Valúta baǵamy
  • USD -

    519.1
  • EUR -

    547.5
  • RUB -

    5.21
Atom elektr stansıasynyń ekonomıkalyq artyqshylyqtary qandaı?
Foto: shutterstock/vostock-photo 27 qyrkúıek 2024
Atom elektr stansıasynyń ekonomıkalyq artyqshylyqtary qandaı?

Qazaqstanda atom elektr stansıasynyń qurylysy energetıkalyq sektordy ártaraptandyrý jáne qazba otyn kózderine táýeldilikti azaıtýda aıtarlyqtaı ekonomıkalyq áleýetke ıe. Mundaı jobany júzege asyrýdyń ekonomıkalyq paıdasy energetıkalyq júıeni turaqtandyrý, kómirqyshqyl gazynyń qaldyqtaryn azaıtý, jańa jumys oryndaryn qurý, ınvestısıa tartý jáne ınfraqurylymdy damytý sıaqty birqatar faktorlarmen baılanysty.


AES Qazaqstanǵa energetıkalyq táýelsizdikti arttyrýǵa múmkindik beredi. Búgingi tańda kómir men munaıdy negizgi eksporttaýshy elmiz. Biraq bul el ekonomıkasyn álemdik energetıkalyq naryqta osal etedi. Atom elektr stansıalary jahandyq otyn naryǵynda ishki elektr energıasyna qajettilikti táýelsiz etip, turaqty jáne uzaq merzimdi energetıkalyq qaýipsizdiktiń kózine aınalýy múmkin.


–2023 jyly Reseıden keletin energıa kólemi shamamen 2 mıllıard kılovatt-saǵatty qurady. «Jasyl» energıa kózderin damytyp, onyń úlesin Eýropa elderindegideı 40-50 paıyzǵa jetkizsek, áńgime basqasha bolar edi. Qazir balamaly energetıkadan úles 10 paıyzǵa, al sýdan 15 paıyzǵa jetpeıdi. Bulaı jalǵasa berse, Qazaqstan elektr qýatyn ımporttaýshy el bolyp qala beredi. Bul ekonomıkalyq turǵydan tıimdi emes. Importtyq energıany taý-ken ónerkásibinen, aýyl sharýashylyǵynan, SHOB jáne basqa da salalardan túsetin kiristermen tóleımiz. Jaqsylap oılasaq, energetıkalyq táýeldilik – saıası táýeldiliktiń negizi, – deıdi ekonomıs-sarapshy Saparbaı Jobaev «Vechernıı Astana» basylymyna bergen suhbatynda.


2023 jyldyń sońǵy alty aıynda Reseıdiń Qazaqstanǵa elektr energıasy eksportynyń kólemi men qunynyń ósimi 2022 jyldyń sáıkes kezeńimen salystyrǵanda 156% jáne 175% qurady, dep habarlaıdy «Kommersant».
Qazaqstanda atom elektr stansıasyn salýdyń ekonomıkalyq artyqshylyǵy – uzaq merzimdi elektr energıasyn óndirýdiń ózindik qunyn tómendetý bolyp tabylady. Atom elektr stansıasyn salýdyń bastapqy shyǵyndary kóp bolýy múmkin, biraq atom elektr stansıalarynyń paıdalanýda shyǵyndar salystyrmaly túrde tómen bolady. Mundaı qondyrǵylar uzaq qyzmet etedi. Mysaly, 60 jylǵa deıin nemese odan da kóp. Atom energıasy dástúrli kómirsýtekti energıa kózderimen salystyrǵanda básekege qabiletti.
Sarapshylardyń pikirinshe, AES Qazaqstanǵa parnıktik gazdar shyǵaryndylaryn azaıtyp, klımattyq saıasat pen eldiń halyqaralyq ımıjine oń áser etedi. Jahandyq ekologıalyq standarttardy naqytalp jáne kómirtekti azyraq tutynatyn elektr energıasyn óndirý tehnologıalarǵa kóshý Qazaqstan úshin mańyzdy ekonomıkalyq artyqshylyq bolýy múmkin. Kómirtekti retteýde qarjylyq shyǵyndar bolmaı, halyqaralyq klımattyq qorlarǵa jáne jasyl tehnologıalarǵa ınvestısıalarǵa qol jetkizýge múmkindik týady.
Qazaqstan óziniń qomaqty ýran qoryn eskere otyryp, ulttyq resýrstardy paıdalanýdy keńeıte alady. Bul eksporttyq operasıalardan túsetin kiristi ulǵaıtyp, eldiń álemdik energetıkalyq naryqtaǵy ornyn jaqsartady. Atom elektr stansıasy kórshi elderge elektr energıasyn eksporttaýshy bola alady.
AES qurylysynyń mańyzdy aspektisi – jańa jumys oryndaryn qurý jáne onymen baılanysty óndiristerdi damytý. Atom elektr stansıasyn jobalaýǵa, salýǵa jáne paıdalanýǵa kóptegen mamandar tartylady. Sol arqyly halyqty jumyspen qamtýǵa da AES septigin tıgizedi. Bilim berý jáne ǵylymı ınfraqurylymdy damytýdy yntalandyratyn ǵylym men tehnıka salasynda joǵary bilikti kadrlarǵa suranys bolady. Sonymen qatar, energetıkalyq ınfraqurylymdy jaqsartý sheteldik ınvestısıalardy tartýǵa múmkindikter týǵyzyp, ekonomıkalyq ósýdi odan ári arttyrady.
Atom elektr stansıalarynyń qurylysy uzaq merzimdi ekonomıkalyq ósýge, energetıkalyq táýelsizdikke jáne eldiń halyqaralyq ustanymyn nyǵaıtýǵa yqpal etetin Qazaqstanǵa kóptegen ekonomıkalyq jáne ınvestısıalyq paıda ákeletin strategıalyq sheshim.
Iadrolyq energetıka senimdi jáne turaqty energıa kózi retinde qarastyrylady. Energıa tutynýdyń ósýi jáne kómir, munaı jáne gaz sıaqty dástúrli energetıkalyq resýrstardyń shektelýi jaǵdaıynda atom elektr stansıalaryn salý elimizdiń energetıkalyq qaýipsizdigin qamtamasyz etýdiń kezek kúttirmeıtin qadamyna aınalýda.


