Islam – VII ǵasyrda Arab túbeginde Muhammed paıǵamdar qurǵan monoteısik din. «Islam» sózi arab túbirinen shyqqan, jáne «beıbitshilik», «baǵyný» nemese «moıynsyný» degen sózderdi, sharıǵat termınologıasynda tolyq moıynsynýdy, Allanyń aldynda paryzdar men aıtylǵandardy oryndaýdy, Alladan basqa qudaılarǵa tabynbaýdy bildiredi. Al osy dindi ustanýshylar ózderin musylmandar dep atap, bul «Allanyń erkine baǵynatyndar» dep aýdarylady.  

Islam birqatar negizgi ilimdermen sıpattalady, onyń ishinde Qudaıǵa, ıaǵnı Allaǵa, sondaı-aq Muhammed Paıǵamdarǵa onyń sońǵy elshisi retinde senýden quralady. Islamnyń tujyrymdamalaryna senimniń bes tiregi kiredi, olar, Shahada (senim men moıyndaý), salat (duǵa), zeket (qaıyrymdylyq), Ramazan aıynda saým (oraza) jáne hadj, Mekkege qajylyq jasaý.

Qazirgi ıslam mádenı, etnıkalyq jáne áleýmettik kontekstterdiń keń aýqymyn qamtıdy. Ol sýnnızm, shıızm, sopylyq jáne diniı mindetterdi jáne tájirıbede ózindik erekshelikteri bar basqalar sıaqty ártúrli aǵymdar men oı mektepterimen usynylǵan tujyrymdardan turady. Sondaı-aq, ıslamdy ustanatyn adamdar ózderiniń senimderiniń ártúrli deńgeılerine ıe bolýy múmkin. Keıbireýler ıslamnyń tujyrymdamalarymen birge dástúrli ádet-ǵuryptar men tájirıbelerdi birge ustanýy múmkin, al keıbireýleri ıslamdyq tujyrymdar men zamanaýı jaǵdaılar men kontekstti eskere otyryp ustanymdaryn qalyptastyrady, al keıbireýleri atalǵandardyń barlyǵyn aralastyryp, ózderiniń tájirıbelerin, ádetteri men sezimderin qosyp, basqa bireýlerdiń ıslamǵa qatysty keri túsinýlerin eskere otyryp dástúrli jáne taza ıslamǵa qarama-qarsy keletin kózqarastaryn qalyptastyryp, sony ustanýlary múmkin.

Búgingi tańda ıslam dini álemde keń taralǵan, ustanýshylarynyń sany kóp dinderdiń biri bolyp keledi. Planetamyzdyń árbir túkpirinde ıslam dinin ustanǵan, «men musylmanmyn» degenderdiń sany da artyp keledi. Atalǵan úrdis árbir aımaqtaǵy mádenıettiń, qoǵamnyń, saıasat pen ekonomıkanyń árbir deńgeıdiń ózgerýine áser etýde. Degenimen, qazirgi kezde «taza» jáne dástúrli ıslamnyń ózi de ózgerip kele jatyr, osyndaı ózgeristerdiń jáne qazirgi zamanǵy qıyndyqtar men ózgeristerdiń saldarynan ıslam dini ishki jáne syrtqy ózgeristerge de ushyraýda. Bul onyń izbasarlary men ustanýshylary arasynda ony túsindirý men tájirıbede ustanýda ártúrlilikti týyndatyp jatqandyǵy anyq.

Islamnyń Qazaqstan jerinde taraýynyń tarıhy óte qyzyq, degenimen qazirgi kezde dástúrli ıslam men qazaq dástúrin, oǵan qosa zamannyń talabyna saı zamanaýı kózqarasty birge ustanyp júrgen azamattarymyz da bar. Islam qazaqstandyqtardyń mádenıetine, áleýetine, qoǵamyna áser etken asyl dinderdiń biri. Qazirgi kezde ıslam qazaqstandyq biregeıliktiń mańyzdy bir bólshegi bolyp qoǵamnyń barlyq qyryndaǵy máselelerge óziniń yqpalyn tıgizýde. Osyndaı ózgerister tusynda dástúr men ıslamdy toǵystyrǵan sanaǵa taǵy bir áser etýshi faktor bar, ol árıne ıslam dininiń tujyrymdaryn teris túsingender men ıslamdy adamnyń sanasyn ýlaýshy saıasat quraly retinde qoldanatyn adamdardyń áreketteri saldarynan dástúrli ıslam qundylyqtarynyń lastanýy men quldyraýynyń bastalýynda.

