Valúta baǵamy
  • USD -

    523.9
  • EUR -

    612.5
  • RUB -

    6.69
Demografıa: sapamyz sanymyzǵa saı ma?
Foto: gov.kz 16 qyrkúıek 2024
Demografıa: sapamyz sanymyzǵa saı ma?

KSRO ydyrap, Qazaqstan táýelsizdik alǵan tusta AQSH saıasattanýshysy Zbıgnev Bjezınskıı «Uly shahmat taqtasy» deıtin áıgili kitabyn jarıalady. Ortalyq Azıanyń Eýrazıa atty shahmat taqtasyndaǵy ornyna toqtalǵan sarapshy Máskeýden derbestik alyp shyqqan elderdiń ishinde Qazaqstannyń demografıalyq qurylymy eń kúrdeli memleket ekenin, onyń kesiri memlekettilikke nuqsan keltirý múmkin ekenin boljaıdy. Bul qaterdi Qazaqstan bıligi ınvestısıalyq saıasatty barynsha kópvektorly qurýdyń arqasynda aıtarlyqtaı báseńdete aldy. Basqasha aıtsaq, qazaq dalasynyń qoınaýyndaǵy mańyzdy resýrstardy shúlen úlestirgendeı barlyq taraptyń kóńilin taba otyryp ıgerip otyr. Tek buǵan ǵana senip qalmaı, demografıalyq alýandyqty tutastyqqa aınaldyrýdyń túrli amalyn qarastyrdy. Sonyń biri – shetelge tarydaı shashyraǵan qazaq dıasporasyn tarıhı otanyna qaıtarý baǵdarlamasy.

Qazirgi kúnniń bıiginen qaraǵanda bul qaı qyrynan alsa da utymdy sheshim bolǵanyn aıtýǵa bolady. Al ol kezde popýlısik sheshim retinde qabyldaǵandar da bolǵan.

Al shyn máninde toqsanynshy jyldardyń basyndaǵy demografıalyq quramymyz Z.Bjeznıskıı aıtsa aıtqandaı kúrdeli edi.

1991 jyly Qazaqstan halqynyń sany 16,5 mln bolsa, 2000 jyly 14,8 mıllıonǵa túsip ketken. Eldegi nemis, káris, ýkraın, orys dıasporalarynyń negizgi bóligi jóńkile kóshkendikten sanymyz oısyrap shyǵa keldi. Aımaqtaǵy ekonomıkalyq daǵdarystyń kesirinen eldegi týý deńgeıi 1000 adamǵa shaqqanda 14,9  adamnan, ólim kórsetkishi 1000 adamǵa 10,6 adamnan keldi.

Kóshi-qonnyń teris saldosy eldiń demografıalyq kórsetkishine keri áser etkenimen, ishki turaqtylyq máselesin jumsarta tústi. Ekonomıkasyn basynan aıaǵyna deıin qaıta qurylymdap jatqan elge syrttan jaıly turmys kóksep eshkimniń kelmeıtini de anyq edi. Syrttaǵy qandastardy elge aldyrtý demografıalyq quldyraýdy báseńdetetin jalǵyz amal boldy. Jyl saıyn 10 myń qazaq otbasyn shetelden kóshirip ákelýdi kózdeıtin kvotalar bekitilip otyrdy.

2001 jyly Qazaqstan munaıyna ıelik etken ınvestorlar óndiristi tolyq jolǵa qoıyp, naryqqa belsendi aralasa bastady. Dál osy kezde munaı baǵasy da sharyqtap shyǵa keldi. Munaı dollarynyń juǵyny demografıaǵa da jetti. Sonyń arqasynda áleýmettik baǵdarǵa basymdyq bergen saıasat sahnaǵa shyqty.

Sol kezde dúnıege kelgen qazaqstandyqtardy qazir demograftar «2000 jyldardaǵy býmnyń balalary» dep ataıdy.

2010 jylǵa qaraı halyqtyń sany KSRO ydyraǵan tustaǵy kórsetkishine áýpirimmen oraldy. Biraq bul jolǵy halyqtyń etnıkalyq quramy 20 jyl burynǵy quramnan áldeqaıda birkelki, birtutas edi.

