Álemniń aldyńǵy qatardaǵy elderinde ár turǵynǵa tıesili baspananyń kólemi 30-40 sharshy metrdiń arasynda. Iaǵnı, eldegi adam turýǵa jaramdy baspananyń jalpy kólemin halyq sanyna bólgende keminde 30 sharshy metrden keledi degen sóz. Eýropada bul kórsetkish odan da joǵary – 40-50 sharshy metr aralyǵynda. Al AQSH pen Kanadada tipti 60-70 sharshy metrge deıin barady. Resmı statısıkaǵa sensek, Qazaqstanda jan basyna shaqqandaǵy baspanamen qamtý kórsetkishi – 22-23 sharshy metr. İrgedegi Reseıde bul kórsetkish – 25 sharshy metr aýmaqty quraıdy. Osynyń bárin zerdelesek, Qazaqstannyń halyqty baspanamen qamtamasyz etý kórsetkishi halyqaralyq standarttardan áli de tómen degen qorytyndy shyǵady.
Qazaqstan da Latyn Amerıkasy men Afrıka elderi sıaqty ýrbanızasıanyń sharyqtaý shegin bastan endi ǵana ótkerip jatyr. Biraq halyqtyń jappaı qalaǵa aǵylý prosesi bul kontınentterge qaraǵanda Qazaqstanda memleket tarapynan barynsha rettelip otyr deýge negiz bar. Ortalyq Azıa men TMD elderiniń arasynda da Qazaqstannyń kórsetkishi aıtarlyqtaı jaqsy deýge bolady. Tek Reseı men Belarýs memleketteriniń kórsetkishinen tómen tur.
2022 jylǵy Qańtar oqıǵasynyń kóptegen sebebiniń biri baspana tapshylyǵy da bolǵanyn aıtyp júrgen sarapshylar bar. Munyń sebebin táýelsizdik jyldarynda halyqty baspanamen qamtý sharalary júıeli júrgizilmegeninen, baspana naryǵynyń erejeleri kóbinde iri oıynshylardyń múddesi turǵysynan qabyldanýynan izdeýge bolady.
Qańtar oqıǵasynan keıin qaıta qaralǵan baǵyttyń biri – turǵyn úı saıasaty. Óıtkeni Astana, Almaty, Shymkent, Qyzylorda, Taraz, Óskemen, Semeı sıaqty qalalarda ereýilge shyqqan jastardyń kóbi baspana jaldap turatyny, tabysynyń negizgi bóligi turǵyn úı aqysyna ketetini belgili boldy. Osy olqylyqtyń ornyn toltyrý úshin jańa turǵyn úı saıasaty qabyldanyp, júzege asyryla bastady. Degenmen bul saıasattyń jemisin qarapaıym turǵyndar seziný úshin biraz ýaqyt kerek. Óıtkeni eldiń ár oblysynda baspanamen qamtamasyz etý kórsetkishi árkelki. Ásirese aýyl men qalanyń arasyndaǵy teńsizdik orasan. Bul teńsizdiktiń eki qyry bar. Birinshisi – iri qalalarda baspanaǵa degen suranys joǵary bolsa, shalǵaı aýyldarda esigin qara qulyp kúzetken úılerdiń kóbeıýi. Ekinshi qyry – qaladaǵy baspana turmysqa neǵurlym jaıly bolsa, aýyldaǵy baspana soǵurlym jaısyz. Osy teńsizdikti kúndelikti sezinip júrgen qazaqstandyqtardyń aýzynan «Biz sıaqty munaıǵa baı, qysy qatty Norvegıanyń aýyldaryndaǵydaı jaǵdaıǵa qashan jeter ekenbiz» - deıtin ókinish jıi shyǵady. Aýyldaǵy turǵyn úı sapasynyń nasharlyǵy, qurylys kompanıalarynyń aýyldaǵy turǵyn úı qurylysyna ınvestısıa salýǵa qulyqsyzdyǵy shekara qaýipsizdigine de keri áser etip otyr deýge bolady. Tipti bul máseleni shekaralyq óńirlerdegi aýdandardyń qaıta qurylýy da óz deńgeıinde sheshe almaı otyr.
