«ULYS» túsinikteme: Jaqynda AQSH-tyń vıse-prezıdenti Maık PENS Aq úı ákimshiliginiń Qytaıǵa qatysty saıasaty týraly arnaıy málimdeme jasaǵan bolatyn. Sonyń eń ózekti jerlerin aǵylshyn tilinen tikeleı aýdaryp, nazarlaryzǵa usynyp otyrmyz.

Beıjiń buryn-sońdy bolmaǵan jaǵdaıda kúshin kórsetýge bel býyp kiristi. Qytaı kemeleri ákimshilik-aýmaqtyq turǵyda Japonıaǵa tıesili Senkaký araldaryn turaqty karaýyldaı bastady. Qytaı basshysy 2015 jyly Aq úıde turyp «onyń eli Ońtústik Qytaı teńizine ásker ákelýge nıetti emes» dep málimdegen edi, biraq Beıjiń qazir jasandy araldarǵa áskerı bazalaryn quryp, kemeler men áýe shabýyldaryna qarsy kúshterin ákelip qoıdy.

Búginde Qytaı tyńshy memleketke aınaldy. Bul iste olar AQSH-tyń tehnologıasyna ıek artyp otyr. «Qytaıdyń uly qorǵany» atty ınternet aqparatyn qatań súzgiden ótkizetin joba jasaldy.

2020 jylǵa qaraı Qytaı bıleýshileri adam ómiriniń ár qyryn vırtýaldy túrde baqylaýǵa alatyn júıeni engizgeli otyr.

Qytaıdaǵy dinı bostandyqta máz emes. Hrıstıandar, býddıstr men musylmandarǵa qysym jasaýdyń jańa naýqany qarqyndy júrip jatyr.

Ótken aıda Beıjiń Qytaıdaǵy eń iri jerasty shirkeýleriniń birin japty. Bılik búkil el boıynsha kreserdi qıratyp, Bıblıa kitaptaryn órtep, din qyzmetkerlerin temir torǵa toǵytýda. Beıjiń jaqynda Vatıkamen mámile jasady. Bul kelisim boıynsha ateısik Komýnıstik partıa katolık moldalaryn ózderi tikeleı taǵaıyndaı alady. Osyǵan qarap Qytaı hrıstıandaryn azapty kúnder kútip tur deýge ábden bolady.

Beıjiń býddısterdi de qýalap jatyr. Sońǵy 10 jyldyń ishinde 150-den astam tıbet býdıs monahy dinı nanym-senimine jasalǵan qysymǵa narazylyq retinde ózin órtep jibergen. Komýnıstik partıa Shyńjańda 1 mıllıon musylman uıǵyrdy mılaryn ábden aınaldyrý úshin úkimet lagerlerine qamady. Lagerden bosap shyqqandar ondaǵy azapty aıta almaı, zarlap otyr.

Qytaı AQSH úkimetiniń is-áreketteri men maqsattaryna qarsy kúresti kúsheıtti. Onyń ishinde, Amerıkanyń odaqtastary men jaýlarymen ózinshe qarym-qatynas ornatýda.

Qytaı yqpalyn keńeıtý úshin «qaryzǵa batyrý dıplomatıasyn» keńinen paıdalanýda. Búginde bul el Azıadan Afrıkaǵa, Eýropadan Latyn Amerıkasyna deıinge memleketterdiń úkimetterine ınfraqurylymdy damytý degen jeleýmen júzdegen mıllıard dollardy aıamaı úlestirýde. Bul bereshektiń termınderi óńin aınaldyryp, eń kórkem túrde túsindirilýde, biraq olardyń astarynda Beıjińniń ústemdigin kúsheıtý jatyr.

Mysalǵa Shrı-Lankany alaıyq. Qytaıdyń memlekettik kompanıalarynan qyrýar qaryz alǵan bul el komersıalyq baǵytta dep túsindirilgen, biraq anyq kúdik týdyryp otyrǵan aılaqty salýǵa ruqsat berýge májbúr boldy. 2 jyl buryn alǵan taýdaı bereshegin ýaqytyly qaıtara almaǵan Shrı-Lanka úkimetin Qytaı qysymǵa alyp, aqyr aıaǵynda jańa aılaqty Qytaı jaǵyna basy bútin berýge eriksiz kóndirdi. Endi bul aılaq Qytaıdyń aldyńǵy qatarly teńiz-áskerı bazasyna aınalatyn kún alys emes!

Beıjiń Venesýeladaǵy jemqor jáne dármensiz Madýro rejımin de qaryzǵa belshesinen batyryp, bereshektiń ótemi retinde munaıyna tolyq óz qaraýyna aldy. Sondaı-aq Qytaı Venesýelaǵa nesıe berip otyrǵan jalǵyz el, Beıjiń Venesýela halqyna 50 mlrd-tan astam nesıe taratqan. Beıjiń Qytaıdyń strategıalyq maqsattaryn qoldaıtyn partıalar men úmitkerlerge tikeleı qoldaý kórsetip, keıbir elderdiń saıasatyna aralasyp otyr.

Byltyr Qytaıdyń Komýnıstik partıasy Latyn Amarıkasyndaǵy 3 memleketti Taıpeımen aradaǵy qarym-qatynasty úzip, ony Qytaıdyń quramynda dep tanýǵa kóndirdi. Bul amaldar Taıvandaǵy turaqtylyqqa qaýip tóndirip tur.

Sizderge Qytaıdyń bizdiń elde jasap otyrǵan is-áreketteri týraly aıtqym keledi, olardyń birazyn barlaý qyzmetinen aldyq, keıbirin halyqqa jarıalaımyz. Bulardyń bári aqıqat nárseler.

