqyly qadaǵalaýdy zańdastyrý kerek.
Búgingi tańda jerdi ıgerý máselesin - jergilikti ákimdikter «qadaǵalap» otyr. Bunyń nátıjesinde jer – latıfýndıserdiń qolynda, kóp jer ıgerilmeı jatyr, al jumys isteımin degen halyq úshin bos jer joq, — degen qoǵam qaıratkeri Muhtar Bolathanuly negizgi 4 baǵyt boıynsha usynys aıtty.
- Jalǵa berý ınstıtýtyn engizý
— Jerdi jalǵa berý naryǵy tek Qazaqstan azamattary men 100% qazaqstandyq zańdy tulǵalarǵa qoljetimdi bolýy tıis. Jáne de bul naryq elektrondy, ıaǵnı halyqqa aıqyn ári ashyq bolýy kerek. Sonda ǵana halyqtyń «jer eshkimge satylmasyn, tek qana qazaqstandyqtarǵa jalǵa berilsin» degen talaby oryndalady.
- Jerdi sheteldikterge satýǵa jáne jalǵa berýge múlde bolmaıdy;
- Ashyq kadastr engizý qajet. Jer naryǵy elektrondy bazada ashyq, ári aıqyn bolýy kerek;
- Jerdi Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattaryna jalǵa berý kerek;
- Jerdi 100% qazaqstandyq zańdy tulǵalarǵa jalǵa berý kerek. Iaǵnı, sheteldik ınvestorlar men soaksıonerleri bar kompanıalarǵa jerdi jalǵa berýge bolmaıdy;
- Sýbarendaǵa tyıym salý kerek. Jerdi jalǵa alyp, ony úshinshi tarapqa paıdalanýǵa berýge bolmaıdy.
2.Biryńǵaı jer salyǵyn engizý
Qazirgi tańda jerdi jalǵa alǵan kezde oǵan salynatyn salyq mólsheri 1 gektarǵa 37 teńge eken. Al jalǵa alǵan jerdi ıgere bastaǵanda oǵan salynatyn salyq 37 teńgelik salyqqa taǵy 7 túrli salyq qosylady. Bul jerdi jalǵa alyp, ony ıgerý tıimsiz degen sóz.
Muhtar Bolathanulynyń aıtýynsha, osy kúnge deıin sheshimin tappaı kele jatqan úlken máseleniń biri – bos jatqan jerler. Latıfýndıser de jerdi jalǵa alyp, ony ne ózderi paıdalanbaıdy, ózge ózgege múmkindik bermeıdi.
«Bul máselemen qalaı kúresýimiz kerek? Salyq jaǵynan alyp qarasaq, jermen aınalysý tıimsiz bolyp tur. Kerisinshe, bos turǵany tıimdi. Biz muny ózgertýimiz kerek. Jerdi jalǵa aldyń ba, jumys iste, salyq tóle. Jumys isteseń de, istemeseń de, salyq turaqty bolýy tıis. Sonda ǵana bos jatqan jerler azaıady», — dedi ol.
Biryńǵaı jer salyǵy ne beredi? Jerdi jalǵa alǵan adam ony ıgerse de, ıgermese de biryńǵaı salyq tóleýi tıis bolady.
Aqparat retinde aıta keteıik, Qazaqstanda aýylsharýashylyǵy maqsatynda paılanýǵa bolatyn jer kólemi shamamen 200 mln. gektardy qamtysa, qazir onyń 100 mln. gektarǵa jýyǵy ǵana qoldanysta. Al jeke menshiktegi 1 mıllıon 300 myń gektar jer bar eken. Bul degenińiz 0,6 paıyzdy quraıdy. Iaǵnı, jalpy ASH maqsatyndaǵy jerdiń 99,04 paıyzy degen sóz.
3. Kosmo-monıtorıngti zańdastyrý
Kosmo-monıtorıng degen ne? Bul spýtnıktik monıtorıń. Qazir jer máselesine kelgende bizde ashyq kadastr joq. Iaǵnı, ashyq ám obektıvti málimet joq. Bul degenińiz bos turǵan jerdi memleket menshigine qaıtarýdy birshama kedergi keltiretin faktor.
«Sot ta, ákimshilikter de qaǵazǵa qaraıdy. Al qaǵazdy báribir adam, ıaǵnı bir sheneýnik ázirleıdi, durys pa?! Sondyqtan bizge obektıvti, ashyq málimet kerek bolyp tur. Mundaı málimetti tek zamanaýı spýtnıkter bere alady. Olar NASA, AIRBUS, ESA. Ashyq kadastrdy eki jyl boıy talap etip otyrmyz. Ókinishke qaraı, esh nátıje joq. Al myna spýtnıktik baza ashyq kadastrdan da kúshti. Sebebi, jer kimniń qolynda ǵana emes, ony qalaı ıgerip otyr, qansha sýbsıdıa bólindi, qansha solárka alyp otyr, munyń barlyǵy halyqqa ashyq bolady. Menińshe, biz osy kosmomonıtorıngti zańdastyrýymyz kerek. Sonda sot ta, ákimshilik te bul aqparatty moıyndaýǵa mindetti bolady», — dedi ol.