Elde ólim-jitim azaıyp, 1 mln qandas kóship keldi. 2004 jyly kóshi-qon keıingi 15 jylda alǵash ret oń saldo kórsetti. Iaǵnı, kóship kelýshilerdiń sany kóship ketýshilerden kóp  (+33 myń adam) bolyp shyqty.

Shıki munaıdyń eksportynan túsken aqshanyń juǵyny biraz ýaqyt boıy Qazaqstandaǵy áleýmettik jaǵdaıdy irgedegi baýyrlas elderden artyq etip turdy. Sonyń arqasynda kórshiles elderden eńbek mıgrasıasy artty. Bul jaǵdaı 2010 jyldyń basyna deıin jalǵasty.  2008-2009 jyldardaǵy jahandyq daǵdarystyń saldary Qazaqstan ekonomıkasynda keıingi bes jylǵa deıin jalǵasty. Munaı dollary máńgilik emes ekenin, osy daǵdarys aıqyn kórsetti. 2011-2022 jyldar aralyǵynda Qazaqstan óz ekonomıkasyn Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaqtyń aıasynda damytý júıesin qurdy. Naqtyraq aıtsaq áli quryp jatyr. Osy úderispen birge kelgen túrli ekonomıkalyq kúızelister eldiń ishindegi bilimdi, bilikti mamandar úshin Qazaqstandy tartymsyz etip kórsetti. Osylaısha munyń aldyndaǵy 10 jylda Qazaqstanǵa nápaqa izdep aǵylǵan eńbek mıgranttarynyń sany kóp bolsa, bul onjyldyqta elden ketken eńbek mıgranttarynyń sany artty. Tipti 2012 jyly kóshi-qonda qaıtadan teris saldo qalyptasty.

Kóshi-qon saıasatynyń 2023-2027 jyldarǵa arnalǵan tujyrymdamasynda kórsetilgen derekterge súıensek, 2011-2022 jyldar aralyǵynda joǵary jáne tehnıkalyq-kásiptik bilimi bar 367 myń eńbekke jaramdy qazaqstandyq shetelge qonys aýdarǵan. Bul maýsymdyq jumys izdep nemese bilim izdep ketken adamdardyń syrtyndaǵy kórsetkish. El demografıasyndaǵy kúızelis ásirese 2019-2021 jyldar aralyǵynda  qatty baıqaldy. 3 jylda elden kóshken. Olardyń 90%-y TMD-ǵa múshe elderdi tańdaǵan nemese tarıhı otandaryna oralǵan. Al elge kóship kelýshilerdiń ishinde joǵary bilim bar adamdardyń úlesi azaıa túsken. Keıingi 10 jylda elge keletin joǵary bilimdi adamdardyń sany eki eseden astam qysqaryp, 2020 jyly 1,9 myń adamǵa túsken.

2019 jyly elden kóshkenderdiń 25,8%-y 15 jasqa deıingiler bolǵan. 2020 jyly bul kórsetkish 25,6% bolǵan. Al kóship kelýshilerdiń ishinde balalardyń sany 2019 jyly 13,8% bolsa, 2020 jyly 15,7% bolǵan. Bul elden ketken jas otbasylardyń sany artqanyn kórsetedi. Al elge kóship kelýshilerdiń arasynda jas otbasylar az degen sóz.

1991-2021 jyldar aralyǵynda Ózbekstan,  Qytaı, Túrikmenstan, Mońǵolıa memleketterinen 379 myń otbasy nemese 1 mln 101 myń qandas kelip, azamattyq alǵan. Keıingi úsh jylda qandastardyń kelýi de báseńdegenge uqsaıdy. 2016 jyly 33,7 myń qandas, 2019 jyly 17,7 myń qazaq, 2021 jyly 14 myńnan astam qandas,  2024 jyly 12 325 adam oralǵan.

Sońǵy halyq sanaǵy halyq sany 19 mln adamnan asqanyn kórsetti. Sarapshylar qazaqstandyqtardyń qazirgi jas quramy ekonomıka úshin óte qolaıly dep baǵalaıdy. Eńbekke jaramdy dep sanalatyn 15-62 jas aralyǵyndaǵylardyń úlesi – 57,7%.  