Qazaqstandyq ıslam qoǵamdyq moraldy, áleýmettik normalar men qundylyqtardy qalyptastyrýda, sondaı-aq bilim berý men mádenıet, densaýlyq, otbasy ınstıtýty jáne t.b. salalarda mańyzdy ról atqarady. Sonymen qatar, basqa qoǵamdardaǵydaı, ıslamdy burmalaǵan túsindirýdi radıkaldandyrý qaýipi bar, ásirese jıhad uǵymyn manıpýlásıalaý múmkindigi aıasynda. Jıhad, eń aldymen «Alla jolynda kúsh salý» (djıhad fı sabıl allah) degen maǵynaǵa ıe áreketterdi bildiredi, al arab tilinde sózbe-sóz yqylastaný, umtylý degen maǵynalardy bildiredi. Kóp jaǵdaılarda «qasıetti soǵys» dep qate maǵynada da aýdarylady, dál osy maǵynany ekstremıster zorlyq-zombylyq pen terrordy aqtaý úshin burmalap qoldanýy múmkin. Mundaı burmalaýlar qoǵamdyq qaýipsizdik pen beıbitshilikke keri áserin tıgizedi, al osyndaı túsinik pen keri aýdarmadan shyqqan áreketter qoǵamnyń sanasyn ýlap, dástúr men zamanaýı qundylyqtarǵa saı emes, adam quqyǵyn taptaıtyn keri áreketter de kóringen. Sondyqtan, qazirgi kezde dástúrli ıslamnyń qundylyqtary men jıhad áreketteri men qundylyqtary arasyndaǵy aıyrmashylyqty kórsetip, ıslam qundylyqtaryna saı emes áreketter júıesin ashyq baıandaýymyz kerek bolyp tur.

Qazaqstanda ıslam dini dástúrimizben birge toǵysyp qoldanysta, jáne elimizde adamdardy dini men ultyna saı bólý degen joq. Bundaı birlik elimizdiń tarıhynda bolǵan oqıǵalarǵa saı, ulttyq kodymyzda birlik pen beıbitshiliktiń bolýynan saqtalyp qalǵan ádetimiz. Sondaı-aq, Qazaqstannyń ustanyp otyrǵan saıası baǵdarynan, ıaǵnı Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń sózinen de naqty kóre alamyz: «Qazaq jerin ejelden túrli dinı nanym-senim ókilderi mekendegen. Halqymyz eshkimdi dinı turǵydan alalamaǵan. Barlyǵy beıbit ómir súrdi. Jaqynda Astanada ótken Álemdik jáne dástúrli dinder kóshbasshylarynyń sezine qatysýshylar erekshe toqtalady», - degen bolatyn.

Bul maqalada dástúrli ıslam qundylyqtary men jıhadızmnyń áreketterindegi aıyrmashylyqtardyń keıbir sátterine salystyrý jasalynady, sondaı-aq jıhadshylardyń qýlyq áreketteriniń bizdiń adam quqyǵynyń saqtalýy, neke, otbasy qundylyqtaryn buzýǵa qatysty jasap jatqan qýlyqtaryna toqtalyp ony dástúrli ıslamnyń qundylyqtarynyń tusynda salystyratyn bolamyz. Islam qundylyqtary men jıhadshylardyń arasyndaǵy aıyrmashylyqtar óte kóp, biz BAQ arqyly jıhadshylardyń áreketteri men ustanymdaryn kórip, bilýdemiz al ıslamnyń asyl qundylyqtary týraly Quranda aıtylǵan qasıetti sózderden bilemiz. Bul maqalada sholý men sıpattaý arqyly salystyrý jasalynǵan, sonyń negizinde qoǵamda kórinýi kerek, adamda bolýy tıis naǵyz qundylyqtardy ashyp kórsetkimiz keledi.