Beıjiń AQSH-tyń ishki saıasatyna aralasý aıla-amalyn belsendi júrgizip keledi. Qytaıdyń Komýnıstik partıasy amerıkalyq bıznes nysandaryn, kınostýdıalardy, ýnıversıtterdi, saraptamalyq ortalyqtardy, ǵalymdardy, jýrnalıserdi jáne óńirlik, shtattyq, federaldy bılik ókilderin qatty yntalandyryp otyr.

Eń soraqysy, Qytaı Amerıka halqynyń qoǵamdyq pikirine, 2020 jylǵy prezıdent saılaýyna yqpal etýge baryn salyp otyr. Prezıdent Tramptyń kóshbasshylyǵy olardyń adymyn ashtyrmaı otyr, sondyqtan Qytaıǵa kelesi saılaýda basqa basshynyń saılanǵany aýadaı qajet.

Qytaı Amerıkanyń demokratıasyna aralasyp otyr. Buǵan esh kúmándanýǵa bolmaıdy. Maýsymda Beıjiń «Propaganda jáne senzýra máselesi» degen mańyzdy qujat qabyldady. Onda onyń strategıasy anyq baıandalǵan. Bul qujatta Qytaı AQSH-taǵy ártúrli jergilikti toptardyń arasyna jik salý úshin dál jáne saq áreketter uıymdastyrýy kerek» dep anyq jazylǵan. Sonymen birge, Beıjiń amerıkalyqtardyń qytaı saıasatyn oń qabyldaýyna yqpal etý úshin belsendilerdi, ozyq toptardy jáne úgit-nasıhat materıaldaryn iske qosyp otyr.

Qytaıdyń joǵary laýazymdy sheneýnikteri bıznes lıderlerine yqpal etip, bizdiń saýda salasyndaǵy is-sharalarymyzdy aıyptaýǵa kóndirýge áreket jasaýda. Qoldanǵandarǵa Qytaıda kedergisiz jumys isteýge kepildik berip otyr. Jaqynda bolǵan oqıǵadan bir mysal: Qytaı iri amerıkalyq korporasıalarǵa bizdiń ákimshiliktiń saıasatyn aıyptaýdan bas tartsa, lısenzıalarynyń kúshin joıamyz dep qoqan-loqy jasady.

Baqytymyzǵa qaraı, amerıkalyqtar satylyp otyrǵan joq. Mysaly, amerıkalyq fermerler Prezıdent jaǵynda jáne onyń saıası baǵdarynan naqty nátıje kórip otyr. Osy aptada AQSH-Meksıka-Kanada kelisim-sharty sátti jasaldy. Osylaısha biz Soltústik Amerıka naryǵyna AQSH ónimderin shyǵarýǵa múmkindik aldyq. Bul amerıkalyq fermerler men amerıkalyq óndirýshilerdiń úlken jeńisi.

Qytaıdyń áreketi bizdiń saıasatqa yqpal etýge ǵana baǵyttalyp otyrǵan joq. Beıjiń ekonomıkalyq múddesin qorǵaý úshin de qam qylyp jatyr.

Beıjiń Qytaıda jumys isteıtin amerıkalyq birlesken kásiporyndardyń ishinde «partıa uıymdaryn» qurýdy talap etýde, osylaısha Komýnıstik partıanyń yqpalyn arttyryp, jumysqa alý men ınvestısıaǵa qatysty sheshimderdi qabyldaýda daýys berý, tipti veto qoıý quqyǵyna ıe bolýdy kózdep otyr.

Qytaı bıligi Taıvandy jeke geografıalyq aýmaq retinde qarastyratyn nemese Tıbetke baılanysty qytaı saıasatyn qoldamaıtyn amerıkalyq kompanıalarǵa da qysym jasap otyr. Beıjiń ýebsaıtynda Taıvandy «Qytaıdyń provınsıasy» dep atamaǵan Delta Airlines-ti jarıaly túrde keshirim suraýǵa májbúrledi. Sondaı-aq Marriott-tan Tıbetke týraly tiýıttik jazbaǵa laık basqan amerıkalyq qyzmetkerdi jumystan shyǵarýdy talap etti.

Beıjiń Gollıvýdtan Qytaıdy tek qana jaǵymdy jaǵynan sýretteýdi talap etýde. Bul talapqa kónbegen stýdıalar men prodúserlerdi jazalap jatyr. Beıjiń Qytaıdy sál bolsa da synaǵan kınosenarıılerdi redaksıalatyp, senzýrany kúsheıtti. Mysaly, “World War Z” (“Z dúnıejúzilik soǵysy”) fılmindegi vırýs Qytaıdan shyqty degen jerin aldyryp tastaǵan. Sondaı-aq, “Red Dawn” (“Qyzyl araı”) fılmindegi qubyjyqtardy qytaılyq emes, soltústikamerıkalyq dep ózgerttirgen.

Bıznes pen oıyn-saýyqtan basqa Qytaıdyń Komýnıstik partıasy AQSH pen búkil álem boıynsha úgit-nasıhat materıaldaryna mıllıardtaǵan dollar jumsaýda.

China Radio International (Qytaıdyń halyqaralyq radıosy) qazir Beıjińdi jaqsy jaǵynan nasıhattaıtyn 30-dan astam habar taratady, olardyń kóbi AQSH-tyń iri qalalaryna taralady. The China Global Television Network-ty (Qytaıdyń Ǵalamdyq televızıa jelisi) 75 mln-nan astam amerıkalyq tyńdaıdy eken, onyń habarlaryn Komýnıstik partıa tikeleı baqylaıdy.