Qazaqstan sıaqty jeri keń, túrli órkenıetterdiń kindiginde turǵan Qazaqstanda halyq sany qarqyndy ósý úshin ómir súrý sapasy joǵary bolý kerek. Mundaǵy demografıalyq damýdy Nepal, Kongo, Bangladesh sıaqty elderdegi ósimmen salystyrýǵa kelmeıdi. Sondyqtan elde jeke demografıany arttyrýǵa ǵana arnalǵan derbes baǵdarlama joq. Halyq sanyn arttyryp qana qoımaı, demografıalyq úderisterdi utymdy ári qaýipsiz basqarý da ońaı sharýa emes ekenin qazirgi geosaıası jaǵdaılar kórsetip otyr. Sondyqtan memleket demografıalyq ósimniń barlyq satysyn sıfrlandyryp, densaýlyq saqtaý, bilim berý salalarymen úndestikte damytýǵa baǵyttalǵan saıasat ustanady. 

RELATED NEWS
Kóz tımesin, kólik buıyrdy! Ermektiń 10 mıllıony jaıly hıkaıa
18 sáýir 2025
Kóz tımesin, kólik buıyrdy! Ermektiń 10 mıllıony jaıly hıkaıa

Adamnyń peshenesine jazylǵan baqtyń qaı kúni, qaı sátte, qaı jerden tógilip túsetinin kim bilgen? Bireý ómir boıy tyrysady da, eshteńe shyqpaıdy. Bireý shaı iship otyryp, shynaıy jeńimpaz atanady.

Astanalyq Ermek Baımbetov — dál sondaılardyń biri. Jańa kólik emes, jańa úmitke ıe bolǵan azamat. Onyń baǵy — ǵalamtordyń ar jaǵynan kelgen. Al baqyt — qoıý, kúreń shaı ústinde kútip turǵan.

Bir kúni Ermek "Sátti juldyzdyń" jarnamasyn kóredi. Bireýler mundaıǵa selt etpeıdi. "Báribir jolym bolmaıdy" deıdi. Al Ermek... táýekel etti. Eki bılet satyp aldy. Bar bolǵany — eki bılet! Biri — jaı qaǵaz. Ekinshisi — 10 mıllıon teńgelik altyn qujat bolyp shyqty.

"Keshki shaı ústinde otyr edik. Qońyraý shalyndy. «Siz kólik utyp aldyńyz», deıdi. Á degende alaıaqtar shyǵar dep oıladym. Biraq bılet nómirin aıtty, telefon nómirin aıtty. Saıttan qarap edim — shynymen de men ekenmin..." – deıdi ózi.

Keıde sene salý qıyn. Ásirese qazaq senim men kúmánniń arasynda júredi. Al Ermektiń qýanyshy — keıinirek keldi. Bastapqyda – tosyn, keıin – tushshymdy. Ol kólikti emes, onyń ornyna beriletin 10 mıllıon teńgeni tańdady. Qaıda jumsamaq? Bir bóligi — ákesiniń emine, qalǵany — nesıege.

Kim ne dese de, bul — bir adamnyń ǵana emes, bir áýlettiń jeńisi.

Sátti juldyz – sátti kúnniń habarshysy ma?

«Sátti juldyz» ulttyq lotereıasy — sońǵy on jylda myńdaǵan adamnyń úmitine ushqyn bergen uıym. Elimizdiń túkpir-túkpirindegi 200-den astam saýda núktesinde armandar bıletpen satylyp jatyr desek, asyra aıtqandyq bolmas.

Jeńimpaz kóp. Eń úlken júlde — 150 mıllıon teńge. Qyzylordadan shyqqan qatysýshy utyp alǵan. Bul endi qarapaıym baılyq emes, bir óńirdiń jańalyǵy.

Al alda ne kútip tur? Taǵy da páter, taǵy da kólik!

Qazaq "kóp qorqytady, tereń batyrady" deıdi. Kóptiń ishinen dara shyǵý ońaı emes. Biraq kelesi múmkindikter de daıyn tur:

20 sáýir — páter oınatylady («TeleBingo» oıyny);

30 sáýir — avtokólik oınatylady («6/49» oıyny);

Djekpot qazirdiń ózinde 572 mıllıon teńge bolyp tur! Sandardyń ózi sóılep tur.

