Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev barlyq deńgeıdegi máslıhattardyń ekinshi respýblıkalyq forýmynda sóılegen sózinde atom elektr stansıalaryna qatysty referendým jóninde sóz qozǵady. «AMANAT» partıasynyń bastamasymen ótken jıynda Prezıdent Toqaev, AES salý bastamasyna toqtalyp ótti. Aldaǵy jeksenbi, 6 qazanda Qazaqstan jurtshylyǵyna úlken jaýapkershilik júktep otyrǵanyn, osy referendýmda halqymyz Qazaqstanda atom elektr stansasynyń salynýy nemese salynbaýyn ózderi bergen daýys arqyly sheshetinine nazar aýdardy. Óz sózinde memleket basshysy AES salý - elimizdiń ornyqty damýyn onjyldyqtarǵa ilgeriletedi dedi.
«Jalpyulttyq referendýmda halqymyz Qazaqstanda atom elektr stansıasyn salý qajet pe, álde qajet emes pe degen máseleni sheshedi. Daýys berý nátıjesi qandaı bolsa da, bul – aıtýly oqıǵa. Aldaǵy referendým – Qazaqstanda sońǵy bes jylda bolǵan aýqymdy ózgeristerdiń taǵy bir mysaly, «Halyq únine qulaq asatyn memleket» tujyrymdamasynyń jarqyn kórinisi. AES qurylysyna qatysty óz ustanymymdy buǵan deıin birneshe ret aıttym. Álemdegi progresten shet qalmaý úshin biz básekelestikte óz artyqshylyqtarymyzdy paıdalanýymyz kerek. Azamattardyń kóp bóligi qoldap daýys bergen jaǵdaıda, bul Táýelsiz Qazaqstannyń búkil tarıhyndaǵy eń iri jobaǵa aınalady», - dedi Memleket basshysy.
AES taqyryby qazir elimizde qyzý talqy ústinde. Buǵan basty sebep - Qazaqstanda negizgi qýat kózderiniń jetispeýshiligi. Óz sózinde Memleket basshysy AES salý máselesi zaman talabyna saı ekenin málimdedi.
«Zaman talaby osy. Demek, onyń paıdasyn qazirgi jastarymyz ben bolashaq urpaq kóredi. Damýǵa umtylys – ultymyzdyń eń jaqsy qasıetteriniń biri. Sondyqtan biz eshqandaı qıyndyqqa qaramastan, alǵa qaraı batyl qadam basýymyz kerek. Taǵy da qaıtalaımyn. Aldaǵy referendým táýelsizdik jyldaryndaǵy eń mańyzdy ýaqıǵa bolady jáne elimizdiń odan ári damýyna tikeleı áser etedi», - dedi Q.K. Toqaev.
Búgingi tańda elimizde elektr energıasyn generasıalaıtyn jabdyqtardyń deni tozǵan. Sondyqtan eldegi elektr stansıalary búkil respýblıkany qajetti qýatpen qamtamasyz ete almaı otyr. Buǵan qosa Qazaqstandaǵy halyq 20 mıllıonǵa jetti, osydan kelip suranys ta ulǵaıyp ketti. Máseleniń túp tórkini de osynda turǵanyn el bıligi jıi alǵa tartýda. Osyǵan oraı, eldiń energetıkalyq qaýipsizdigin qamtamasyz etý, atom energıasyn utymdy paıdalaný týraly sarapshylar pikirine qulaq túrdik. Satpaev University jalpy fızıka kafedrasynyń meńgerýshisi Aıdos Lesbaev óz paıymdaýlarymen bólisti.
«Máslıhattardyń ekinshi respýblıkalyq forýmynda Prezıdentimiz aldaǵy referendým týraly aıtyp ótti. El damyǵan saıyn halyqta energetıkalyq tapshylyq paıda bolatynyn da únemi aıtyp júr. Endi bizge el bolyp, jurt bolyp referendýmge baryp óz tańdaýymyzdy jasaý kerek. Menińshe, energetıkalyq táýelsizdikke qol jetkizýdiń eń ońaı jáne durys joldarynyń biri – AES soǵý. Nege deseńiz, atom energetıkasynyń paıdasy tek elektr energıasyn óndirýde ǵana emes. Sonymen qatar, osy arqyly basqa salalardy damytýǵa bolatynyn aıtqym keledi. Al qaýipsizdik máselesine kelsek, men ózim fızık maman retinde únemi saralap júremin, birinshiden qazirgi atom elektr stansıalary baıaǵy 50-60 jyl burynǵy qurylǵylar emes, bul zamanaýı qaýipsiz júıege qurylady. Máselen III jáne III+ býyn atom elektr stansıalary belsendi jáne pasıvti qaýipsizdik júıelerimen jabdyqtalǵan. Pasıvti qaýipsizdik júıeleri adamnyń aralasýyn qajet etpeıdi. Baıaǵy zamandaǵydaı ony operatorlar basqarmaıdy. Barlyǵy sıfrlyq tehnologıaǵa negizdelip, kompútermen basqarylyp, ońaı baqylanady. Kez kelgen aýytqýdyń aldyn alý sharasy qarastyrylǵan. Bul meılinshe damyǵan júıe, mundaı stansıalarda reaktor ıadrosynyń erýi, aqaýlyqtar shyǵý sıaqty apattar bolmaıdy. Bul AES-tyń jalpy qaýipsizdigin arttyrady», - deıdi fızıka salasynyń mamany.
