Memleket basshysy «Qazaqstan jáne orta derjavalardyń róli: qaýipsizdikti, turaqtylyq pen ornyqty damýdy ilgeriletý» atty taqyrypta dáris oqydy, dep habarlaıdy Aqorda.
Memlekettik sapar aıasynda Qasym-Jomart Toqaev 46-shy Sıngapýr leksıasyn oqydy. Prezıdent jahandyq qaýipsizdikti, turaqtylyq pen ornyqty damýdy qamtamasyz etý isindegi orta derjavalardyń atqaratyn róli týraly oı-pikirimen bólisti.
1980-jyldardan beri Iýsof Isqak ınstıtýty (ISEAS) uıymdastyryp kele jatqan Sıngapýr leksıalary – akademıalyq toptar, saıasatkerler, dıplomattar men jas ǵalymdar úshin memleketter basshylary men álemdik deńgeıdegi kórnekti saıasatkerlerdiń ustanymdaryn tikeleı tyńdaýǵa múmkindik beretin alań.
Qasym-Jomart Toqaev sharaǵa qatysýshylarǵa iltıpat bildire otyryp, óziniń ómir jolynda Sıngapýrdyń aıryqsha máni bar ekenin atap ótti.
– Men kóp jyl buryn osy elde jas dıplomat retinde qyzmet ettim. Osynaý asqaq rýhty memlekettiń tamasha tabys jolynan jańylmaı kele jatqanyn óz kózimmen kórý úshin Sıngapýrǵa taǵy da kelgenime qýanyshtymyn. Eldiń negizin qalaýshy Lı Kýan Iýdiń kóregen kóshbasshylyǵymen júrgizilgen Sıngapýrdaǵy áıgili ekonomıkalyq ózgerister, shyn máninde, memlekettiń irgesin nyǵaıtýdyń jáne ekonomıkalyq ósimge qol jetkizýdiń jarqyn úlgisine aınaldy. Sizderdiń elińiz Qazaqstandy damý men órkendeý baǵytynda ózindik jol tańdaýǵa jigerlendiredi. Rasynda, Sıngapýrda ótkizgen jyldarymda tabandylyq pen jańashyldyqty úırendim. Bul qasıetter qazirgideı qubylmaly álemde Qazaqstannyń keleshegi týraly paıymymnyń qalyptasýyna áser etti, – dedi Prezıdent.
Memleket basshysy elimizdegi qoǵamdyq-saıası ózgerister jóninde aıta kelip, «Ádiletti Qazaqstan» jáne Premer-mınıstr Loýrens Vong usynǵan «Alǵa, Sıngapýr» baǵdarlamalarynyń maqsattary men qaǵıdattary uqsas ekenine nazar aýdardy.
– Qos qujat ta halyqtyń qamyn birinshi orynǵa qoıady jáne eldiń ıgiligin árbir azamat sezinýge tıis degen qaǵıdatty ustanady. Aýqymdy ulttyq transformasıa – ońaı úderis emes. Biraq qansha qıyn bolsa da, biz bul strategıalyq baǵytymyzdan aınymaımyz. Byltyr ekonomıkalyq ósim 5,1 paıyzǵa artty. Biz JİÓ mólsherin 2029 jylǵa qaraı eki ese, ıaǵnı 450 mıllıard dollarǵa deıin jetkizýge nıettimiz. Osy asqaq maqsatqa jetý úshin biz bilim men ınovasıaǵa negizdelgen zamanaýı ekonomıkanyń irgesin qalap, jyl saıyn 6 paıyz ósimdi qamtamasyz etýge tıispiz. Biz Sıngapýr sıaqty bıznes, qarjy, daryndylar men ınovasıa shoǵyrlanatyn senimdi ortalyqqa aınalýǵa umtylamyz, – dedi Qazaqstan Prezıdenti.
Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstanda ınvestısıalyq saıasat jáne ekonomıkany ártaraptandyrý baǵytynda júrgizilip jatqan jumystar jóninde aıtty.
Onyń pikirinshe, geografıalyq alshaqtyqqa, jer kólemi men tarıhyndaǵy aıyrmashylyqtarǵa qaramastan, Qazaqstan men Sıngapýrdyń kóptegen qundylyqtary ortaq ári uqsas syn-qaterlermen betpe-bet kelip otyr.
