Ǵalamtordyń ǵaryshtan taralatyn dáýiri bastaldy. Búgingi tańda spýtnıktik ınternet tek shalǵaı aýyldy ınternetpen qamtıtyn tehnologıa ǵana emes, ol – sıfrlyq teńsizdikti joıýdyń, ulttyq qaýipsizdikti arttyrýdyń jáne ǵarysh salasyn damytýdyń jańa quraly. Bul baǵytta álem alǵa ozyp barady. SpaceX, Amazon, OneWeb syndy alpaýyttar júzdegen emes, myńdaǵan baılanys spýtnıkterin orbıtaǵa shyǵaryp úlgerdi. Al Qazaqstan she?
Búginde respýblıka halqynyń 97%-y ınternetke qosylǵanymen, aýyldyq jerlerde bul kórsetkish aıtarlyqtaı tómen. Keıbir shetkeri eldi mekenderde baılanys múlde joq. Mundaı aımaqtarǵa talshyqty kabel tartý – shyǵyny kóp, ınfraqurylymy álsiz. Osyndaıda spýtnıktik ınternet taptyrmas sheshim retinde kórinedi. Sebebi ol – orbıtadaǵy apparattar arqyly tikeleı jerdegi qabyldaǵyshqa sıgnal taratady. Kabel de, antena da qajet emes.
Dúnıejúzilik tájirıbe bul tehnologıanyń ómirsheń ekenin kórsetip otyr. Máselen, SpaceX kompanıasynyń Starlink jobasy – qazirgi tańda eń iri spýtnıktik ınternet jelisi. 2024 jyldyń basynda Starlink jer mańyndaǵy orbıtaǵa 5000-nan astam baılanys spýtnıgin ushyrdy. Joba maqsaty – jer sharynyń kez kelgen núktesine joǵary jyldamdyqtaǵy ınternet usyný. Qazirdiń ózinde AQSH, Kanada, Eýropa elderiniń shalǵaı óńirlerinde fermerler, áskerı qurylymdar, ekspedısıalar osy qyzmetti paıdalanyp otyr. Starlink-tiń jyldamdyǵy 100–200 Mbıt/s shamasynda, bul – beıneqońyraý, onlaın oqý, tipti strımıngke de jetetin sapa. Joba sátti shyqqan soń, Amazon da óz Kuiper jobasyn iske qosty – kompanıa aldaǵy jyldary 3000-ǵa jýyq spýtnık ushyrýdy josparlap otyr. OneWeb kompanıasy da 600-den astam apparatty orbıtaǵa shyǵarǵan. Bul báseke tek komersıa úshin emes, ǵalamtordy strategıalyq ınfraqurylym retinde qaraýdyń belgisi.
Spýtnıktik ınternettiń basty artyqshylyǵy – qoljetimdilik. Ol shalǵaı aýylǵa, taýly óńirge, shólge – ıaǵnı ınfraqurylym jetpegen kez kelgen aımaqqa jetedi. Qazaqstan jaǵdaıynda bul – Shyǵys Qazaqstannyń taý qoınaýy, Mańǵystaý men Atyraý oblystarynyń qumdy mekenderi, Túrkistan men Jambyldyń jaılaýlary degen sóz. Budan bólek, geosaıası turaqsyzdyq kezinde spýtnıktik baılanys – balama arna. Sebebi ol tek ulttyq operatorǵa táýeldi emes, ǵaryshtan taratylady. Bul – aqparattyq qaýipsizdik úshin asa mańyzdy.
Qazaqstan ǵaryshty ıgerýde postkeńestik elder ishinde aldyńǵy qatarda. Elde 2006 jyldan beri KazSat baǵdarlamasy jumys isteıdi. Búginde KazSat-2 jáne KazSat-3 baılanys apparattary orbıtada. Olar memlekettik organdardy, telearnalardy, keıbir ınternet operatorlaryn baılanystyrýda qoldanylady. Alaıda bul spýtnıkter negizinen stasıonarlyq baılanysqa baǵyttalǵan, ıaǵnı olar tek naqty koordınattaǵy antenamen jumys isteıdi. Al qazirgi trend – mobıldilik. Starlink tárizdi júıelerdi qabyldaý úshin shaǵyn antena jetkilikti. Qazaqstanda mundaı deńgeıdegi ǵarysh jelisi joq.