Dástúrli ıslam qundylyqtary men jıhadızmnyń arasyndaǵy aıyrmashylyqtar

Islam dini óziniń bolmysyna beıbitshilikti negiz qylǵan álemdik dinderdiń biri, sonyń negizinde qazirgi kezde ártúrli dinder bir jerde beıbitshilikte ómir súrýde. Osyǵan mysal, bizdiń otanymyz Qazaqstan. Bizdiń elimizde beıbitshilikke negizdelgen ıslam, hrıstıan, sınagogtar men basqa da dinderdiń ókilderi men olardyń ǵımarattary bir jerde toǵysyp, ustanýshylary bir-biriniń dinı qundylyqtarynyń saqtalýyna kedergi jasamaýda. Degenimen, álemde dinniń shynaıy qundylyqtaryn keri tuspaldap, ony saıasatqa, qoǵamǵa áser etýshi qural retinde qoldanatyndar da kóbeıip ketti. Bundaı áreketter tikeleı biz aıtyp otyrǵan beıbitshilik pen adamı qundylyqtarǵa saı emes bolyp keledi, al ıslamdaǵy jıhadshylar Uly Allanyń ámirine qarsy shyǵýshylar, sebebi «Baqara» súresinde: «Áı múminder! Islamǵa bútindeı kirińder. Shaıtannyń izine ermeńder. Óıtkeni ol, senderge ashyq dushpan» (208) delingen bolsa, Álı Imran súresinde: «Túp-túgel Allanyń jibine (dinine) jabysyńdar da bólinbeńder. Sondaı-aq ózderińe Allanyń bergen nyǵmetin eske alyńdar. Óıtkeni: Bir-birińe dushpan edińder, júrekterińniń arasyn jarastyrdy, Onyń ıgiligimen týysqa aınaldyńdar. Ottan bir shuńqyrdyń erneýinde edińder, senderdi odan qutqardy. Osylaısha Alla senderge aıattaryn týra jolǵa túsýleriń úshin baıan etedi» (103) delingen.

Barlyq dinniń negizi sol beıbitshilik, onyń ishinde ıslam dininde adamdar arasyndaǵy ózara dostyq qarym-qatynasqa, qorshaǵan ortaǵa zalal tıgizbeýge negizdelgen, ıaǵnı adamı qundylyqtardyń tolyqtaı saqtalýyna bettelgen. Islam dininiń izbasarlary adamdardyń áreketteriniń beıbitshiliktiń saqtalýyna, baqyt pen berekeniń, tynyshtyqtyń bolýyna jeteleıdi. Zamanaýı ıslam dininde de ıslam izbasarlary bir qudaıǵa tabynǵan, jaqsylyq jasap, ózi ómir súrip otyrǵan ortasyna jaqsylyq pen izgilik alyp kelýi tıis. Bul týraly Muhammed Paıǵambar: «Basqalarmen dostyq pen kelisimdi izdeıtin jáne dostyqty ózi qabyldaıtyn senýshi adam jaqsylyq ákeledi, sodan keıin, ol basqalarmen dos bola almaıtyn jáne dos bola almaıtyn adamda jaqsylyq joq, al eń jaqsysy adamdardyń ishinde adamdarǵa eń paıdaly adamdar bar» degen, Sahl ıbn Saad sózinen alynǵan. Musylmandar arasynda da ıslam dinine qorqynysh, úreımen qaraıtyn qoǵamdy qalyptastyrǵandar da bar, olar ıslam atyn búrkelip terorıstik áreketterdi jasaǵandar men Islam memleketin zorlyqpen qurýshy adamdar. Osyndaı áreketter adamdardyń barlyq izgilikke negizdelgen qundylyqtaryn taptaıdy, qoǵamda búlik pen bóliný týyndatyp bolashaqqa úreımen qaraýdy qalyptastyrady.