Komýnıstik partıa amerıkalyq jýrnalıserdiń Qytaıdaǵy otbasy múshelerine qoqan-loqy jasap, birazyn qamap tastady. Beıjiń AQSH-tyń aqparat quraldarynyń ýebsaıttaryn jaýyp tastady, bizdiń jýrnalıserge vıza berý isin qıyndatyp jiberdi. Mundaı qyspaq New York Times qytaı basshylarynyń baılyǵy týraly zertteý esebin jarıalaǵannan keıin bastaldy.

Senzýra ǵylym-bilim salasynda da asqynyp tur.

«Qytaılyq stýdentter men ǵalymdar qaýymdastyǵynyń» AQSH kampýstarynda 150-den astam fılıaly bar. Bul toptar Amerıkada oqıtyn 430 myń qytaı azamatyna áleýmettik is-sharalar ótkizýge kómektesip otyr. Sondaı-aq olar Komýnıstik partıanyń baǵyt-baǵdarynan aýytqyǵan qytaı stýdentteri men amerıkalyq mektepter týraly aqparatty Qytaı elshilikteri men konsýldyqtaryna shuǵyl jetkizip turady. Mysaly, jaqynda Merılend ýnıversıtetinde qytaı stýdenti dıplom alý saltanatynda Amerıkadaǵy «sóz bostandyǵynyń jyly lebi» týraly aıtqan. Onyń bul sózin Komýnıstik partıanyń resmı gazeti synap jazdy. Osylaısha álgi qyzdy Qytaıdyń qatań baqylanatyn áleýmettik jelisindegiler talap, jerden alyp, jerge saldy jáne onyń Qytaıdaǵy otbasy múshelerine qýǵynǵa ushyrady. AQSH-taǵy eń aýqymdy jobalardyń biri bolyp kelgen Qytaıdyń stýdent almasý baǵdarlamasynyń aıasy aıaq astynan tarylyp shyǵa keldi.

Beıjiń ýnıversıtetter, saraptamalyq ortalyqtar men ǵalymdarǵa aqshany aıamaı beredi. Biraq eger olardyń eńbekterinen Komýnıstik partıanyń isine qaıshy keletin oı-pikir tabylsa, birden qysymǵa tap bolady. Sondyqtan qytaı sarapshylary Beıjiń saıasatyna qarsy pikir aıtsa, vıza berilmeıtinin jaqsy biledi.

Qytaıdyń uly jazýshysy Lý Sın: «Qytaı sheteldikterge mal retinde nemese áýlıe retinde qaraǵan, biraq olarǵa eshqashan teń adam retinde qaramaǵan» dep jazady. Beıjiń sózden naqty iske kóshedi dep senim artady. Biraq biz Qytaımen aradaǵy qarym-qatynasymyz ádildikke, ortaq ıgilikke jáne bizdiń egemendigimizdi qurmetteýge negizdelmeıinshe, qol qýsyryp, otyra almaımyz.

Ernat QASHQYNOV, aǵylshyn tiliniń mamany, jýrnalıs

AQSH-tyń qazirgi prezıdenti Djo Baıden aldaǵy prezıdenttik saılaýǵa qatyspaıtynyn málimdedi, dep habarlaıdy Ulys.

Óziniń bul úndeýin ol H áleýmettik jelidegi paraqshasynda jarıalady. Baıden prezıdenttik laýazymdy merzimi aıaqtalǵansha atqaratynyn, biraq qaıta saılaýǵa túspeıtinin alǵa tartty.

Men úshin sizderdiń prezıdentterińiz retinde qyzmet atqarý ómirimdegi eń úlken qurmet boldy. Men ókilettigim aıaqtalǵansha prezıdent retindegi mindetterimdi oryndaýǵa kóńil dep jazdy Baıden.

 

Iran men AQSH arasyndaǵy kıkiljiń kún ótken saıyn shıelenisip barady. Osy oraıda Qazaqstannyń eń beldi degen shyǵystanýshylary men halyqaralyq sarapshylarynyń pikirin berip otyrmyz. Eki eldiń arasyndaǵy tektiresti túsinýge taptyrmaıtyn qundy aqparattar.    

Janat MOMYNQULOV,  Shyǵystanýshy:

Amerıkan-parsy shıelenisiniń tarıhy neden bastaldy?    

Múddeler qaqtyǵysy 1951 jyly Amerıkanyń Taıaý Shyǵystaǵy eń iri odaqtasy Iran óz munaıyn ulttyqtandyrýynan bastaldy. Ol kezde KSRO-nyń saıası yqpalynan da seskengen AQSH premer-mınıstr M.Mosaddyqqa qarsy tóńkeris uıymdastyryp, R.Pehlevı shahty bılikke ákeldi. 1979 jyly halyq shahqa qarsy shyǵyp, dinshilder Islam tóńkerisin jasady. Jańa bılik AQSH-ty dushpan jarıalap, aımaq shıı-sýnnı bolyp bólindi. Revolúsıanyń áserlerinen qaýiptengen Saýd Arabıasy men Iraq rejımderi ıdeologıalyq teketiresti kúsheıtti. AQSH aımaqtaǵy basty odaqtasy retinde Túrkıamen qatar Saýd Arabıasyn tańdady.     

 «Islam revolúsıasy saqshylary korpýsyna» qarasty General Sýleımanı basqarǵan «Ál-Qýds» jasaǵy qandaı uıym?   