Elde bul olqylyqty joıý úshin 2023 jyly Sıfrlyq damý mınıstrligi «KazSat jańa býyn» jobasyn qolǵa alatynyn málimdegen. Maqsat – keń jolaqty ınternetti spýtnık arqyly taratý. Bul apparattar orta orbıtaǵa emes, tómen orbıtaǵa (LEO – Low Earth Orbit) ornalastyrylyp, sıgnal taratý keshigýin azaıtady. LEO spýtnıkteri arqyly ınternet jyldam ári senimdi bolady. Qazirdiń ózinde mınıstrlik SpaceX jáne OneWeb syndy iri oıynshylarmen kelissóz júrgizip jatyr. 2024 jyldyń sońyna qaraı pılottyq jobalar iske qosylýy múmkin.
Ǵarysh ınfraqurylymyn damytýdyń taǵy bir mańyzdy aspektisi – jerdegi qabyldaý jáne baqylaý stansıalary. Mysaly, Qazǵarysh kompanıasynyń Aqkól men Jezqazǵan mańyndaǵy ǵaryshtyq jer stansıalary KazSat apparattaryn basqarady. Eger jańa býyn spýtnıkteri ushyrylsa, osyndaı stansıalardy kóbeıtý kerek bolady. Sebebi tómen orbıtadaǵy spýtnıkter Jerdi tez aınalady – bir apparat bir núkteniń ústinen 15–20 mınýtta ǵana ótedi. Demek, sıgnal úzdiksiz bolý úshin ondaǵan apparat qajet. Osyny eskerip, OneWeb jáne basqa kompanıalar Jer sharyna júzdegen spýtnıkti bir ýaqytta ornalastyrýda.
Spýtnıktik ınternetke kóshý tek baılanys emes, jalpy ǵarysh salasyn damytýǵa serpin beredi. Sebebi spýtnık jasaý, ony orbıtaǵa jetkizý, basqarý, derekterdi óńdeý – osynyń bári joǵary tehnologıalyq klasterdi qajet etedi. Bul – ınjenerler, IT mamandar, radıotehnıkter, derekterdi taldaýshylar sekildi jańa mamandyqtarǵa suranys artady degen sóz. Qazaqstanda bul baǵytta Nazarbaev Ýnıversıtet, Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ, Almaty energetıka jáne baılanys ýnıversıteti sekildi mekemeler ǵarysh ınjenerıasy men telekomýnıkasıa salasynda maman daıarlaýda. Sonymen qatar, «Ǵarysh sapary» kompanıasy óziniń tehnologıalyq bazasynda kishigirim spýtnıkter qurastyrý jobalaryn iske asyrýda. Mundaı bastamalar el ishinde ǵaryshtyq oılaý mádenıetin qalyptastyryp, básekege qabiletti kadrlar shoǵyryn qurýǵa múmkindik beredi.
Búgingi tańda spýtnıktik ınternet júıeleri álemdik baılanys ınfraqurylymynyń jańa negizine aınalyp keledi. Bul – telekomýnıkasıa salasyndaǵy transformasıa. Eger Qazaqstan osy úderiske der kezinde qosyla alsa, ǵarysh salasynda tehnologıalyq táýelsizdigin saqtap qana qoımaı, shalǵaı aýyldardy da órkenıet keńistigine shyǵara alady. Eń bastysy – bul baǵytta saıası erik, strategıalyq jospar jáne naqty tehnıkalyq qadamdar úılesim tabýy tıis.
Ǵalamtor endi tek kabel arqyly emes, ǵaryshtan keledi. Demek, ǵarysh – tek zertteý emes, endi kúndelikti ómirdiń bir bóligine aınalmaq.