El ishinde «Astana, Almaty sıaqty qalalarda jańbyrdan keıingi sańyraýqulaqtaı qaptaǵan úılerdiń bárin kim alyp jatyr» - deıtin suraq júr. Bulaı dep suraıtyny, baǵasy ýdaı bolsa da, baspanaǵa suranys báseńsip kórgen emes. Dúnıejúzilik bank sıaqty iri halyqaralyq ınstıtýttardyń sarapshylary Qazaqstanǵa halyqtyń tabysy men baspana baǵasynyń arasyndaǵy alshaqtyqty azaıtý baǵytynda tyń saıasat kerek ekenin únemi aıtyp júr. Memleket bul máseleni ázirge túrli jeńildigi bar memlekettik baǵdarlamalar arqyly sheshýge kúsh salyp keledi.
Onyń negizgi tetigi – «Otbasy bank». Keıingi 20 jylda úıli bolǵan jas otbasylardyń, qońyr turmysty qazaqstandyqtardyń kóbi «Otbasy banktiń» klıentteri dep aıtýǵa bolady. Bul mekeme eldegi baspanamen baılanysty áleýmettik shıelenisti baıaýlatyp qana qoıǵan joq. Halyqty turǵyn úıge dep aqsha jınaý mádenıetine úıretti. Ekinshi deńgeıli bankter usynatyn ıpotekanyń paıyzdyq mólsherlemesi eki tańbaly sandarda bastalsa, «Otbasy bank» usynatyn ónimderdiń mólsherlemesi 2 paıyz ben 8,5 paıyz aralyǵynda.
Keıingi 2-3 jylda aqparat saıttarynda «7-20-25» baǵdarlamasy qashan toqtaıdy degen suraqty taqyrypqa shyǵarǵan materıaldar kóp jarıalandy. Bul baspanaǵa muqtaj halyq úshin «Otbasy bank» ónimderinen keıin tıimdi baǵdarlama osy bolǵanyn kórsetedi. Ulttyq bank usynǵan bul baǵdarlama ásirese alǵashqy jarnaǵa baspana qunynyń 50 paıyzyn jınaı almaıtyn adamdarǵa ońtaıly boldy. Memleket atalǵan ıpoteka túrin tabysy orta deńgeıdegi otbasylarǵa arnalǵan dep sıpattaıdy.
Al áleýmettik turǵyda osal sanalatyn toptarǵa arnap «Baqytty otbasy», «Shańyraq», «Naýryz» baǵdarlamalaryn usynyp otyr. «Baqytty otbasy» kópbalaly, tolyq emes, múmkindigi shekteýli balasy bar otbasylarǵa 2%-dan 5%-ǵa deıingi mólsherleme boıynsha baspana usynady. «Shańyraq» baǵdarlamasy tabysy tómen qazaqstandyqtarǵa bastapqy jarnasy tómen paıyzdyq nesıeler berýdi kózdeıdi.
Almaty, Astana, Shymkent qalalary jastarǵa arnalǵan ıpotekalyq baǵdarlamalardy qolǵa ala bastady. Al ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrligi «Jas ǵalym» ıpotekasyna bastamashy bolyp otyr.
Memleket osy atalǵan múmkindikterdiń eshbirine qoly jetpeı júrgen sanatty da nazardan tys qaldyrmaýǵa tyrysyp keledi. Sol úshin baspana jaldaýǵa tóleıtin aqynyń bir bóligin sýbsıdıalaý baǵdarlamasyn iske qosqan bolatyn.
Sońǵy resmı derek boıynsha, Qazaqstanda baspana kezeginde turǵan adamnyń sany – 650 myń. Baspana kezegine turýǵa áleýmettik mártebesi mursat bermeıtin, ne áleýmettik osal topqa jatpaıtyn, ne baspanany qolma-qol aqshaǵa satyp alýǵa jaǵdaıy kelmeıtin qansha adamnyń ózgeniń páterin saǵalap júrgeni týraly naqty málimet joq. Memleket kezekte turǵan 650 myń adamnyń deregin qaıta tarazylap jatyr. Óıtkeni memlekettiń jeńildikpen beretin úıine qyzyǵyp jalǵan qujat jasaýshylar barshylyq kórinedi. Statısıka qaıta naqtylanǵannan keıin baspana kezegin ár oblystyń, qalanyń ákimdigi óz betimen júrgizýden tyıyldy. Onyń bári «Otbasy banktiń» onlaın platformasy arqyly bir ortalyqtan ǵana basqarylady. Bul ákimdiktegi tanysyna arqalanyp shyn muqtajdyń jolyn kesken pysyqaılarǵa tosqaýyl bolady degen esep bar.