– Bıyl qańtar aıynda Germanıanyń halyqaralyq qatynastar jáne qaýipsizdik ınstıtýty alǵash ret Qazaqstandy álemniń orta derjavalarynyń sanatyna qosty. Sıngapýrlyqtar ózderin kishkentaı el sanaıtynyn jaqsy bilemin. Alaıda, meniń oıymsha, Sıngapýrdyń qarjylyq jáne ekonomıkalyq yqpaly, strategıalyq turǵydan asa mańyzdy halyqaralyq teńiz joldarynyń toǵysynda ornalasýy, 2024 jylǵy Global Firepower esebi boıynsha 145 eldiń ishinde 30-orynǵa taban tireýi bul memlekettiń orny áldeqaıda joǵary ekenin kórsetedi. Buǵan qosa, strategıalyq oı-sana men tıimdi dıplomatıa Sıngapýrdy Shyǵys pen Batys arasyndaǵy mańyzdy kópirge aınaldyrdy, – dedi Memleket basshysy.
Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstan men Sıngapýr sıaqty jańadan paıda bolǵan «orta derjavalardyń» róli týraly paıymdaı kele, jahandyq qaýipsizdik landshaftynda mol múmkindikterge jol ashyp qana qoımaı, edáýir qaýip te tóndiretin eleýli ózgeristerge nazar aýdardy.
– Biz geosaıası shıelenisten bastap, makroekonomıkalyq qıyndyqtarǵa deıingi jáne jıileı túsken klımattyq apattar sekildi qanshama daǵdaryspen betpe-bet kelip otyrmyz. Qaýipsizdik arhıtektýrasynyń irgesi jyldam sógilip barady, álemdik derjavalar arasynda bir-birine senimsizdik tanytý úrdisi údeı tústi. Shamasy, Qyrǵı-qabaq soǵystan keıin ornaǵan «beıbitshilik nesibesi» túgesilýge jaqyn. Óıtkeni byltyr álem elderiniń áskerı salaǵa jumsaǵan shyǵyndary 2,2 trıllıon dollarǵa deıin jetti. Bul – rekordtyq kórsetkish. Demek qarýlanýdyń jańa básekesi bastaldy. Qansha kúsh-jiger jumsalǵanyna qaramastan, adamzat jańa áskerı qaqtyǵystardyń qurbanyna aınalady. Ekstremızm, terorızm, kıbernetıka, ǵarysh, jasandy ıntellekt, klımattyń ózgerýi, jappaı mıgrasıa jáne epıdemıa týyndatqan túıtkilder jahandyq qaýipsizdiktiń jaǵdaıyn odan saıyn ýshyqtyra tústi. Alaıda Astana men Sıngapýr damyp kele jatqan orta derjavalar retinde mundaı bóliný men jiktelýge kóz jumyp qaraı almaıdy. Qaýip-qater óte zor. Eger shara qabyldamasa, taǵy bir qyrǵı-qabaq soǵys zobalańyna tap kelýimiz ábden múmkin, – dedi Prezıdent.
Bul rette Memleket basshysy Ádiletti Qazaqstan jolymen alǵa qadam basyp kele jatqan elimiz jaýapty dıplomatıanyń qaǵıdattary men qundylyqtaryn qatań saqtaýǵa beıildi ekenin jetkizdi.
– Barlyq syrtqy seriktesterimiz Astananyń qandaı ustanymda ekenin jaqsy túsinedi. Sondyqtan bizdi senimdi áriptes sanaıdy. Biz «Jahandanýdy jaqtaıtyn Qazaqstan» retinde búkil álemmen ashyq qarym-qatynas jasaýdy jalǵastyra beremiz. Bul – bizdiń elimizdiń syrtqy saıasattaǵy baǵdary. Turaqsyzdyq uzaq ýaqytqa sozylǵan jańa dáýirde tek osylaı ǵana jetistikke jete alamyz. Sol sebepti bizge qazirgi qalyptasqan ahýalǵa beı-jaı qaraýǵa bolmaıdy. Dúnıejúzimen ashyq qatynas jasaı otyryp, biz syrtqy syn-qaterlerge qarsy kúreste qyraǵylyq tanytyp, proaktıvti túrde áreket etemiz. Qazaqstannyń zańdy quqyqtary men maqsatyn qorǵaý isinde tartynyp qalmaımyz, elimizdiń basty múddesin qurban etýge eshqashan jol bermeımiz. Keıde bizdiń ustanymymyzǵa kúmánmen qaraıdy, beıtaraptyǵymyz úshin synaıdy. Biraq muny óz kózqarasy, senimi joq dep qabyldamaǵan jón. Kerisinshe, ony qaqtyǵys pen májbúrliktiń ornyna sanaly túrde dıplomatıa men dıalogty tańdaý dep túsingen abzal. Bul tańdaý – terıtorıalyq daýlardan bastap ıdeologıalyq qaqtyǵystarǵa deıingi túrli qaıshylyqtardy eńserýge septigimizdi tıgizýge múmkindik beretin bizdiń myqty qyrymyz, – dedi Prezıdent.
Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstannyń Ázerbaıjan men Armenıa arasyndaǵy bitimgerlik úderisine yqpal etý áreketin, Irannyń ıadrolyq baǵdarlamasyna qatysty ara aǵaıyndyǵyn, Sırıadaǵy qaqtyǵystardy retteý jónindegi Astana prosesin, sondaı-aq jaqynda BUU mısıasy aıasynda Golan jotalary aımaǵyna alǵash ret derbes bitimgerlik kúshterin jiberýin mysal retinde atap ótti.
Memleket basshysy túrli jahandyq túıtkilderdi sheshý isine Sıngapýr dıplomatıasynyń eleýli úles qosyp otyrǵanyn aıtty.
– Sıngapýr 2015 jyly QHR Tóraǵasy Sı Szınpın men Taıvannyń burynǵy Prezıdenti Ma Inszú arasyndaǵy búkil álem kóz tikken kezdesýdi jáne AQSH pen Soltústik Koreıa arasyndaǵy tarıhı samıtti uıymdastyrýǵa uıytqy boldy. Biz muny óte joǵary baǵalaımyz, – dedi Prezıdent.
Áıtse de Memleket basshysy tıimdi jumys isteıtin kópjaqty yntymaqtastyq júıesin daýlardy beıbit jolmen sheshýge tyrysqan eshqandaı «izgi amal» almastyra almaıdy dep sanaıdy.
– Biz soǵysty toqtatýǵa tyrysqannan góri, onyń aldyn alýǵa tıispiz. Ondaǵan jyldar buryn biz Qyrǵı-qabaq soǵystan keıingi jylymyq kezeńdi sonshalyqty úmitpen qarsy aldyq, múmkindikter men órkenıet jetistikterine toly keleshekti kózimizge elestettik. Alaıda búgingi qara bulttaı úıirilgen qaýip-qater men tula boıyńdy titirkendiretin mazasyzdyq sezimi osy sáýleli oıǵa kóleńke túsirgendeı kórinedi. Kópjaqty ınstıtýttardyń abyroı-bedelin qalpyna keltirip, mýltılateralızmge tyń serpin berý úshin olardy jańǵyrtqan jón. Ony kópten beri pisip-jetilgen BUU reformasynan bastaý kerek. Qaýipsizdik Keńesine jan-jaqty reforma júrgizbeıinshe, biz bul mindetti oryndaı almaımyz. Bul – keıinge qaldyrýǵa bolmaıtyn ári adamzat balasynyń basym bóliginiń múddesimen saı keletin ýaqyt talaby. Orta derjavalar men damýshy elderdiń Keńestegi úni anyq estilýi qajet. Men buǵan kámil senemin, – dedi Prezıdent.
Qazaqstan Prezıdenti bıyl qyrkúıek aıynda ótetin BUU-nyń Keleshek samıti qarsańynda álemdik qoǵamdastyqty ózara keńesý jáne ınklúzıvtilik qaǵıdattaryna negizdelgen kópjaqty ustanym týraly oılanýǵa úndedi.
– Qazaqstan kópjaqty ustanymǵa beıil ekenin bildirýge qashanda ázir. Bıyl biz Shanhaı yntymaqtastyq uıymy, Túrki memleketteri uıymy, Azıadaǵy ózara is-qımyl jáne senim sharalary jónindegi keńes, Ujymdyq qaýipsizdik týraly shart uıymy, Azyq-túlik qaýipsizdik jónindegi Islam uıymy jáne Halyqaralyq Araldy qutqarý qory sekildi alty halyqaralyq qurylymǵa tóraǵalyq etemiz. Jahandyq basqarý júıesiniń osal tustary aıdaı anyq, ol eshkimge qupıa emes. SOVID-19 pandemıasy elderdiń ortaq problemany eńserý úshin «qabyrǵa turǵyzbaı, kópir salýy» qajet ekenin kórsetti. Osy túıtkilderdiń ishindegi eń qorqynyshtysy – ıadrolyq qater. Qazaqstan – ıadrolyq qarýdan ábden zardap shekken el. Osy sebepti biz ıadrolyq qarýdan ada álem úshin kúresimizdi toqtatpaımyz, – dedi Prezıdent.
Qasym-Jomart Toqaevtyń pikirinshe, kópultty jáne kópkonfessıaly qoǵam Qazaqstan men Sıngapýrdyń utymdy tusy sanalady.