Dindi ustanýshylar ártúrli bolday, soǵan baılanysty bir dindi ustanatyn adamdardyń da qundylyqtary men kóz-qarastary túrli. Sonda, biz aıtyp otyrǵan ıslam qundylyqtary degenimiz – óziniń negizine, baǵdaryna beıbitshilikti, túsinistikti, ádildikti, toleranttylyq saqtaıtyn jáne adamdardyń ómiri men qundylyqtaryn qurmetti tujyrymdardyń jıyntyǵy. Kóptegen Qurannyń aıattary men hadısterinde osy aıtylǵan qundylyqtardy saqtaýǵa, bul qundylyqtardy óz ómirlerinde ustanýyna jáne basqalarǵa da osy ustanymdar men qasıetterdi ustaný kerektigi aıtylǵan. Al jıhadızm – ıslamdaǵy qasıetti soǵysqa shaqyratyn ıdealogıany sıpattaý úshin jıi qoldanylatyn termın. Alaıda bul termınniń maǵynasyna qatysty pikirler ıslam ǵulamalary men jamaǵattary arasynda ártúrli bolýy da múmkin. Keıbir ıslam ǵalymdary jıhad tek áskerı áreketterdi ǵana emes, sonymen qatar ózin-ózi jetildirý men senimin qorǵaýǵa baǵyttalǵan rýhanı umtylysty da qamtýy múmkin dep sanaıdy.

Jıhad sózi abstraktili túrde «qasıetti soǵys» degenmen tanylǵan, bundaı turǵyda túsinikte qalýyna kres joryǵy kezinde qalyptasyp qalǵan. Degenimen, kóptegen musylman senýshileri bul termınniń maǵynasynda beıbitshiliktiń jatqandyǵyn, jáne ol adamnyń óziniń nápsisimen kúreske qatystyǵy týraly aıtady. Degenimen, jıhad sózin jeke tulǵa basqasha túsinse, ony ártúrli toptyń, qozǵalystyń lıderleri ózindik etip túsinedi. Soǵan saı, jıhad sóziniń maǵynasy óte tereń, jáne ony anyqtaý kezinde aımaqtaǵy ýaqyt pen jerge tikeleı qatysty bolatyndyǵy naq bolyp tur.

Quranda 6236 aıat bar, onyń 275-i tikeleı nemese janama túrde kúres, soǵysqa, t.b. osy maǵynada aıtylǵandary bar. Óz kezeginde jıhad sózi etistiktiń ártúrli formalarynda 41 ret qoldanylady. Mysaly, «jannyń qyńyrlyǵymen kúresý» degendi bildiretin «al-jihad bi anfousikoum» sózin keltirýge bolady.

Osynyń ishinde, Marı Terez Ýrvýaı atap ótkendeı, «Jhd» túbirimen qoldanylatyn sózderge egjeı-tegjeıli taldaý jasaı otyryp, alty jaǵdaıda Qudaı úshin kúres degen maǵynany bólip kórsetedi, bul kúrestiń zorlyq-zombylyqsyz sıpatyna naqty silteme jasaıdy, jáne tek eki jaǵdaıda – kápirlermen kúresý maǵynasynda, olarǵa qatańdyqpen qaraý týraly aıtylady (9:73; 66:99). Al basqa jaǵdaılarda bireýdiń múlki nemese ıelik úshin kúres degendi bildiredi.

Islam teologıasy qaınarlarynyń basqa tobyna jatatyn Imam Ál-Býharıdiń «Ál-Jımı as-Sahıh» kitabynda, Dýglas E.Streıs kórsetkendeı, jıhad, kerisinshe, qarýly áreket quraly retinde 199 jaǵdaıda kezdesedi. Ol sondaı-aq Bernard Lúıstiń pikirin keltiredi, ol bylaı dep aıtqan: «Islamnyń klasıkalyq teologtary men dástúrshil zańgerlerdiń (hadıs ǵalymdarynyń) basym kópshiligi jıhadtyń paryzyn áskerı maǵynada túsinedi» dep jazǵan.