Mine, osynyń biri — «LotoNabor Kvartıra». 5 bıletten turatyn bul jınaq — páterge aparar bes qadam. Ár bılet — óz aldyna bir múmkindik.

Utys jeksenbi, 20 sáýirde, saǵat 10:00-de, «31 arnada» tikeleı efırde ótedi. Kózben kórip, kóńilmen utýdyń joly osy.

Jeńis jeke emes, qoǵamǵa ortaq

Jeńiske jetken ár teńgeniń 10 paıyzy — qazaq sportyna ketedi. Taǵy 10 paıyzy — «Qazaqstan halqyna» qoǵamdyq qoryna aýdarylady. Demek, bireýdiń baǵy — elge qaıyrly. Oıyn oınasań da, oımen oınar kezeń bul.

Ermektiń joly boldy. Keleside kim biledi — baǵyńyz sizge buıyryp qalýy da ǵajap emes. Qaırattan týǵan qaısarlyq pen úmittiń arasy keıde bar bolǵany eki bılet qana.

 

marıaldyń aqysy tólengen.

 

Páter utyp alǵan adam kim?
28 sáýir 2025
Páter utyp alǵan adam kim?

Telefon shyryldady. «Siz páter utyp aldyńyz» dedi. «Alaıaqtyq emes pe?» dep oılady. Eki kún boıy senbedi. Úshinshi kúni ǵana Almatydaǵy bas keńsege kirgende baryp kóz jetkizdi. Shyn eken. Qaǵaz júzinde emes, ómirde.

Bul – Vasılııdiń hıkaıasy. Ol – qarapaıym eńbek adamy. Elimizdiń óndiris oryndarynda jıyrma jyldan beri vahtalyq ádispen jumys istep keledi. Almatyda turady. Alys jol, aýyr jumys, uzaq aýysym – bári úırenshikti. Biraq myna jańalyq oǵan múlde úırenshikti emes.

– Lotereıaǵa shamamen eki jyldan beri qatysyp júrmin, – deıdi ol. – Aptasyna kemi eki ret bılet alamyn.

Sáti túsken kún – dál osy apta. Qolyna tıgen – baspana. Biraq bul qýanysh bastapqyda kúmánmen kelgen.

– Basynda shyn aıtsam, senbedim. «Skam shyǵar» dep oıladym. Qazir kim kóringen telefon shalyp, aldap-arbaıdy ǵoı. Biraq birneshe márte habarlasty. Keıin ózim kelip kórdim. Mine, sol kezde ǵana ras ekenin túsindim, – deıdi Vasılıı.

Jeńimpazben sóılesip otyrǵanda onyń sózderinde bir zańdylyq baıqaldy: úmit úzilmegen. Ol senip kelgen. Seniminiń syry – sabyr men turaqtylyq.

– Buǵan deıin de úmitimdi úzbeı, bılet alyp júrdim. Qazir senimim tipti kúsheıdi. Odan ári de qatysa berem, – deıdi.

Bir qyzyǵy, Vasılıı jeńisi týraly eshkimge aıtpaǵan. Qazir de aıtqysy joq. «Tynysh ómir súrgiń kelse, kópke jarıa etpe» deıdi. Onyń bul sózi búgingi qoǵamnyń bir kórinisi ispetti.

– Ashyq aıtyp, jarıa etken durys emes dep oılamaımyn. Kúnde bireý habarlasyp, mazany alady. Sol úshin eshkimge aıtpadym, – deıdi ol.

Lotereıaǵa kelsek, Vasılıı kóbine TeleBingo men 5/36 bıletterin satyp alady. Bastapqyda sandardy ózi tańdaıtyn. Tipti nýmerologıany zerttep kórgen. Biraq sońǵy ýaqytta bárin avtomatqa tapsyrǵan. Utqan nómir de avtomatty túrde tańdalǵan.

– Buryn iri saýda dúkenderinen qaǵaz bılet alatynmyn. Sońǵy alty aıda onlaınǵa kóshtim. Yńǵaıly ári jyldam, – deıdi.