4. Bankterde kepilde turǵan jer máselesi
Muhtar Taıjan forýmǵa qatysyp otyrǵan memlekettik organdardan bankte kepilde turǵan bos jerlerdiń máselesin sheshýdi ótindi.
«Ókinishke qaraı, mundaı jerler óte kóp. Qanshama qorshap alynǵan jer bos tur, halyq ta paıdalana almaıdy. Prezıdent aıtpaqshy, bul jerlerge aramshóp ósedi, qasyndaǵy alqaptarǵa kesirin tıgizedi. Sondyqtan qazir osynda Ulttyq bank, Joǵarǵy sot, Bas prokýratýranyń ókilderi otyr, osy suraqty men solarǵa joldaımyn», — dedi qoǵam belsendisi.
Qazaqstanda óte kóp jer bankterde, kepildikte tur. Kepildikte turǵan jerlerdiń nesıesi jabylmaǵandyqtan, ol jerlerdi paıdalanýǵa múmkindik joq. Sondyqtan bul jerler – óli jerler sanatyna jatady. Ádette, nesıeni alǵan zańdy tulǵa áldeqashan bankrot bolǵan nemese qazir bul tulǵa múldem joq. Keı jerlerdiń bos turǵanyna 15 jyl bolǵan. Atalǵan máseleniń sheshimi tabylmasa, bankte kepildikte turǵan jerler taǵy 50 jyl ıgerilmeýi - ábden yqtımal.
Nurlan Sádir, qoǵam belsendisi:
- Negizi azamattar kisiniń emes, ıdeıanyń qasyna toptasýy kerek. Sondyqtan, joǵaryda aıtqan tórt usynys ta ózekti dep esepteımin. Endi sol aıtylǵan tórt usynystyń eń quryǵanda bireýi júzege asatyn bolsa úlken nátıje bolar edi. Al endi siz bolyp, biz bolyp osy tórt usynysty da júzege asyratyn bolsaq, onda bul shyn mátinde aýyz toltyryp aıtarlyq jeńis bolar edi.
Bárimizdiń de kindigimiz jerge baılanyp tur. Munaı búgin bar, erteń joq. Sondyqtan pleným osy baıandamada kórsetilgen jaıt tóńiregende órbidi jáne jer máselesine qatysty óz pikirim osy tezıstermen úndesip jatyr. Jalpy, osy forým barysynda jáne oǵan deıin/keıin ótken resmı/beıresmı otyrystarda óńir-aımaqtardan kelgen belsendilerdiń basym kópshiligi baıandamada kóterilgen máselelerdi qoldaǵandyqtan, bul tezısterdi tek Muhtar Bolathanulynyń ǵana emes, joǵaryda aıtylǵan belsendilerdiń ortaq pozısıasy dep te qarastyrýǵa bolady dep oılaımyn.
Buǵan qosa polıgon jerleri týraly pikir qosa ketkim keledi. Bizde Reseıdiń, basqanyń jalǵa alyp otyrǵan polıgon jerleri bar. Sońǵy ýaqtary osy jerlerdi Qazaqstanǵa qaıtaryp jatyr degen aqparattar shyqty. Durys. Al endi sol qaıtarylǵan jerler ne maqsatta paıdalanylyp jatyr? Aýylsharýashylyǵy maqsatynda, árıne.
Ol úshin polıgon bolǵan jerdi emdeý kerek. Ol sózsiz jerdi jalǵa alyp paıdalanǵan, meıli ol Reseı bolsa Reseı, basqa bolsa basqanyń esebinen júrgizilýi kerek.
Marǵulan Seısembaev, kásipker:
- Bul jerde másele óte durys kóterilip otyr dep esepteımin. Kez kelgen bıznes úshin 49 jyl jetkilikti ýaqyt. Al ekinshiden reestr boıynsha qosymsha usynysym bar edi. Barlyq jer ıeleriniń elektrondyq tizimi kerek. Mundaı tizimdi jasamasaq, meıli kosmostan qarasaq ta tártip bolmaıdy.
Myna usynylǵan jobaǵa kelsek, bul reestrge ár adal fermer óz jerin kirgizedi. Al biz qazir adal fermerler týraly aıtyp otyrǵan joqpyz. Adal fermerdiń qolynda jer bolsa, onda eshqandaı másele de joq. Al ózekti másele – ol latıfýndıser men bankterde kepildikte turǵan jerler máselesi.
Sodan keıin, jer jeke menshikke berilmesin degen halyqtyń talabyna tolyqtaı kelisemin. Rasynda qazirgideı jemqorlyq dendep turǵan kezde jerdi jeke menshikke berýge bolmaıdy. Qazaqstan azamattaryna da, sheteldikterge de jerdi jeke menshikke bermeýimiz kerek.