– Byltyr qyrkúıek aıynda «The Jerusalem Post» basylymynda «Dinder kóshbasshylary búkil álemde beıbitshilik ornaýyna yqpal ete alady» degen maqalam jaryq kórdi. Beıbitshilik mádenıeti tek birligimiz áralýandyqta jáne ózara qurmet qaǵıdalaryna ǵana negizdele alady. Bul rette Qazaqstan bastamasymen uıymdastyrylatyn Álemdik jáne dástúrli dinder kóshbasshylarynyń sezi dıalogty damytý jáne ortaq qundylyqtardy nasıhattaý úshin biregeı alańǵa aınaldy. Biz Sıngapýrdyń Birligi jarasqan qoǵam halyqaralyq konferensıasyn ótkizý jónindegi bastamasyn (ICCS) quptaımyz. 2022 jyly sáýir aıynda men Medıatıvti kelisimder týraly Sıngapýr konvensıasyn ratıfıkasıalaǵan Zańǵa qol qoıdym. Bul transshekaralyq moıyndaý prosesiniń tıimdiligin arttyrady jáne bitimgerlik retteý týraly kelisimniń oryndalýyn qamtamasyz etedi, – dedi Prezıdent.
Memleket basshysy Qazaqstan men Sıngapýr kóptegen salada ózara tıimdi yqpaldastyq jasaı alady dep sanaıdy. Klımattyń ózgerýimen kúres, sý resýrstaryn basqarý jáne jahandyq azyq-túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etý áreketteri osy sanatqa jatady.
– Qazaqstannyń Almatyda Ortalyq Azıa elderiniń klımat jáne jasyl energetıka máseleleri jónindegi jobalyq keńsesin ashý bastamasy bul máselelerdi sheshýde eleýli ról atqara alar edi. Biz sondaı-aq 2026 jyly BUU aıasynda Óńirlik klımat samıtin ótkizýdi josparlap otyrmyz. Klımat daǵdarysyna sebepshi bolatyn da, aldymen onyń zardabyn tartatyn da – sý salasy. Álemde 2 mıllıardtan astam adamnyń taza aýyzsýǵa qoly jetpeı otyr. Osy rette men Sý ekonomıkasy jónindegi jahandyq komısıanyń teń tóraǵasy retinde kóshbasshylyq tanytqany úshin Prezıdent Tarman Shanmýgaratnamǵa rızashylyǵymdy bildiremin. Ol bıylǵy BUU konferensıasy sheńberinde Qazaqstan men Fransıa uıymdastyratyn One Water Summit jıynyna eleýli úles qosatynyna senimdimin, – dedi Prezıdent.
Sonymen qatar Memleket basshysy Ortalyq Azıa jáne ASEAN elderiniń halyqaralyq qatynastardaǵy róli týraly pikir bildirdi.
– Búkil jetekshi derjavalarmen tatý qarym-qatynas jasaıtyn Ortalyq Azıa elderi zor múmkindikterge ıe. Jas ári qýatty halyq, qalyptasyp kele jatqan orta tap, tabıǵı jáne aýyl sharýashylyǵy resýrstarynyń baılyǵy, tranzıt áleýeti ósim úshin berik negiz qalaıdy. Aımaqtyń ekonomıkasy qarqyndy damysa, onyń strategıalyq mańyzy da arta túsedi. Ortalyq Azıa elderiniń jyl saıynǵy konsýltatıvtik keńesi, Iadrolyq qarýdan azat Ortalyq Azıa aımaǵy jáne Halyqaralyq Araldy qutqarý qory aıasyndaǵy qarym-qatynastar óńirimizdiń derbes yntymaqtastyq qurýǵa qabiletti ekenin kórsetedi. Bizdiń óńir jańa múmkindikterge jol ashady. Men barsha seriktesterimdi bizge osy turǵydan qaraýǵa shaqyramyn. Meniń oıymsha, Sıngapýrdyń ASEAN keńistiginde ashyq ári ınklúzıvti aımaqtyq arhıtektýrany qurýdy kózdeıtin «ózara toǵysatyn dostar ortasy» uǵymy – Ortalyq Azıa úshin de óte ózekti. Dál sol sebepti Ortalyq Azıa S5+ yntymaqtastyq tetigin qurý bastamasyn kóterdi. Biz ózekti óńirlik mindetterdi sheshý úshin barsha múddeli tarappen jumys isteýge nıettimiz, – dedi Prezıdent.
Memleket basshysy sózin qorytyndylaı kele, ózara syılastyq pen ortaq maqsattarǵa negizdelgen áriptestik qatynastardy nyǵaıtýǵa jáne barshaǵa ortaq beıbit ári jarqyn bolashaq qurý jolynda kúsh biriktirýge shaqyrdy.
Dáristen keıin Qasym-Jomart Toqaev geosaıası qaqtyǵystardy retteý, halyqaralyq qaýipsizdikti qamtamasyz etý, orta derjavalardyń róli, Qazaqstan men Sıngapýrdyń yntymaqtastyǵyn damytý perspektıvasy týraly birqatar suraqqa jaýap berdi.