Jıhadtyń rýhanı ómir salasyndaǵy aıqyn artyqshylyǵy kórinedi, ol mańyzdylyǵy boıynsha jıhadtyń bastalýynan bastap onyń aıaqtalýyna deıingi qatań oraza arqyly kúsheıtilgen duǵaǵa teńestiriledi. Iaǵnı, jıhad jasaıtyn adam óziniń moraldyq kategorıasynda duǵadan nemese orazadan joǵary rýhanı áreketti oryndaıdy. Budan ári jıhadtyń joǵary dárejege kóterilgenin kórýge, bul ony álemdegi teńdesi joq is retinde anyqtalynatyndyǵyn kórýge bolady. Tiri kezinde materıaldyq ıgilikter, basyp alynǵan múlik retinde anyqtalǵan keıingi sıaqty kem emes; jıhad kezinde qaıtys bolǵan jaǵdaıda Allanyń lezde syıy retinde jumaqqa kirý. Jıhad adam óltirgeni úshin taǵaıyndalǵan jazadan rýhanı jáne ákimshilik qutylýǵa kepildik beredi. Jıhad kezindegi kúrestik maqsaty men onyń qandaı nıetpen júrgizilgendine erekshe nazar aýdarylady. Negiz is-áreketke jeke motıvasıaǵa, túpki sebepterdi yntalandyrýǵa aınalady; Jeke paıdany kózdeıtin paıdakúnemdi nıetter qatań túrde aıyptalady. Janqıarlyq jıhad ózin tolyqtaı tapsyrý, ólimnen qorqýdy mensinbeýdi bildirip, sol kezeńdi baqyt dárejesine kóterilýdi bildiredi. Sonymen qatar, jıhadtyń qundylyqtaryna Allanyń esimin asqaqtatý maqsatymen «bıik» murattarǵa qyzmet etý múmkindigi, eń joǵarǵy shyndyq retinde qabyldanylady. Tilektiń ózi ony oryndaýǵa múmkindik bolmasa da, sol namys deńgeıine kóterilgen áreketpen teń dárejede jigerlendiriledi.

Jıhadtyń ártúrli túrleri bolady, ol týraly Abdýl Valıd Muhammad ıbn Ahmad ıbn Rýshd jıhadtyń tórt túrin atap ótedi, olar: júrek, til, qol jáne qylysh jıhadtary. Kórip otyrǵandaryńyzdaı bul jıhadtar adamnyń óziniń nápsisi men qundylyqqa saı emes áreketterin tyıý úshin jasalatyndar, tek qylysh qana bul jerde áskerı áreketterdi bildiredi. Úsh jıhad tikeleı úlken jıhadty bildirip, adamnyń óziniń jan dúnıesi men áreketterin túzeýge baǵyttaıdy. Jıhadtyń oryn alýynyń da ózindik sebepteri men ıtermeleýshi faktorlary bar, degenimen qazirgi kezdegi bizdiń qoǵamdaǵy jıhadshylar atalǵan áreketterdiń barlyǵyna keri áreket jasap, óziniń nápsisine qatysty bolǵan soǵysty qylysh alyp basqamen soǵysýdy, zorlyq jasaýdy, nápsi túgil barlyq adamı qundylyqtardy jerge taptaıtyn áreketterdi jasaýda.

Sonda, ıslamdyq qundylyq pen jıhadtyq qundylyqtardyń aıyrmashylyǵy qandaı? Olar, jıhadshylardyky «qasıetti soǵys» úshin áreketteri, dinı ekstremızm men terorızmdi aıta alamyz. Al ıslamı qundylyqtarǵa beıbitshilik pen ádilettilikti, toleranttylyq pen qurmetti, ózin-ózi jetildirýge degen umtylys pen meırimdilikti aıta alamyz. Ekeýindegi qundylyqtar boıynsha aıyrmashylyqtardy birneshe máseleler tóńireginde kórsetkimiz keledi, sebebi bir baǵyttaǵy másele arqyly salystyrý jasasaq, aıyrmashylyqty naqty kóre alamyz. Sondyqtan, aldymen áleýmettik jaýapkershilik máselesi jaǵynan ıslam qundylyqtary men jıhadshylardyń áreketteri arasyndaǵy aıyrmashylyqtarǵa sholý jasaǵymyz keledi.