– AES qurylysy qomaqty qarjylyq ınvestısıalardy qajet etip, jıi sheteldik ınvestorlar men halyqaralyq uıymdardyń qatysýymen júzege asyrylady. Qazaqstan úshin AES qurylysy uzaq merzimdi ınvestısıa tartýdyń mańyzdy quralyna aınalýy múmkin. Jańa stansıa qurylysynyń boljamdy búdjeti qazirdiń ózin de 11-15 mıllıard dollardy quraıdy, - dep habarlaıdy Inbusiness.kz aqparattyq agenttiginiń tilshisi «Qazaqstan atom elektr stansıalary» AQ prezıdenti Tımýr Jantıkınge sózine silteme jasap.


Atom energetıkasy salasynda tájirıbesi bar EDF (Fransıa), CNNC (Qytaı) jáne Rosatom sıaqty halyqaralyq kompanıalar Qazaqstanmen yntymaqtastyqqa qyzyǵýshylyq tanytýda. Sheteldik seriktesterdiń bolýy jobany júzege asyrýǵa ǵana emes, tehnologıa men bilim transfertine de kómektesedi. «Akkýıý» atom elektr stansıasynyń qurylysy el tarıhyndaǵy eń iri resýrstyq emes ınvestısıaǵa aınalǵan Túrkıanyń myqty tájirıbesi.


– Memlekettik qoldaý jáne Dúnıejúzilik bank pen Eýropalyq qaıta qurý jáne damý banki sıaqty iri qarjy ınstıtýttarynyń qatysýy qarjylyq táýekelderdi azaıtýǵa jáne ınvestorlardyń jobaǵa degen senimin arttyrýǵa kómektesedi. Bul turaqty ekonomıkalyq ósýge jáne ozyq tehnologıalarǵa ınvestısıa salatyn el retinde Qazaqstannyń halyqaralyq mártebesin arttyrýǵa alǵysharttar jasaıdy, - dep jazady Inbusiness.kz.


Qatań ekologıalyq standarttar men klımattyń ózgerýine kóbirek nazar aýdarylǵandyqtan, búkil álem elderi parnıktik gazdar qaldyqtaryn azaıtýǵa jáne taza energıa kózderine kóshýge umtylýda. Tómen kómirtekti ıadrolyq energetıka Qazaqstannyń SO2 shyǵaryndylaryn azaıtý jáne Parıj kelisimi boıynsha halyqaralyq mindettemelerdi oryndaý maqsattaryna qol jetkizýinde sheshýshi ról atqarady. Bul «jasyl» energetıkany damytýǵa baǵyttalǵan ınvestısıalardy tartýdyń jańa múmkindikteri.
Atom elektr stansıasynyń qurylysy Qazaqstannyń álemdik energetıkalyq naryqtaǵy negizgi el retinde halyqaralyq pozısıasyn nyǵaıta alady. Ýrannyń qomaqty qoryna ıe jáne ıadrolyq energetıkany damyta otyryp, Qazaqstan elektr energıasyna degen óz qajettiligin ótep qana qoımaı, ıadrolyq tehnologıalar men otynnyń iri eksporttaýshysyna aınala alady. Bul halyqaralyq yntymaqtastyqtyń jańa perspektıvalaryn ashyp, eldiń jahandyq energetıkalyq saıasattaǵy yqpalyn arttyrady.


