Memlekettik organdar «Ótken jyly balalar arasyndaǵy sýısıd tómendedi» dep málimdegenimen, másele sheshimin tapty dep tujyrym jasaýǵa bolmaıdy. Keıbir mamandar jasóspirimderdi qorlaǵandardy qatań jazaǵa tartý kerek degen usynys aıtýda. Bireýleri ony qoldasa, ekinshileri buǵan qarsy. Sonymen, máseleniń mánisi nede?
Derekterge júginsek
...Jambyl oblysynda 8-synyp oqýshysy mektepte soqqy alyp kóz jumdy. Aqtóbe oblysynda oqýshylar ózara tóbelesip, 14 jastaǵy bala mert boldy. Astanada kámelet jasyna tolmaǵan qyz balanyń máıiti mektep janynan tabyldy...
Bul jańa oqý jyly bastalar bastalmaı turyp oqýshylar arasynda oryn alǵan qaıǵyly jaǵdaılar. Álimjettikke qansha jerden tosqaýyl qoıylsa da toqtam bolmaı turǵany qynjyltady. Bul oraıdaǵy aldyn alý sharalary kóńil kónshitpeıdi, kerisinshe, uryp-soǵý, bopsalaý mektepterde beleń alyp barady. Máselen, ótken jyly oqýshylardyń 18 paıyzy býllıng qurbany bolǵan, 7 paıyzǵa jýyǵy álimjettikke ushyrasa, qylmystyq jaýapkershilikke tartylǵan jasóspirimder sany 11 paıyzdan asqan. Jalpy alǵanda 2 myńnan astam qylmystyq is tirkelgen. Al osy jyldyń tórt aıynda ǵana 1 myńǵa jýyq oqýshy qylmys jasaǵan. Qazirgi kezde mektepterde senim telefondary jumys isteıdi. Ótken jyly 75 bala qońyraý shalyp, kómek suraǵan eken. Qarap otyrsaq, másele barlyq aımaqtarda ózekti. Sondyqtan oblystarda psıhologıalyq ortalyqtar ashylǵan.
Mamandar pikiri
QR Balalar quqyqtary jónindegi ýákili Dınara Zákıevanyń pikirin tyńdasaq: «Aǵymdaǵy jyldyń 1-qyrkúıeginen bastap, osy máselemen kúresý úshin keshendi sharalar júrgizilip jatyr. Bıylǵy oqý jylynda býllıngke qarsy tıimdi baǵdarlama iske asyryla bastady. Sonymen qatar, respýblıkanyń 50 mektebinde «Dos bolaıyq!» baǵdarlamasy pılottyq joba boıynsha synaqtan ótýde. Oqý jylynyń sońynda onyń qanshalyqty tıimdi bolǵandyǵyna kóz jetkizemiz».
Osy oraıda keıbir laýazymdy tulǵalar máseleniń sebebi men ony sheshýdiń birneshe joldaryn usyndy. Máselen, QR Parlamenti Májilisiniń depýtaty N.Áýesbaı álimjettiktiń túbiri otbasyndaǵy osal tárbıeniń saldarynan degen paıym aıtady. «Munyń bári otbasyndaǵy teris tárbıeniń «jemisi». Ata-ana tarapynan shekteý qoıylmaı, tyıym kórmeı ósken bala «E, osy qalpymnan tanbaıyn, eshkim eshteńe dep jatqan joq qoı», - dep erkinsip, ozbyrlyq áreketin ári qaraı jalǵastyra beredi. Al munyń saldary aýyr, ozbyr bala da, ata-ana da ókinishti jaǵdaıda qalyp, opyq jeıdi», - deıdi májilismen. Óz kezeginde psıhologtar da ozbyr oqýshylardyń kóbeıýi ata analardyń balasynyń boıyndaǵy osy keleńsizdikti der kezinde ańǵarmaýynan dep paıymdaıdy.
«Ata-analarǵa aıtarym, balanyń kóńil kúıin baqylap, oı bólisip, ishki dúnıesimen tanysyńyzdar. Áke-sheshe neni ańǵarýy kerek? Býllıngke tap bolǵan balanyń aldymen minez-qulqy ózgeredi. Ekinshiden, sabaq úlgerimi nasharlap, kóp nársege zaýqy soqpaıdy. Iaǵnı, qatarlastarynan kemsitý kórip, mazaq pen kelemejge qalǵan bala óz-ózin baǵalaýdy qoıady. Asqa zaýqy soqpaı, kóńil kóterýden qalady. Arty kúızeliske ulasýy múmkin. Osyndaıda ata-ananyń túısigi belgi berip, dereý iske kirisýi qajet». Bul psıhologıalyq saraptama salasynyń mamany Anna Qudıarovanyń pikiri.