Qazaqstannyń damýynda kóptegen tulǵalar eńbek etti, degenimen onyń ishinde saıası baǵdarymyzdy burmalap, ózderiniń keri, ıaǵnı durys emes áreketterin kórsetkender de bar. Qazaqstandyq qoǵamnyń damýynda osy adamdardyń ońdy áreketterin qarastyrý mańyzdy, bul memlekettegi azamattarymyz boı túzep otyrǵan adamdardyń áreketterine qarap ózindik qundylyqtaryn qalyptastyrýlaryna múmkindikter alady. Sońǵy bes jyldyń ishinde Qazaqstandy Qasym-Jomart Kemeluly Toqaev Prezıdenttik qyzmetin atqaryp kele jatyr, osy ýaqyttyń ishinde Prezıdenttiń qasıetti jerlerge, ata-baba arýaqtaryna qurmet áreketterin, memleketimizde ulttyq qundylyqtar men dinı qundylyqtardy biriktirgen áreketterin kórip júrmiz. Sonymen qatar, memleket basshysynyń nazary memlekettiń zaıyrlyǵyn saqtaıtyn qundylyqtarǵa baǵyttalǵandyǵyn kórýimiz kerek. Bul týraly ol óz sózinde: «Degenmen, zaıyrly jáne tolerantty el bolý túrli radıkaldy aǵymdar men dinı separatızmge kóz jumyp qaraý degendi bildirmeıdi. Biz eshqashan eldiń qaýipsizdigi men tutastyǵyna nuqsan keltirmeımiz. Ata-babalarymyz san ǵasyrlar boıy sharıǵat normalaryn ulttyq turmys-tirshilikpen úılesim tapqan ıslam dinin ustanǵan. Islam qundylyqtary ult birligin nyǵaıtýǵa yqpal etedi. Bizdiń boryshymyz – ata-baba dástúrin qorǵap, qasterleý. Osy turǵyda jastarymyzǵa durys baǵyt-baǵdar berý óte mańyzdy» - dep oıyn bildirgen bolatyn Prezıdent.

Qoǵamda kishi jıhadtyń belgileri kóp kórinedi, al bul áreketterde adam quqyqtaryn taptaý men qol suǵý, qınaý men zorlyq áreketteri arqyly jasalyndy. Quranda aıtylǵan úlken jıhadqa qatysty áreketterdiń adamdy ómir boıyna deıin ózin jetildirý men áleýmettendirý kerektigin kórsetýde, ıaǵnı sol adamdy naǵyz musylman, kemel adam bolýǵa tárbıeleýge baǵyttalǵan. Biraq, kóp jaǵdaıda aıtylǵan úlken jıhadtyń oryndalyp jatqandyǵyna da kúmán keledi, sebebi júrektiń tazalyǵy, ımannyń beriktigi, tildiń lastanbaýyna qatysty kóp máseleler týyndaýda. Mysaly retinde, saýda jolynda júrgenderdiń taýardyń qunyn qymbat etip satýy, bul zamanda kedeılikten qany tamǵan halyqty odan ári qanaýdy kórsetýde. Qunǵa qun qosyp saýda jasap jatqan baýyrlarymyzdyń arasynda da asyl dinimizdi ustanǵandar bar, musylman dininiń izbasarlary arasynda zorlyqty nasıhattaǵan ıslamdyq qozǵalystardy qoldaıtyndar da bar, baýyrlarymyz arasynda ıslamnyń otbasy, nekege qatysty aıtylǵandardy oryndamaı, qoǵamda otbasy men nekelik qarym-qatynastarǵa degen kóz-qaras pen ustanymdy buzǵandar da bar. Kelesi bl otbasy jáne nekelik qarym-qatynastar men bilim alý baǵyttary boıynsha ıslam qundylyqtary men jıhadshylardyń qundylyqtary arasyndaǵy aıyrmashylyqtar aıtylatyn bolady.

Islam qundylyqtary men jıhadızm ustanymyndaǵy otbasy jáne nekelik qarym-qatynastarǵa qatysty qundylyqtarǵa sholý

Qazirgi kezde otbasyndaǵy qarym-qatynastar, er men áıelderdiń arasyndaǵy teń quqyq máselesi, neke máseleleri ózekti bolyp, talqylanýda. Dinı joralǵylardyń sheńberinde, ıaǵnı ıslam tóńiregin alyp qaraıtyn bolsaq, bul suraqtardyń árdaıym nazarda bolǵandyǵyn kóre alamyz. Islamnyń qundylyqtary tikeleı otbasy men nekedegi beıbitshilikti jáne dostyqty kózdegen, ıaǵnı osylaı júris-turys pen minez-qulyqtyń áleýmettik normalary men standarttaryn qalyptastyrylǵan. Degenimen, ıslamnyń ártúrli baǵyttary men aǵymdarynda, jáne jıhadızmdi birge alyp qarastyrsaq, otbasy men nekelik qarym-qatynastarǵa qatysty qundylyqtar ártúrli túsindiriledi, sonyń negizinde dindi ustanýshylar arasynda da osyǵan qatysty júris-turys normalary men minez-qulyq standarttary da ózgerip otyr.