Turǵyn úı saıasatynyń taǵy bir jańashyldyǵy arendalyq úılerdiń máselesin birjaqty etetininde. Qazaqstanda arendalyq úıdiń aı saıynǵy komýnaldyq tólemderin ǵana ótep turyp jatqan 51 myń otbasy bar. Bulardyń baspana máselesi ýaqytsha ǵana sheshilgen deýge bolady. Jaldap turyp jatqan páteri apattyq dep tanylsa nemese arendalyq baspana usynyp otyrǵan jumysynan aıyrylsa, baspanasyz otbasylardyń qataryn kóbeıtkeli tur. Májilis maquldaǵan zań jobasy osy 51 myń otbasynyń máselesin birjaqty sheshýge baǵyttalǵan. Iaǵnı, arendalyq úılerdiń bárin ýaqyty kelgende jaldap turyp jatqan otbasylardyń satyp alýyna ruqsat berilmek. Ol úshin arendalyq úıde bir otbasy keminde 10 jyl boıy turǵan bolýy kerek. Al baspana baǵasy sol 10 jyl burynǵy naryq baǵasymen esepteledi. Bul arendalyq baspanada turyp jatqan otbasylarǵa páterdiń aqysyn 10 jyl boıy «Erteń baǵasy aspandap ketpeı me» dep alańdamastan jınaýǵa jaqsy múmkindik degen sóz.
Zańda arendalyq baspana qunynyń jyldyq amortızasıasyn 2 paıyz dep belgileý kózdelgen. Mysaly, naryqtaǵy baǵasy 8 mln teńgelik úıdiń qaldyq quny bes jyldan keıin 7 mln 200 myń teńgege túsedi.
Jańa zań memleket jeńildikpen beretin páterlerdiń keminde 70 paıyzyn 11 sanattaǵy azamattarǵa berýdi maqsat etedi. Ol 11 soǵys ardagerleri, İ, İİ toptaǵy múgedekter, qyzmette júrip qaıtys bolǵan áskerıler men quqyq qorǵaý organdary qyzmetkerleriniń otbasylary, ıadrolyq synaqtardan zardap shekkender, jetimder, jesirler, «Altyn alqa», «Kúmis alqa» ıegerleri, kópbalaly otbasylar, múgedek balany asyrap otyrǵan januıalar kiredi.
Memleket monoqalalar men aýdan ortalyqtarynda turǵyn úı salý isin yntalandyrý sharalaryn birtindep qolǵa alyp jatyr. Bul aýyldar men monoqalalardyń turmys sapasyn kóterip qana qoımaı, Astana, Almaty, Shymkent sıaqty iri qalalardaǵy ýrbanızasıalyq táýekelderdi báseńdetedi.
Ákimdikterdiń derekterine sááıkes, búginde turǵyn úıge muqtaj 613 myńnan astam azamat kezekte tur, olardyń 222 myńy – áleýmettik osal sanattaǵy azamattar. 70 myń adamnyń tabysy birinshi eń tómengi kúnkóris deńgeıinen tómen, 51 myńy – kóp balaly otbasylar, 2 myńy – jetim balalar, 10 myńy – İ jáne İİ toptaǵy múgedekter jáne 7 myńy – múgedek balasy bar otbasylar.
Aıta ketý kerek, Memleket basshysynyń tapsyrmasyna sáıkes jeke turǵyn úı qorynda turǵyn úıdi jalǵa alǵany úshin turǵyn úı tólemderiniń tetigi ázirlendi, tıisti qaǵıdalar daıyndalyp, Otbasy banki bazasynda sıfrly platforma iske qosyldy. Búginde 25 myńnan astam ótinim qabyldanyp, olardyń 6 myńǵa jýyǵy maquldandy. Jalpy ataýly kómek qaǵıdaty azamattardyń ortaq jaýapkershiligine negizdelgen. Osy boıynsha turǵynjaılarynyń 50%-y memlekettik sýbsıdıalar esebinen jabylady, qalǵan 50%-yn alýshy óz betinshe tóleıdi. Jaldaý tólem mólsheriniń 50%-yn óteý respýblıkalyq búdjetten 80% jáne jergilikti búdjetten 20% proporsıasy boıynsha jabylady.