Qoǵam belsendisi Turar Shákenniń pikirinshe, bul rette ustazdar men oqý oryndaryna kiná arta bermeı, balalardy zańmen jazaǵa tartýdyń jasyn tómendetý qajet. Jáne ol qylmys jasaǵan balanyń ata-anasyn da qatań jazaǵa tartý kerek dep sanaıdy. Aıta keterligi, Qazaqstan Respýblıkasynda aýyr qylmys úshin sottaý 14 jastan bastalady. Biraq kóp jaǵdaıda kináli tarap jaýapkershilikten sytylyp ketip jatady. Sonymen qatar mektep muǵalimderi men psıhologtarynyń jumystarynda da kemshilikter bar dep biledi. Iá, saıyp kelgende, ata-ana, psıholog, mektep ákimshiligi birlese jumys atqarǵanda ǵana mektep qabyrǵasynda býllıngke tosqaýyl qoıylatyny belgili.
Jaǵa ustatar málimetter
Elimizde 11 jastan 15 jasqa deıingi árbir besinshi jasóspirim býllıng qurbanyna aınalady eken. BUU-y júrgizgen zertteýde respýblıkamyzdaǵy balalardyń deni sábı kúninen kemsitýge tap bolatyny kórsetilgen. Jalpy alǵanda, Qazaqstannyń barlyq balalary (shamamen 90 paıyzy) mektepterdegi álimjettikpen betpe-bet ushyrasady. Mundaı derekterdi BUU-nyń IýNISEF balalar qorynyń ókilderi qazaqstandyq mektepterge júrgizgen zertteýleriniń nátıjeleri boıynsha jarıalap otyr. Júrgizilgen saýalnamada balalar bilim shańyraqtaryndaǵy tóbeles pen janjaldarǵa kýá bolyp, bopsalaýǵa jıi tap bolatyndyqtaryn aıtqan. Tipti muǵalimder tarapynan da dóreki sóz estip, soqqyǵa ushyraǵan jaılar da oryn alǵan.
Sonymen qatar, kúni keshe elimizde bopsalaýmen aınalysqan 20 qylmystyq top ustaldy. Olar 400-den astam bopsalaý qylmysyn jasaǵan. Onyń 39-y mektepter men kolejderde tirkelgen.
Prezıdent neni eskertti?
Oqýshylar arasynda beleń alǵan býllıng, álimjettik, zorlyq-zombylyq kórsetý problemasy Prezıdenttiń de nazarynan tys qalyp otyrǵan joq. Tamyz aıynda ótken Respýblıkalyq pedagogtar sezinde Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev mektep eń qaýipsiz orynǵa aınalýy tıis dep málimdep, Prezıdent Ákimshiligine, quqyq qorǵaý organdaryna qylmys jasaǵandardy zań júzinde jazalaý úshin osyndaı jaǵdaılardyń bárin aıryqsha baqylaýǵa alýdy tapsyrdy.
Máseleni ońtaıly sheshýdiń basty strategıalary
1.Zańdy qoldaný men júzege asyrý
Ata-analar men qamqorshylardyń, muǵalimderdiń, basqa da eresek adamdardyń tarapynan oryn alatyn zorlyq-zombylyqqa qarsy baǵyttalǵan (jynystyq qatynasqa túsý, balalardy satý) zańdardy qoldap, ony iske asyrý.
2.Qaýipsiz orta
Balalarymyz ósip kele jatqan qaýipsiz ortany qalyptastyrý - qoǵamda zorlyq-zombylyqtyń taralýyna jol bermeı, ony aýyzdyqtaýǵa múmkindik beredi.
3.Ata-analar men qamqorshylardy qoldaý
Áleýmettik jáne qoǵamdyq uıymdardyń qyzmeti úılerdi aralaý, qamqorlyq pen kútimge muqtaj balalar men ata-analardy anyqtap, kómek pen qoldaý kórsetýge, qoǵamdyq oryndarda túrli sharalar men basqa da áleýmettik baǵdarlamalardy uıymdastyrýǵa baǵyttalǵan. Osylardyń tıisti deńgeıde júzege asyrylmaýy da balalar arasyndaǵy býllıngtiń beleń alýyna túrtki.
4.Otbasynyń qarjylyq turǵyda muqtaj bolmaýy
Otbasynyń qarjylyq jaǵdaıyn jaqsartý arqyly da zorlyq-zombylyqty boldyrmaýǵa bolady. Bul rette januıanyń ekonomıkalyq jaǵdaıyn jaqsartýǵa baǵyttalǵan túrli baǵdarlamalardyń bar ekendigin aıta ketý kerek.
5.Bastaýysh synyptan bastap habardar etý
Balalardy mektep jasyna deıingi, bastaýysh jáne orta bilimmen qamtý, sondaı-aq, bilim berý oryndarynda qaýipsizdik pen qolaıly jaǵdaı týǵyzýǵa mańyz berý. Balalarǵa zorlyq-zombylyq kórsetý men olardy seksýaldy túrde paıdalaný týraly málimetterden oqýshylar neǵurlym erte bastan habardar bolsa, olardyń arasynda irili-usaqty quqyq buzýshylyqtar soǵurlym tómendeıdi.