Sóz sońynda ol barlyq qatysýshylarǵa qarapaıym, biraq senimdi keńes berdi:

– Úmit úzbeńizder. Bálkim, bir kúni siz de utyp qalarsyz. Eshteńe de beker emes.

Tanymal qoǵam qaıratkeri aıtqandaı, «Baqyt – daıyn turǵan qaqpa. Biraq ony ashý úshin senimniń kilti kerek». Vasılıı sol kiltti tapty. Endi jańa ómirdiń esigin ashty.

Kelesi kezek – Krosover!

30 sáýir kúni saǵat 22:00-de ótetin kezekti tırajda basty júlde – 282 819 500 teńgeden asady jáne Krosover avtokóligi oınatylady.

«LOTO 6/49» lotereıasynyń LotoJıyn formatynda usynylǵan arnaıy toptamasy arqyly ár qatysýshy bir emes, birden 6 múmkindikke ıe bolady. Árbir LotoJıyn 6 bıletten turady, al sandar júıesi kezdeısoq tańdalady. Utysqa qatysý onlaın rejımde qoljetimdi.

Tikeleı efır YouTube jelilesindegi Satty Zhuldyz arnasy arqyly júrgiziledi.

Áleýmettik jaýapkershilik:

Oıynnan túsken tabystyń 10%-y otandyq sportty qoldaýǵa, al taǵy 10%-y «Qazaqstan halqyna» qoǵamdyq qoryna aýdarylady.

Múmkindik qashan kelip qalatynyn eshkim bilmeıdi. Vasılııge buıyrǵan baqyt, bálkim, erteń sizdiń esigińizdi qaǵar!

Bes mıllıon teńge – bes saýapqa tatıdy
27 maýsym 2025
Bes mıllıon teńge – bes saýapqa tatıdy

Bes mıllıon. Bireýge – kólik, ekinshisine – páter. Úshinshisine – ómir boıy mańdaı termen tappaǵan tabys. Al astanalyq Qaırym Jarys úshin – júrekpen kelgen jaqsylyqtyń esigi.

Bul – jaı ǵana utys emes. Bul – taǵdyrdyń syıy, Allanyń belgilegen mejesi. Óıtkeni ol sátsizdikten sharshamaǵan, sáttilikke semirmegen. Mańdaı ter men mańdaı jaryqtyń dál ortasynda júrgen qazaq balasy.

Mońǵolıadan – máńgilik mekenge

Qaırym Jarystyń taǵdyr joly torǵaıdyń qanatymen syzǵan kóktemge uqsaıdy. 2012 jyly 21 naýryz – Ulystyń uly kúni – atamekenge, Qazaqstanǵa taban tiregen. Qanmen kelgen qasıet, jermen bitken meıir.

Ol – úsh balanyń ákesi. Otbasyna ıe, ata-anaǵa arqa súıer ul. Qarapaıym tirliktiń ishinde, artyq aıqaısyz, esepsiz eseppen emes, nıetpen ómir súrip júrgen azamat. Eline erkin kelip, enshisin eńbekpen alǵan qandas.

Bir kúni dúkenge bara jatyp, Ýálıhanov kóshesindegi ájeden «3 Alma» atty lotereıa bıletin satyp alady. Buryn da alyp júrgen. Biraq dál osy joly Allanyń syıy basqa boldy – sanaýly sekýndtardan soń, bes mıllıon teńge utyp alady.

Jeńis – jalǵyzdyń emes, jurttyń qýanyshy

Jeńisti jalǵyz toılaǵan joq. Aldymen jubaıymen bólisti. Balalaryn qýantty. Baýyry men ata-anasyna jetkizdi. Sosyn júregimen oılap, basqalarǵa kómektesý kerektigin túsindi. Óıtkeni:

«Ózin ǵana oılaǵan – jamandyqtyń belgisi, ózgeni de oılaý – adamgershiliktiń belgisi», – deıdi qazaq.

Qaırym – osy maqaldyń tiri mysaly.

