KSRO ydyrap, Qazaqstan táýelsizdik alǵan tusta AQSH saıasattanýshysy Zbıgnev Bjezınskıı «Uly shahmat taqtasy» deıtin áıgili kitabyn jarıalady. Ortalyq Azıanyń Eýrazıa atty shahmat taqtasyndaǵy ornyna toqtalǵan sarapshy Máskeýden derbestik alyp shyqqan elderdiń ishinde Qazaqstannyń demografıalyq qurylymy eń kúrdeli memleket ekenin, onyń kesiri memlekettilikke nuqsan keltirý múmkin ekenin boljaıdy. Bul qaterdi Qazaqstan bıligi ınvestısıalyq saıasatty barynsha kópvektorly qurýdyń arqasynda aıtarlyqtaı báseńdete aldy. Basqasha aıtsaq, qazaq dalasynyń qoınaýyndaǵy mańyzdy resýrstardy shúlen úlestirgendeı barlyq taraptyń kóńilin taba otyryp ıgerip otyr. Tek buǵan ǵana senip qalmaı, demografıalyq alýandyqty tutastyqqa aınaldyrýdyń túrli amalyn qarastyrdy. Sonyń biri – shetelge tarydaı shashyraǵan qazaq dıasporasyn tarıhı otanyna qaıtarý baǵdarlamasy.
Qazirgi kúnniń bıiginen qaraǵanda bul qaı qyrynan alsa da utymdy sheshim bolǵanyn aıtýǵa bolady. Al ol kezde popýlısik sheshim retinde qabyldaǵandar da bolǵan.
Al shyn máninde toqsanynshy jyldardyń basyndaǵy demografıalyq quramymyz Z.Bjeznıskıı aıtsa aıtqandaı kúrdeli edi.
1991 jyly Qazaqstan halqynyń sany 16,5 mln bolsa, 2000 jyly 14,8 mıllıonǵa túsip ketken. Eldegi nemis, káris, ýkraın, orys dıasporalarynyń negizgi bóligi jóńkile kóshkendikten sanymyz oısyrap shyǵa keldi. Aımaqtaǵy ekonomıkalyq daǵdarystyń kesirinen eldegi týý deńgeıi 1000 adamǵa shaqqanda 14,9 adamnan, ólim kórsetkishi 1000 adamǵa 10,6 adamnan keldi.
Kóshi-qonnyń teris saldosy eldiń demografıalyq kórsetkishine keri áser etkenimen, ishki turaqtylyq máselesin jumsarta tústi. Ekonomıkasyn basynan aıaǵyna deıin qaıta qurylymdap jatqan elge syrttan jaıly turmys kóksep eshkimniń kelmeıtini de anyq edi. Syrttaǵy qandastardy elge aldyrtý demografıalyq quldyraýdy báseńdetetin jalǵyz amal boldy. Jyl saıyn 10 myń qazaq otbasyn shetelden kóshirip ákelýdi kózdeıtin kvotalar bekitilip otyrdy.
2001 jyly Qazaqstan munaıyna ıelik etken ınvestorlar óndiristi tolyq jolǵa qoıyp, naryqqa belsendi aralasa bastady. Dál osy kezde munaı baǵasy da sharyqtap shyǵa keldi. Munaı dollarynyń juǵyny demografıaǵa da jetti. Sonyń arqasynda áleýmettik baǵdarǵa basymdyq bergen saıasat sahnaǵa shyqty.
Sol kezde dúnıege kelgen qazaqstandyqtardy qazir demograftar «2000 jyldardaǵy býmnyń balalary» dep ataıdy.
2010 jylǵa qaraı halyqtyń sany KSRO ydyraǵan tustaǵy kórsetkishine áýpirimmen oraldy. Biraq bul jolǵy halyqtyń etnıkalyq quramy 20 jyl burynǵy quramnan áldeqaıda birkelki, birtutas edi.
Elde ólim-jitim azaıyp, 1 mln qandas kóship keldi. 2004 jyly kóshi-qon keıingi 15 jylda alǵash ret oń saldo kórsetti. Iaǵnı, kóship kelýshilerdiń sany kóship ketýshilerden kóp (+33 myń adam) bolyp shyqty.