Taıaý Shyǵystaǵy soǵystar men AQSH áskerı bazalary teokratıalyq Irandy áskerılendirip, aımaqtaǵy tegeýrindi reaksıalyq kúshke aınaldyrdy. Rejımniń ekzıstensıaldy fılosofıasy AQSH dushpandyǵyna negizdelgen. Aıatolla bıligin qorǵaý maqsatynda qurylǵan «Islam revolúsıasy saqshylary korpýsy» - óz aldyna «memleket ishindegi memleket». Onyń «Ál-Qýds» arnaıy jasaǵy Irannyń ekspansıalyq saıasatynyń qolshoqpary retinde kórshi elderde jabyq operasıalardy júzege asyrady. Mysaly, aımaqtaǵy «Hezbolla», «Hashd ál-SHaabı», hýsıler sıaqty memlekettik emes uıymdarǵa qoldaý kórsetildi.    

D.Tramptyń aımaqtyq saıasaty nege Irandy dúrliktirdi?

Tramp 2015 jyly Obamanyń bastamasymen Iranmen qol qoıylǵan ıadrolyq kelisimnen jáne AQSH-tyń aımaqtan shyǵatynyn málimdedi. 2019 jyly  Islam saqshylary korpýsyn Tramp terorıstik uıym dep jarıalady. Tramp Iran rejımine qarsy «maximum pressure» qyspaqqa alý strategıasyn qoldanyp, sanksıa ústine sanksıa jarıalap keledi. Ekonomıkalyq qysym halyqty sońǵy eki jylda rejımge qarsy mıtıńterge ıtermeledi. Buǵan qosa, Irannyń yqpaly júretin Iraq pen Lıvanda byltyr halyq ıranshyl bılikke qarsy mıtıńter ótkizdi.  

Qasem Sýleımanı nelikten dál qazir osylaı óltirildi?   

Irannyń aımaqtyq saıasatynyń arhıtektory, proksı-gıbrıdtik soǵystyń has sheberi Sýleımanı AQSH-Iran beıresmı kelisken «qyzyl syzyqtan» ótip, erejeni buzǵany sebepti óltirildi dep oılaımyn. Iran tarapy «otqa maı quıdy», ádeıi shıeleniske barǵan sıaqty. Arab aımaǵynda ıranshyl uıymdardyń kúsheıgeni sonshalyqty, tipti Ormýz buǵazyndaǵy tankerlerge, amerıkan dronyna, saýdtyń munaı obektilerine qarsy jasaǵan áreketterge AQSH jaýap bergisi kelmedi.

2019 jyl sońynda Amerıkanyń Baǵdattaǵy elshiligi aldynda ıranshyl jastar ótkizgen mıtıń shabýylǵa aınalyp, óz azamattarynyń ómiri úshin qaýiptengen Tramp shapshań sheshim qabyldady. Sýleımanı budan buryn da qara tizimde bolǵandardyń biri. Buǵan qosa, Amerıkanyń ishki saıasatymen baılanysty sebepteri boldy.   

Irannyń reaksıasynda qandaı esep boldy?

Birinshiden, generaldy óltirý Irannyń betin qaıtarý úshin kútpegen, joıqyn psıhologıalyq soqqy boldy. Joǵary saıasatkerdiń osylaı óltirilýi Tegeran bıligine, Iraqtaǵy «Ál-Qýds», «Hashd al-SHaabı» jasaqtaryna qyzyl belgi boldy. Irannyń halyqaralyq bedeline nuqsan kelip, dinı jáne áskerı basshylar tarapynan «kegimizdi alamyz, kózin qurtamyz» degen ártúrli batyl urandar aıtylǵanyna qaramastan «semiz sóılep, aryq shyqty». Iraqtaǵy qos amerıkan bazasyna jasalǵan áýe soqqysynda kisi ólimi tirkelmegen. Osylaısha, bir de bir amerıkandyqty óltirmeı, jaǵdaıdy ushyqtyrmaǵan Iran álem aldynda kegin qaıtarǵandaı boldy. Bundaǵy esep úgit-nasıhat arqyly halyq aldynda jeńimpaz bolyp kórinip, bılikke qarsy azamattardy rejım mańaıyna qaıta biriktirdi.   

Bul oqıǵanyń qandaı qazirgi, keıingi saldarlary bolýy múmkin? 

Tramp Irandaǵy rejımdi aýystyrýǵa qulyqty emestigin málimdedi. Onyń esesine Iran halyqaralyq júıege ıntegrasıalaný - «gúldengen el» bolý úshin osy oqıǵadan sabaq alyp, aımaqtaǵy turaqsyzdandyrý áreketterin shekteýi múmkin. Bul qadam AQSH rejımdi tanyǵanyn bildirýi múmkin. Al Tegeran mundaı ońtaıly múmkindikti jiberip almaýǵa tyrysary anyq.      

NATO-nyń Taıaý Shyǵys aımaǵyndaǵy prosesterge belsene qatysýy týraly málimdeme odaqtastary Ulybrıtanıa, Fransıa, Germanıaǵa belgi bolýmen qatar Amerıkanyń aımaqtan áli ketpeıtinin bildiredi. Jaqynda Oman buǵazyna jaqyn Úndi muhıtynda Iran-Reseı-Qytaı ortaq teńiz jattyǵýlary ótkizgeni belgili. AQSH Sırıa men Iraqta odaqtastaryn qoldaı bermek. Áıtpese, Reseı yqpaly aımaqta tym kúsheıip, Irannyń arab elderindegi ekspansıalyq saıasaty jalǵasady. Iraqta AQSH, Sırıada Reseıdiń yqpaly saqtalady. Iraqtaǵy AQSH-Iran básekelestigi munymen bitpeıdi. AQSH aımaqtyq strategıasy aıasynda Irandy dıplomatıalyq jaǵynan uzaq merzimdi tejeýdi (containment) jalǵastyrady.  