Jubaıy bastapqyda senbegen. «Qaıdaǵy bes mıllıon? Lotereıaǵa senetin ýaqyt pa bul?!» dep qarsy bolǵan. Biraq qujattardy kórip, kóńili ornyna tústi. Bala-shaǵa qýandy. Qýanysh – jaı baılyqta emes, nıettegi baılyqta.

Qaırym bul utystyń bir bóligin qaıyrymdylyqqa jumsamaq. «Qınalǵan otbasy kóp, kómektessek – qaıyrly is» deıdi. Qalǵanyn jaqyn-jýyqqa bólip bermek. Jasaǵan jaqsylyǵynyń esebin emes, saýabyn kútedi.

Sáttilik – súrinbeı jetken shúkir

Qaırym aıyna bir-aq ret bılet alady. Ár joly birdeńe utyp júrgen. Kishkentaı sandar – úlken maǵynaǵa ıe. Jeńgenin emes, bóliskenin maqtan tutady.

– Bılet alǵan kezde ishki bir tynyshtyq boldy. Kóńilim alańsyz edi. Keıde adamnyń júregi sezedi ǵoı. Bul joly da solaı boldy. Keıin bildim – bul jeńis meniń týǵan kúnimde kelipti. 24 maýsym – men úshin erekshe data. Bul Allanyń meıiri bolmasa, ne? – deıdi ózi.

Muny jaı ǵana sáttilik deýge bolmas. Bul – bireýge sabaq, bireýge úmit. Óıtkeni dál sol bılet satatyn ájeı de bul jańalyqqa kóz jasyn súrtip turyp, shyn qýandy. Bul jeńis – jalǵyz Qaırymnyń emes, júregi taza qazaqtyń jeńisi.

«Sátti Juldyz» – sáttiń emes, júrektiń lotereıasy

«Sátti Juldyz» – bul jaı oıyn emes. Bul – senimniń, adaldyqtyń, adamdyqtyń tarazysy. Ulttyq lotereıa arqyly el ıgiligine qyrýar qarjy bólinip otyr. Tek bıylǵy jyldyń alǵashqy toqsanynda ǵana «Qazaqstan halqyna» qoryna 1,2 mıllıard teńge aýdaryldy. Sport pen dene shynyqtyrýǵa – 15 mıllıard teńge.

Bul – jaı sandar emes. Bul – ardagerlerge úı, sportshylarǵa zal, balalarǵa alań. Iaǵnı qaıyrymnyń úlken joly. Ár bılet – sol jolǵa salynǵan bir kirpish.

Kelesi utys – 30 maýsym kúni. Biraq kim utady – Alla biledi. Bálkim, ol da týǵan kúninde bılet alǵan taǵy bir qazaq bolar...

Qaıyrym men qaıyr – qazaqtyń qos qanaty

Qaırym Jarys – bir utyspen ultqa úmit syılaǵan adam. Onyń áreketi – jarnamasyz erlik. Qarapaıym bolsa da, qarapaıymdylyǵymen qadirli. Qazaqtyń minezin, meıirin, myrzalyǵyn tiriltip turǵan bir beıne.

Utys – joly bolǵanǵa buıyrady. Biraq sol utysty bólise bilý – tek júregi keńniń isi. Qaırym dál osy keń júrektilerdiń qatarynan.

Bes mıllıon teńge – bes saýapqa jeter amalǵa aınalǵanda ǵana shyn mánge ıe.

Biz týraly
ulys.kz — aqparattyq, saraptamalyq jáne tanymdyq baǵyttaǵy materıaldardy beredi.
 
Mýltımedıalyq joba zaman talabyna saı jasalǵan. Qazaqstannyń aqparattyq naryǵyn sapaly
kontentpen qamtamasyz etýge úles qosýǵa baǵyttalǵan. Mundaǵy saraptamalyq, tanymdyq
maqalalar san salany qamtıdy. Geostrategıa, geoekonomıka, geosaıasat, halyqaralyq
qatynastar men eldiń ishki-syrtqy saıasaty, ekonomıka, jahanda bolyp jatqan tektonıkalyq
ózgerister men trend taqyryptar ulttyq múdde turǵysynan tereń taldanyp qazaq
oqyrmandaryna jetkiziledi. Ortalyq Azıa men Túrki álemine erekshe kóńil bólinedi.