Ekologıalyq másele ózekti bolyp turǵan kezeńde adamdardy radıasıa, radıoaktıvti zattardyń aýaǵa taraýy tárizdi qaýipter alańdatady. Degenmen ǵalymdar atom elektr stansıasynyń qorshaǵan ortaǵa eshqandaı zıany joq ekenin alǵa tartýda. Olardyń sózinshe, máselen Qaraǵandy stansıasy bir táýlikte 170 vagon kómir jaǵady eken. Endi sonyń 60% energıa bolsa, qalǵan 40%-y kúl, kómir, qyshqyl gaz, shlak, qaldyq retinde dalaǵa tastalady. Aýaǵa taraıtyn gazdary taǵy bar. Osy máseleni Abaı atyndaǵy QazUPÝ geografıa jáne ekologıa kafedrasynyń aǵa oqytýshysy, PhD doktory Aınur Seıilhan óz sózinde tarqatyp aıtyp berdi. Onyń paıymdaýynsha, reaktorlar aýany lastaıtyn qaldyqtardy shyǵarmaıdy. Sondaı aq bul joba otandyq ǵylymdy da ilgeriletýge septigin tıgizedi.
«AES salý ol ǵylymdy ilgeriletý. Fızıka, hımıa, ıadrolyq fızıkany damytýǵa yqpalyn tıgizedi. Iaǵnı Qazaqstan ǵylymynda kóptegen jańalyqtar bolady. Al ekologıalyq turǵyda álemdik tájirıbe kórsetkendeı, atom elektr stansıalary óte tıimdi, ol kómirqyshqyl gazy men túrli ilespe gazdardy aýaǵa shyǵarmaıdy. BUU Eýropalyq Ekonomıkalyq komısıasy osy atom energetıkasyn parnıktik gazdy eń az bóletin energıa túri dep sheshim shyǵarǵan. Bul qorytyndyny jasamas buryn sala mamandary kóptegen zertteýler júrgizgen. Ekologıalyq jaǵynan tıimdi degenimiz osy. Buǵan qosa, AES-tyń ekonomıkalyq-áleýmettik mańyzy zor. Sebebi taýarlardy eksportqa shyǵarýdyń eń birinshi krıterııi dástúrli kómirqyshqyl gazyn paıdalanyp óndirgen ónimderge qaraǵanda jasyl energetıkany qoldanyp shyǵarǵan ónimder áldeqaıda úlken suranysqa ıe. Sondyqtan aldaǵy referendýmda árbir azamat elge paıda ma, zıan ba, óz betinshe saralap sheshim qabyldaı alady», - dedi Aınur Seıilhan.
Energetıkalyq ınfraqurylymnyń qaryshtap damýy úshin bizge aldymen energıa tapshylyǵyn joıý qajet degen pikirlerdi kóptegen mamandardan estýge bolady. Atom elektr stansasyn salý taqyryby da osy turǵyda týyndaǵan. Sebebi kez kelgen memlekettiń damýy, áleýmettik ahýalynyń turaqtylyǵy - energetıka salasyna negizdelgen. Mamandar jyl ótken saıyn elektr energıasyna degen tapshylyq ulǵaıa beretinin, odan shyǵýdyn birden-bir balama joly - atom energetıkasynyń áleýetin qoldaný ekenin jıi aıtyp júr. «Iadrolyq fızıka ınstıtýty» RMK bas ınjenerdiń orynbasary Jaqsylyq Tezekbaevtyń pikirin tyńdaǵan edik.
«Búgingi tańda álem boıynsha 415 AES bar eken, sonyń 200 den astamy sý-sýly eki kontýrly atom elektr stansıasy, bizdiń bilýimizshe elimizde AES salýǵa tórt memleket nıettenip otyr, olardyń biri Qytaı, ekinshisi Koreıa, sosyn Fransıa men Reseı. Sonyń ishinde atap aıtsaq Koreıa reaktorlarynyń múmkindigi mol. Ol sý-sýly reaktorlarda qaýipsizdik sharalary 2 kezeńnen qarastyrylǵan. Jalpy AES tar úsh býynǵa bólinedi. Kóp azamattar AES dese Fýkýsıma, Chernobyl dep shyǵady, olar birinshi býyndaǵy jobalar. Qazir bizge salynatyny İİİ+ býyndaǵy AES bolyp tabylady. Olardyń aıyrmashylyǵy, ol pasıvti, adamnyń qatysýynsyz bolatyn oqıǵalardyń aldyn alady», - dep óz sózin qorytyndylady.
Endigi suraq, aldaǵy ýaqytta halyqtyń basym bóligi AES salýdy qoldasa jobany múltiksiz atqaratyn qandaı múmkindikterimiz bar? Eger halyq senim artyp jatsa barynsha qaýipsiz, sapaly stansıa sala alamyz ba degen saýaldardy salany on saýsaǵyndaı biletin maman, «Qazaqstandyq Atom Elektr Stansıalary» JSHS bas ınjeneri Asýan Sıabekovke qoıǵan edik.
«Barynsha qaýipsiz, ǵylymı-tehnıkalyq áleýeti joǵary, óte sapaly AES salý ol memlekettiń óz múddesi árıne. Atom energıalaryn utymdy paıdalaný arqyly energetıkalyq qaýipsizdikti qatmtamasyz etýge bolady. Ony salǵan soń arǵy qaraıǵy qyzmetin júzege asyrý qajet, kadrlardy, ınfraqurylymdy durys uıymdastyrý mańyzdy. Osynyń bári oń sheshimin tabady dep oılaımyn. Bul joba elimizdiń elimizdiń energetıkalyq júıesin jańǵyrtý, ınfraqurylymdy jańalaý úshin qajet ekenin túsinýimiz qajet», - dep oı túıindedi sala mamany.
Sanaýly kúnderden soń AES ke qatysty jalpyhalyqtyq referendým ótedi. Sońǵy sheshim árıne halyqta. Ázirge respýblıka boıynsha túsindirý jumystary júrip jatyr.