Bul oqıǵalarǵa Qytaı men Reseıdiń reaksıasy qandaı bolady?

Taıaý Shyǵystaǵy oqıǵalar tizbegi Qytaı men Reseıdiń reaksıasyna da baılanysty bolmaq. Taıaý Shyǵysta barlyq taraptarmen qatynas qurǵan Máskeý men Beıjiń únsizdikten keıin alańdaýshylyq bildirdi. Reseı qazirgi múmkindikti paıdalanyp, aımaqtyq strategıasyna sáıkes yqpalyn arttyrýǵa tyrysýda.  

Ázirshe Qytaı Taıaý Shyǵysta ózgeristerdi qalamaıdy. Aımaq elderiniń turaqtylyǵy munaı-gaz eksporttaıtyn Qytaı ekonomıkasy men ınvestısıasy úshin mańyzdy. Uzaq merzimde Qytaı asyqpaı aralasý saıasatymen yqpalyn arttyryp, óz múddelerin qorǵaý úshin aımaq qaýipsizdigine jaýapkershiligin arttyrady.     

Qulatylǵan Ýkraına azamattyq ushaǵy týraly ne aıtasyz?

Áskerı shıelenisten beıbit azamattardyń ólgeni Iranǵa abyroı ápermesi anyq. Iran tarapy basynda kinásin moıyndamaǵanymen keıin ushaqty qulatqanyn, ıaǵnı, óz qatesin birinshi ret moıyndady. Bul Irannyń ızolásıadan sharshap, halyqaralyq ıntegrasıaǵa múddeli ekenin bildiredi. Degenmen, psıhologıalyq soǵys jaǵdaıynda ushaqtyń qulatylýyna ártúrli adamı sebep bolýy jaýapkershilikten bosatpaıdy. Tegeran ózine degen halyqaralyq senimdi azaıtty. 

Dinmuhammed ÁMETBEK, Ankara (Túrkıa) daǵdarys pen saıasat zertteý ortalyǵynyń  Eýrazıa bólimi basshysy:

3 Qańtar 2020 jyly AQSH-tyń Iraktaǵy drondarynyń Irannyń Islam tóńkerisi qorǵanysy korpýsyna qaraıtyn «Qudis» kúshteriniń qolbasshysy general Qasym Súleımanıdi Baǵdatta óltirýi AQSH-Iran qatynasyn odan saıyn shıelenistire tústi. Bul jaǵdaı onsyz da tynysh emes aımaqtaǵy turaqsyzdyqqa eń úlken qaýip tóndirip tur. Eki el arasyndaǵy daǵdarys tek aımaqqa ǵana emes, búkil álemge áser etetini aıqyn. Osy turǵydan AQSH-Reseı-Qytaı arasyndaǵy teketireste Irannyń ornyn saraptaý qajettigi týyndap otyr.

Eń aldymen AQSH-tyń Iranǵa kórsetip otyrǵan qysymynyń tek Tramptyń saıasaty nemese onyń «essizdigi» emes ekendigine nazar aýdarýymyz kerek. Tramp ákimshiliginiń Iran saıasaty AQSH-tyń álemdik jáne aımaqtyq strategıasynyń bir bólshegi bolyp tabylady. AQSH-ta bılikke kim kelse de bul strategıa ońaı ózgermeıdi. Osy strategıanyń negizinde AQSH-tyń Eýrazıadaǵy ústemdigin qamtamasyz etý maqsaty bar. Bul maqsat turǵysynan Iran mańyzdy orynǵa ıe.

Bul strategıaǵa saı, AQSH bir jaǵynan qarsylasy Reseıdiń Iran arqyly Úndi muhıtyna shyǵýyna kedergi bolýy kerek bolsa, ekinshi jaǵynan qarsylasy Qytaıdyń qurlyq arqyly munaıǵa baı Parsy shyǵanaǵy elderine jetýine tosqaýyl qoıýy kerek. Basqasha aıtqanda, Irannyń geostrategıalyq orny ony álemdik saıasattyń bir bólshegine aınaldyryp otyr. Irandy óz jaǵyna tarta bilgen derjava 21-ǵasyrda orasan zor ústemdikke ıe bolyp, qarsylastarynyń josparlaryna tikeleı yqpal etetin bolady. Sondyqtan AQSH ta, Reseı de, Qytaı da Irandy ózine qaratýǵa tyrysady.

Osy sheńberde Irandy Reseı men Qytaıǵa berip qoımaý úshin Vashıngton Tegerandy óz jaǵyna tartýǵa tyrysady. Bul saıasat Obama kezinde jumsaq ádispen júrgizildi. Bul ádis júzege asqanda, 2013 jyly Iran prezıdenti bolyp saılanǵan Hasan Rýhanı «Irannyń Gorbachevy» bolar edi. Alaıda Tramp jumsaq ádisti kúsh saıasatyna ıaǵnı «barynsha qysym jasaý» saıasatyna aýystyrdy. Óıtkeni Irannyń 2015 jyly qol qoıǵan «Iadrolyq kelisimsharty» eldiń lıberalızasıasyna emes, kerisinshe Batys Azıa elderindegi áskerı yqpalynyń artýyna sebep boldy. Islam tóńkerisi qorǵanysy korpýsyna tikeleı nemese janama túrde baǵynyshty kúshter Irak (Hashdı Shabı), Sırıa (Zeınebıýn jáne Fatemıýn jasaqtary), Lıvan (Hızbýllah) men Iemende (Hýsıler) aıtarlyqtaı kúshke aınaldy.