Shıki munaıdyń eksportynan túsken aqshanyń juǵyny biraz ýaqyt boıy Qazaqstandaǵy áleýmettik jaǵdaıdy irgedegi baýyrlas elderden artyq etip turdy. Sonyń arqasynda kórshiles elderden eńbek mıgrasıasy artty. Bul jaǵdaı 2010 jyldyń basyna deıin jalǵasty. 2008-2009 jyldardaǵy jahandyq daǵdarystyń saldary Qazaqstan ekonomıkasynda keıingi bes jylǵa deıin jalǵasty. Munaı dollary máńgilik emes ekenin, osy daǵdarys aıqyn kórsetti. 2011-2022 jyldar aralyǵynda Qazaqstan óz ekonomıkasyn Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaqtyń aıasynda damytý júıesin qurdy. Naqtyraq aıtsaq áli quryp jatyr. Osy úderispen birge kelgen túrli ekonomıkalyq kúızelister eldiń ishindegi bilimdi, bilikti mamandar úshin Qazaqstandy tartymsyz etip kórsetti. Osylaısha munyń aldyndaǵy 10 jylda Qazaqstanǵa nápaqa izdep aǵylǵan eńbek mıgranttarynyń sany kóp bolsa, bul onjyldyqta elden ketken eńbek mıgranttarynyń sany artty. Tipti 2012 jyly kóshi-qonda qaıtadan teris saldo qalyptasty.
Kóshi-qon saıasatynyń 2023-2027 jyldarǵa arnalǵan tujyrymdamasynda kórsetilgen derekterge súıensek, 2011-2022 jyldar aralyǵynda joǵary jáne tehnıkalyq-kásiptik bilimi bar 367 myń eńbekke jaramdy qazaqstandyq shetelge qonys aýdarǵan. Bul maýsymdyq jumys izdep nemese bilim izdep ketken adamdardyń syrtyndaǵy kórsetkish. El demografıasyndaǵy kúızelis ásirese 2019-2021 jyldar aralyǵynda qatty baıqaldy. 3 jylda elden kóshken. Olardyń 90%-y TMD-ǵa múshe elderdi tańdaǵan nemese tarıhı otandaryna oralǵan. Al elge kóship kelýshilerdiń ishinde joǵary bilim bar adamdardyń úlesi azaıa túsken. Keıingi 10 jylda elge keletin joǵary bilimdi adamdardyń sany eki eseden astam qysqaryp, 2020 jyly 1,9 myń adamǵa túsken.
2019 jyly elden kóshkenderdiń 25,8%-y 15 jasqa deıingiler bolǵan. 2020 jyly bul kórsetkish 25,6% bolǵan. Al kóship kelýshilerdiń ishinde balalardyń sany 2019 jyly 13,8% bolsa, 2020 jyly 15,7% bolǵan. Bul elden ketken jas otbasylardyń sany artqanyn kórsetedi. Al elge kóship kelýshilerdiń arasynda jas otbasylar az degen sóz.
1991-2021 jyldar aralyǵynda Ózbekstan, Qytaı, Túrikmenstan, Mońǵolıa memleketterinen 379 myń otbasy nemese 1 mln 101 myń qandas kelip, azamattyq alǵan. Keıingi úsh jylda qandastardyń kelýi de báseńdegenge uqsaıdy. 2016 jyly 33,7 myń qandas, 2019 jyly 17,7 myń qazaq, 2021 jyly 14 myńnan astam qandas, 2024 jyly 12 325 adam oralǵan.
Sońǵy halyq sanaǵy halyq sany 19 mln adamnan asqanyn kórsetti. Sarapshylar qazaqstandyqtardyń qazirgi jas quramy ekonomıka úshin óte qolaıly dep baǵalaıdy. Eńbekke jaramdy dep sanalatyn 15-62 jas aralyǵyndaǵylardyń úlesi – 57,7%.
Qazaqstan sıaqty jeri keń, túrli órkenıetterdiń kindiginde turǵan Qazaqstanda halyq sany qarqyndy ósý úshin ómir súrý sapasy joǵary bolý kerek. Mundaǵy demografıalyq damýdy Nepal, Kongo, Bangladesh sıaqty elderdegi ósimmen salystyrýǵa kelmeıdi. Sondyqtan elde jeke demografıany arttyrýǵa ǵana arnalǵan derbes baǵdarlama joq. Halyq sanyn arttyryp qana qoımaı, demografıalyq úderisterdi utymdy ári qaýipsiz basqarý da ońaı sharýa emes ekenin qazirgi geosaıası jaǵdaılar kórsetip otyr. Sondyqtan memleket demografıalyq ósimniń barlyq satysyn sıfrlandyryp, densaýlyq saqtaý, bilim berý salalarymen úndestikte damytýǵa baǵyttalǵan saıasat ustanady.