Dúnıejúzindegi mıllıondaǵan adamdar úshin mańyzdy dinı jáne mádenı dástúr bolyp tabylatyn Islamda neke teńdikke, qurmet pen qamqorlyqqa negizdelgen er men áıel arasyndaǵy qasıetti kelisim retinde qarastyrylady. Musylman dinin ustanýshylar ózara syılastyq pen qurmetke negizdelgen, erli-zaıyptylardyń ekeýi de Qudaı aldynda jáne zań aldynda teń quqyly otbasylyq ortany qurýǵa umtylady. Olar bir-birine qamqorlyq pen qoldaý kórsetýdiń, otbasylyq ómirde ózara túsinistik pen yntymaqtastyqqa umtylýdyń mańyzdylyǵyn atap kórsetedi. Alaıda ekstremıstik ıdealogıa bolyp tabylatyn jıhadızm jaǵdaıynda otbasylyq qarym-qatynastar burmalanyp, avtorıtarlyq nysandarǵa aınalýy múmkin, onda áıelderdiń teń quqyqtary men bostandyqtary joqqa shyǵarylady, al nekege turý saıası nemese dinı maqsattarǵa jetý quraly retinde qarastyrylýy múmkin, ıaǵnı bul jaǵdaıda nekege turýshylar arasynda ózara qurmet pen qamqorlyqqa negizdelgen odaqtyń bolmaýy kórinedi.

Qorytyndylaı kele, qazirgi kezde qoǵamda adamı qundylyqtar, otbasy qundylyqtaryna qatysty bolǵan qundylyqtar men ustanymdar joǵala bastaýda. Islam atyn jamylǵan terrorıster men ektremısterdiń áreketinen keıin musylmandardyń dinin beıbitshilikke qarsy, qarý asynǵan din degen kózqarastar qalyptasty. Aýǵandaǵy nemese basqa aımaqtarda Islam memleketin quramyz degen toptardyń áıelderge jasaǵan áreketterinen keıin barlyq ıslam dininde áıelderdi qul sıaqty ustaıdy dep shyqty, dál osyndaı búlik salýshylardyń birneshe áıelge úılenýi men «talaq aıtý» áreketterinen keıin basqa musylmandarda osyndaı eken degen oı men pikirge shyqty. Bundaı jaǵdaılar kóp, dál osyndaı jıhadshylar men dástúrli ıslamǵa qarsy, musylman qaǵıdalaryn burmalap alǵan adamdardyń áreketterinen keıin barlyq qoǵam, álem ıslam dininiń shynaıy beınesine qatysty, onyń beıbitshiliktiń jaqtaýshysy men qorǵanyshy bolatyndyǵyna qatysty kúmán keltirip, oǵan seskene qaraýǵa alyp keldi. Degenimen, qazirgi kezde júrgizilip jatqan túsindirme jumystarynyń oń nátıjeleri kórinýde, ol barlyq terorıstik áreketterdi jasaǵandar olar musylmandar ǵana emes onyń atyn jamylyp alǵan buzaqylardyń áreketteri de arasynda bar ekendigin anyqtap jatyr.

Islam qundylyqtary men jıhadshylardyń ustanymdary arasynda úlken aıyrmashylyqtar bar. Islam dini adamdy kemel tulǵaǵa aınaldyrý jolynda beıbitshilik áreketterdi ustanady, al úlken jıhad (júrek, til, qol) adamnyń nápsisin, boıyndaǵy qısyq pıǵylyn tárbıeleý men toqtatý barysynda bolatyn kúresti bildiredi. Eń bastysy ıslam qaǵıdalary men úlken jıhadtyń áreketteri arqyly adam óziniń ishki jan-dúnıesin tárbıeleýge baǵyttaý kerektigi aıtylǵan. Iaǵnı, qorytyndy eki qundylyq ta adamnyń janyn tárbıelep, onyń nıetin túzeýge baǵyttalǵan. Al osyndaı tárbıeleý men áleýmettendirý úrdisinen keıin kemel adam qalyptasatyn bolsa, sol adam óziniń áreketteri arqyly qoǵamdy jaqsylyqqa dáripteı, beıbitshilik pen turaqtylyqty saqtaýǵa baǵyttaı alady.