Tramptyń «barynsha qysym jasaý» saıasatynyń maqsaty Islam respýblıkasyn kúshpen tize búktirý, Islam respýblıkasyn tóńkeris arqyly qulatý jáne Irandy AQSH-tyń aımaqtaǵy odaqtasyna aınaldyrý. Esep boıynsha, qyryq jyl boıy Iranǵa qoldanylyp kele jatqan jáne ásirese 2018 jyldan bastap tipten údeı túsken ekonomıkalyq sanksıalardan ábden kúızelgen halyq kóteriliske shyǵýy kerek edi. Rasynda Irandaǵy Islam úkimeti ár aı elde bolyp jatqan narazylyqtarǵa qaramastan, syr bermeı tur. Osyndaı jaǵdaıda Irandy syrtqy saıasatta qatelik jasaýǵa májbúrleý úshin provokasıa kerek boldy. 2018 jyldan beri mundaı provokasıalar AQSH tarapynan uıymdastyrylyp keledi.

Atap aıtsaq:

Islam tóńkerisi qorǵanysy korpýsynyń terorrıst toptar arasyna alynýy;

Iran syrtqy ister mınıstrin «qara tizimge» alýy;

Parsy shyǵanaǵyndaǵy munaı tankerleriniń belgisiz top tarapynan jarylýy;

AQSH drondarynyń Iran áýe keńistigine kirýi t.b.

Alaıda Tegeran bul provokasıalardyń barlyǵyna ásire jaýap bermeı, sabyr saqtaı bildi. Ázirge daǵdarys saıabyrsyǵandaı bolyp kórinse de, AQSH-tyń Iran strategıasynda eshteńe ózgergen joq.

Máskeý turǵysynan qaraǵanda, Iran Arab salafızmi men túrikshildikke qarsy Reseıdiń zańdy odaqtasy bolyp tabylady. Biraq eki el arasynda tamyry tereńde dushpandyq bar ekeni jáne bul dushpandyqtyń eki el arasynda senimsizdikke jol ashatyny belgili. 1990 jyldan beri eki el jaqyn yntymaqtastyq qurýǵa tyrysqan, biraq ár joly Reseı jaǵy AQSH-tyń qysymy/usynysymen Irandy «laqtyryp» ketken. Dálirek aıtqanda, Máskeý Tegeranmen qatynasyn Batystan belgili sharttardyń oryndalýy úshin qoldanyp keledi. Sondyqtan ırandyqtar Reseıge kúmánmen qaraıdy. Onyń ústine Reseı men Iran – munaı men gaz eksporty turǵysynan besekeles elder. Degenmen, 2015 jyldan bastap Iran men Reseıdiń Sırıada Bashar Asadtyń jaǵynda soǵysýy Tegeranmen Máskeý arasyn jaqyndata tústi.

Qazirgi tańda Reseı men Iran syrt kózge odaqtas bolyp kórinse de, Máskeý Tegerandy AQSH jaǵyna shyǵyp ketedi dep alańdaıdy. Sondyqtan Reseı AQSH-ty jaý dep biletin Islam úkimetiniń turaqtylyǵyn qalaıdy. Al Irandaǵy reformatorlar Reseıdi jaý dep biledi. 2009-jylǵy halyq tolqýlarynda «Reseıge ólim!» degen urannyń tastalǵany belgili. Narazylyqqa shyqqan halyq konservatıv Ahmedınejatty saılaýda Reseıden qoldaý aldy dep sanaıdy. Taǵy bir mańyzdy málimet, 2015 jyly 5+1 elderimen (AQSH, Reseı, Brıtanıa, Fransıa, Qytaı, Germanıa) Iran «Iadrolyq kelisimshart» jasaǵannan keıin Hasan Rýhanı úkimeti Reseı nemese Qytaı fırmalaryna emes, eýropalyq kompanıalarǵa basymdyq berdi. Qysqasha aıtqanda, eger AQSH Reseıge óte mańyzdy usynys jasasa, aıtalyq Qyrymdy moıyndaımyz dese, onda Máskeý Tegeranmen yntymaqtastyǵynan bas tarta alady.

Al Qytaı turǵysynan qaraǵanda, Irannyń tabıǵı baılyǵy men geosaıası orny erekshe orynǵa ıe. Ásirese, Qytaıdyń munaıǵa degen táýeldiliginiń artýymen Iran Pekın úshin taptyrmas áripteske aınaldy. Sondaı-aq «Bir beldeý-bir jol» bastamasy sheńberinde «Orta Azıa-Batys Azıa Korıdorynda» Irannyń mańyzdylyǵy zor. 2016 jyly Iranǵa qoldanylyp kelgen halyqaralyq sanksıalardyń alynyp tastalýynan keıin Iranǵa alǵash bolyp sapar jasaǵan memlekettik basshy Shı Jınpıń bolǵanyn eskere ketýimiz kerek. Áskerı alańda da eki eldiń jıi-jıi ortaq áskerı jattyǵýlar ótkizetini málim.

Degenmen, Qytaı úshin AQSH Irannan áldeqaıda mańyzdyraq. Eger Tramp Pekınge tartymdy usynys jasasa, Qytaı Irandy qoldaýynan bas tarta alady. Aınalyp kelgende ár el óz múddesin joǵary qoıady. Onyń ústine Ońtústik Azıa geosaıasatynda Qytaı Pákistanmen odaqtas bolyp, ortaq ekonomıkalyq joba uıymdastyryp jatsa (Qytaı-Pákistan ekonomıkalyq korıdory jáne Gvadar porty), Iran Úndistanmen yntymaqtasyp, ortaq jobalar (Soltústik-Ońtústik tasymal korıdory, Chabahar porty) júzege asyryp jatyr. Ásirese, Irannyń Chabahar porty Aýǵanystan úshin mańyzdy bolyp tabylady. Bul portqa Japonıanyń da qyzyǵýshylyq tanytýy Irannyń Qytaıǵa qarsy qurylyp jatqan AQSH-Japoná-Úndistan blogyna qosylýǵa daıyn ekendigin kórsetedi. Osy turǵydan Qytaı-Iran qatynastarynyń turaqty emes ekendigin aıtýǵa bolady.