Endi jerdiń jal naryǵyna kelsek, jal naryǵy kerek bizge. Jer naryq aınalymyna kirmese, ol jerde bıznes júrmeıdi. Jer ıelerin aýystyrý kerek. Jer ıgerilýi kerek.
Úshinshiden, biz jerge ulttyq sıpatta qaraımyz. Ol árıne, durys. Sosyn biz jerge úkimettik múddemen qaraımyz. Al endi bıznes jaǵynan eshkim qaramaıdy. Bıznesmenderdiń de múddesi bar ǵoı, quqy bar. Biz ony da eskerýimiz kerek. Meniń oıymsha ASH jerlerin tek qana 100 paıyz Qazaqstan azamattaryna jalǵa beretin bolsaq, qaltaly azamattar jerge aqsha salmaıdy. Qarjysy joqtar jerdi kótere almaıdy. ASH-daǵy ınvestısıalyq sıkldi aıtar bolsaq 9-10 jyl. Ne ekseńiz de ol jerden paıda kórý úshin kem degende 10 jyl jumys isteý kerek.
Sondyqtan biz mynadaı shartqa kónýimiz kerek. Jerdi sheteldik ınvestorǵa jalǵa berýge bolady. Biraq shart boıynsha sheteldik ınvestor 49 paıyzdan artyq ıelik etpeýi kerek. Iaǵnı, jerdiń 51 paıyzy Qazaqstan azamatynda, al sheteldik ınvestor 49 paıyz ıelik etetin bolsa, ondaı kompanıalarǵa jalǵa berýge bolady. Bul meniń jeke pikirim. Óıtkeni sheteldik ınvestısıany tartpasaq, taǵy bolmaıdy. Sebebi, biz qazir ASH maqsatyna tek qana Úkimettiń aqshasyn tartyp otyrmyz.
Abzal Quspan, zańger:
- Keıbir problemalyq máselelerdi kótere ketkim keledi. Ol barlyq oblystardy bar zań buzýshylyqtar. Jer zańnamalarynyń aınalasyndaǵy kóptegen qıturqylyqtardyń kýásimin, kýágerimin. BQO-dan bir mysal keltireıin, Oral qalasy men Zlenov aýdanynyń ortasynda Asan degen aýyl bar. Sol aýyldyń tóńireginde birneshe gektar jer ýchaskesin oblystyq máslıhattyń depýtaty Vladımır Asanov deıtin azamat aýylsharýashylyǵyn damytamyn dep aldy da, 10 sotyqtan bólip satyp jiberdi. Qazir ol jerge úı salyp tastaǵan. Biz «Abyroı» QB atynan prokýratýraǵa aryz jazǵanbyz. Qylmystyq quram joq dep, jaýyp tastady. Memleketten sý teginde ASH maqsatyndaǵy jerdi alady. 10 sotyqtan bólip, jurtqa satyp otyr.
Joǵarydaǵy máselelerdi aıtyp qana qoıý jetkiliksiz. Bul máselelerdi sheshýimiz kerek. Prokýratýra organy jer jerde osyndaı tekserýlerdi uıymdastyrsa. Al qoǵam belsendileri aqparatpen qamtyp bere alamyz. Qazirdiń ózinde BQO ǵana emes, kórshiles oblystardan atalǵan aýandaǵy derekter mende bar.
Jerdi utymdy paıdalaný dep otyrmyz, bul máselede bılik organdary shyndap kirisetin bolsa, bul sheshiletin másele.
Qanshama halyqtyq tolqýlar boldy. Halyq tekten tek alańǵa shyqqan joq. Eger jergilikti atqarý organdary óz qyzmetterin durys atqarǵan bolsa, zańsyz, qıturqy áreketter bolmaǵan bolar edi. Latıfýnıster bolmaǵan bolar edi. Ókinishke oraı bul qyp-qyzyl bóliske, bızneske aınalyp otyr.
Qoǵam belsendilerinen naqty komısıa quralsa jáne oblystyq, aýdandyq jáne qalalyq ákimdikter janynda Jer komısıalary bar, sol komısıanyń quramyna qoǵam belsendileri kirýi kerek.
Onyń mysaly da bar. Bir jyldary Qazaqstanda sottalǵan azamattardyń quqyǵy buzylýy (túrmelerde uryp-soǵý) kóbeıip ketkende, İİM Qoǵamdyq baqylaý komısıasyn qurdy. Onyń quramyna qoǵam ókilderi kirdi. Qazirgi tańda bul júıe óz jemisin berdi.
Jańaǵy QBK ókili qandaıda bir sıgnal túse qalsa, kez kelgen túrmege túnniń bir ýaǵynda bolsyn kirip, baqylaý júrgize alady.
Bizge de osyndaı komısıa qurý kerek. Ol komısıa jerdi bólý prosesine, jerdi tartyp alý prosesine qatysý kerek.
Maqala abai.kz aqparattyq portaly materıaly negizinde ázirlendi
Nurlan ÁBİLDA