Qorytaı aıtqanda, Iran AQSH-Reseı-Qytaı teketiresinde mańyzdy el bolyp tabylady. Ár el Tegerandy óz jaǵyna tartýǵa jáne qarsylastaryna berip qoımaýǵa tyrysýda. Úsh derjavanyń da 2015 jyly Iadrolyq kelisimshartty qoldaýynyń sebebi osy. Úsh el arasynda qazirgi tańda Irannyń eń kóp qarsy turǵany AQSH bolsa da, Iran qoǵamynyń eń kóp yntymaqtastyq qurǵysy keletini de – AQSH. Óıtkeni Iran qoǵamy Reseı men Qytaıǵa qaraǵanda, AQSH-ty jaqsy biledi. Iran dıasporasy da osy elde eń kóp. Sondyqtan Iranda Islam respýblıkasy qulaǵan jaǵdaıda, eldiń betalysynyń Batys jáne odaqtasynyń AQSH bolý yqtımaldyǵy óte joǵary. Osy turǵydan qaraǵanda, Iranda moldalardyń bılikte bolýy Reseı men Qytaı úshin garantıa bolyp tabylady.

Ǵabıt QONYSOV, Shyǵystanýshy

QASYM ÓLDİ, AL KELİSİM SHE?

Baǵdadta bolǵan zymyran shabýyly belgili ırandyq qolbasshy Qasym Sýleımanıdiń ómirine núkte qoıdy desek te onyń saldary álde qaıda tereń ári keń tarady. Buǵan dálel - bir apta boı alǵan dúnıe júzindegi medıadaǵy daýyl. Onyń basty saýaly aımaqtaǵy jańa soǵystyń qaýipi bolyp keldi. Iran qarýly kúshteriniń Iraktaǵy AQSH áskeri bazalaryna zymyran shabýylynan keıin jasalǵan málimdemesi bul qaýipti aıtarlyqtaı azaıtty. Onda D. Tramp Iranǵa taǵylyp kelgen aıyptardy jáne máseleni sheshý joldaryna kózqarasyn taǵy da qaıtalady. Óz kezeginde Iran, Q. Sýleımanıdiń kegin aldyq dep málimdeme taratty.

Iaǵnı, qos memleket tolyq qandy qarýly qaqtyǵystan qashpasa da beıbitshilikti saqtaýǵa yntaly ekenin kórsetýde. Degenmen, «soǵys tumany» tolyqtaı seıilgen joq. Basty sebebi, «ırandyq mámileniń» basty taraptary, – Iran jáne AQSH, – odan bas tartty. AQSH – tolyqtaı. Al Iran – shartty túrde.

Bul oraıda, kelisimge kepildik bergen Ulybrıtanıa, Fransıa, Almanıa jáne Reseıge tıimdi mámileni jańadan jazý nemese aǵymdaǵysyn oryndatqyzý óte  qıynnan qıyny bolýy anyq. Sebebi, «mámileniń»  qarsylastary, ıaǵnı Saýd Koróldigi, Izraıl jáne taǵy basqalary, bul kelisimnen shettetilgen edi. Aımaqtaǵy bul memleketterge Batys jáne Reseı jaǵynan berilgen kepildemeleri jetkiliksiz bolyp tur, bola beredi desem de asyra silteý bolmas. Ásirese Izraıl úshin. Eske sala keteıin, Q. Sýleımanı bastaǵan qoldyń aty «Qods» - ıaǵnı Izraıldiń resmı jarıalaǵan astanasy Ierýsalımniń parsysha ataýy. Olardyń Ál-Asad jáne Erbıldegi AQSH-tyń áskerı bazalaryna shabýyly Irannyń zymyran qarýynyń qandaı dárejede ekenin kezekti ret dáleldedi. Dálirek aıtsam, Iranda ıadrolyq zarád paıda bolǵan jaǵdaıda ony jetkizý quraly bar degendi bildiredi.

Keı sholýshyǵa Izraıl, basqasyna Saýd Koróldigi jaǵymsyz bolyp kórinýi múmkin, alaıda kez kelgen memleket sıaqty olar óz qaýipsizdigin qorǵaýy shart ekenin bári de kelisetinine kúmánim joq. Demek, aımaqtaǵy memleketter ózderine tóngen qaýipti azaıtý úshin qolyndaǵy baryn salatynyna da kelisetin shyǵar. Ol memleketter saıası-dıplomatıalyq joldan shettetilýmen aımaqtaǵy soǵys qaýipi seıilmedi, kerisinshe, bir qadam jaqyndady. Buǵan dálel Taıaý Shyǵystyń ótken aptada basynan keshirgeni. Baǵdad áýejaıyna shabýyldy AQSH emes, Izraıl nemese saýdıler jasaǵan jaǵdaıda Irannyń jaýaby álde qaıda qatań bolar edi dep sanaımyn.

Oıdy túıindeı kelgende, Iran, Izraıl, Saýd Arabıasy, Iraq memleketteriniń aımaqtaǵy saıasatta, ásirese aımaqtyq qaýipsizdiktegi róli artqanyn baıqaýǵa bolady. Taıaý Shyǵystaǵy ótken apta buǵan taǵy bir kórinis desem artyq bolmas. Demek, Irannyń Batys jáne Reseımen ymyraǵa kelýi múmkin, biraq aımaqtaǵy kórshiles memleketterdiń rızashylyǵynsyz ondaı kez kelgen kelisimniń quny – kók tıyn.

USHAQ MÁSELESİ....

Qańtar aıynyń on birinde Islam revolúsıasynyń kósemi Aıatolla Alı Hameneıden bastap birqatar Iran resmıleri Tehran áýejaıynyń mańynda bolǵan ýkraınalyq ushaqtyń apaty jaıly málimdeme taratty. Iran basshylyǵy apatta ajal qushqandardyń jaqyndaryna kóńil aıtýymen qatar bul oqıǵa áýe qorǵanysynyń qateliktiń nátıjesi ekenin atap ketti. Sonymen qatar, keleshekte bundaı tragedıalar qaıtalanbaýy úshin baryn salatynyna basa nazar aýdardy.

Ókinishtisi bul apatty jaǵdaı «soǵys tumanynda» oryn aldy, sebebi tek sol «tumanda» azamattyq ushaq «qanatty zymyran» kórinýi múmkin. Kezinde K. fon Klaýzevıs aıtyp ketkendeı, soǵysta qabyldanatyn sheshimderdiń tórtten úshi osy «soǵys tumanynda» iske asady. Qarsylastarda bir-biriniń josparlary, jasaqtalǵan qoly jáne kez kelgen is-árekettiń naqty ýaqyty jaıly  senimdi aqparaty bolmaıdy. Eń ókinishtisi bundaı jaǵdaıda senimdi aqparattyń ózi senimsiz bolyp qalady. Buǵan dálel 1986 jyly Tehran – Bender-Abbas – Dýbaı  IR655 reısiniń apaty. Onda Amerıkan áskerı kemesi búkil obektıvti aqparattardy elemeı azamattyq ushaqqa zymyran shabýylyn jasaǵan edi. Iaǵnı, bul qaıǵyly jaǵdaı, ókinishti jaǵdaı, alaıda soǵys tabıǵatymen logıkasynan týyndaıtyn zańdylyq.

Taratqan málimdemege oralsaq men ony sol sum «tumandy» seıilýine arnalǵan bir talpynys dep kórem. Árıne, Iran basshylyǵynyń aldynda balama joldary da bar edi. Biraq olar qatelikti, adamı faktordy basty sebep ekenin moıyndaýyn tańdady. Osy qadamnan keıin bul tuıyqtan shyǵý kezinde resmı Tehran kináli emes jaýapty bolatyny anyq.

Bul málimdemege ıtermelegen birneshe faktor bolǵany kórinedi. Birinshiden, oqıǵa tergeýi mindetti túrde halyqaralyq deńgeıde bolýy edi. Sebebi, ushaq AQSH-ta qurastyrylǵan Boıng, áýe kemesiniń ıesi – Ýkraına, al apat qurbandary – on shaqty eldiń azamattary. Iaǵnı, moıyndamaýdyń ózi Iran basshylyǵyn kináli retinde kórsetetin edi. Ekinshiden, Iranda dúnıejúzinde dostary az memleket, al onymen keı salada áriptes bolam degen elder mine sol ushaq apatynda azamattarynan aıyrylyp qalǵan edi. Demek, Batystaǵy sońǵy áriptesterin joǵaltý qaýipi boldy. Úshinshiden, Kanada premer-mınıstri Dj. Trúdodan bastap bir top eldiń basshylary ushaq apaty áýe qorǵanysy jibergen qatesi bolýy múmkin dep aıta ketken edi. Iaǵnı, Iran basshylyǵyna osy versıany qabyldaýǵa ıtermeledi.

Árıne, sheteldik sholýshy bolǵandyqtan oqıǵanyń halyqaralyq deńgeıdegi saldaryna basa nazar aýdarý zańdy. Alaıda bul qadamnyń ishki saıası nátıjeleri bolýy ábden múmkin. Bul paıymnyń negizi – eki kúnnen asqan Tehranmen Tábrızdegi mıtıńiler. Olardyń saldarynan keı aqparat kózderine súıensek jeti adam qurban boldy. Sol mıtıńilerdiń basty slogany –  «otstavka jetkiliksiz!». Iaǵnı, Iran resmıleri general Q. Sýleımanı ólimin el biriktirýge paıdalanǵysy kelgen sátte ushaq apaty elmen memleket basshylyǵynyń birligin taǵy bir synaqtan ótkizýde.

Jáne bul kezde D. Tramptyń Iran halqyna tikeleı úndeýi árıne qatań reaksıaǵa tap bolýda. Ózderin AQSH-tyń aımaqtaǵy ǵana emes búkil dúnıedegi básekelesi sanaıtyn Iran basshylyǵy qazir ishki ári syrtqy maıdandarda medıa soǵysyndaǵy qıyn sátin basynan keshirýde. Bul sátte Irandaǵy saıası rejım óziniń áli de ómirsheń ekenin turaqty ári kúshti ekenin dáleldeýge tyrysady. Iaǵnı, bul adamı tragedıa kezekti ret ortaq múdde izdeýge, ymyraǵa kelýge emes, konfrontasıaǵa taǵy bir argýment retinde paıdalanýda.

Batyspen Iran arasyndaǵy máselelerin bir sátte sheshe qoımas, alaıda eń az degende bolashaq krızısterde adamı tragedıalar boldyrmaýǵa bir qadam jasasa eken dep úmittenem.

Photo: hurryet.com Cumhuriyet.com.tr