Shalqar Abylova, Mańǵystaý oblysy

RELATED NEWS
Keseldiń kóbi kómirden kelip jatqanyn qashan túsinip, moıyndaımyz - Damır Aspan
29 qyrkúıek 2024
Keseldiń kóbi kómirden kelip jatqanyn qashan túsinip, moıyndaımyz - Damır Aspan
Fransıada 56 AES bar. Bul týraly bloger Damır Aspan jelidegi paraqshasynda jazdy, dep habarlaıdy Ulys.
"Astanadaǵy Qyzylorda oblysy ónimderiniń jármeńkesi qyzyp tur-aý. Sapaly ónimderi de, alar jurt ta, aqyldasatyn dúnıe de kóp eken. Mysaly, Syr óńiriniń sońǵy jyldary elektr energıasyn tutynýdyń ósýi baıqalady. Aımaqta turǵyn úıler, áleýmettik jáne ónerkásiptik nysandardyń kóptep ashylýymen baılanysty árıne. Biraq, jelidegi tok qýatynyń shamamen 20% tómendeýine ákelgeni de bar. Qoldanystaǵy jylý-elektr ortalyqtarymen (tes) salystyrǵanda áldeqaıda artyq bolatyn atom elektr stansıasy máseleni sheshe alar edi. Biraq, biraz jurt aıqyn pikirdi qabyldaǵysy kelmeıdi ǵoı, moıyndamaı. AES-ten bas tartqan Germanıany alǵa tartyp jaǵadan alady)) Ok, jaqsy delik, al basqa elder she? Dál qazir álemniń 40 elinde 200-den astam atom reaktory jumys istep tur. Energıany ýrannan alatyn AQSH, Fransıa, Qytaı, Shveısarıa, Belgıa aqymaq emes shyǵar? Fransıa demekshi, "jerimiz baıtaq, bizdiń elge 5 Fransıa syıady" dep jaıshylyqta keýde soǵatyndar da osy ózderiń emes pe?! Taǵy bir mysal, Óskemen, Temirtaý qalalarynda boldyńyzdar ma osy? Úırenisken halqy bolmasa, syrttan kelgen adamǵa aýasymen tynystaýdyń ózi qıyn. Elimizde osyndaı 10-ǵa jýyq qalanyń aýasy las eken, bul jaqtardaǵy zaýyt-fabrıkalardan shyǵyp jatqan kúkirt oksıdiniń konsentrasıasy óte joǵary. Sonyń kesirinen jergilikti jurt túrli aýrýlarǵa ushyraıdy. Atyraýda da osy jaǵdaı baıqalady. Jas analar she, keler urpaqqa budan keler qaýip joq dep oılaısyz ba? AES áli salynbady, onda bul máseleler qaıdan kelip jatyr, keseldiń kóbi kómirden kelip jatqanyn qashan túsinip, moıyndaımyz? Bul jaǵyn qarastyrdyńyzdar ma? Qysqasy, referendýmǵa baryp durys tańdaý jasańyz, ol 6 qazan kúni, al oǵan deıin kúrish alýǵa jármeńkege kelińiz", - deıdi Damır Aspan.
Jel jáne sý elektr stansalarynyń ekonomıkalyq jáne ekologıalyq tıimdiligi qandaı
08 sáýir 2024
Jel jáne sý elektr stansalarynyń ekonomıkalyq jáne ekologıalyq tıimdiligi qandaı

Búginde elimizdiń aýmaǵynda jalpy qýaty 1 409 MVt bolatyn 59 jel elektr stansıasy jumys isteıdi. Olar elimizdiń túrli óńirlerinde, atap aıtqanda Almaty, Aqmola, Jambyl, Túrkistan, Qostanaı, Aqtóbe, Mańǵystaý jáne Jetisý oblystarynda ornalasqan. Jel elektr stansıalarynyń dál osy oblystarda ornalasýy atalǵan aımaqtardaǵy jeldiń úlken áleýetiniń bolýymen baılanysty ekendigi sózsiz.

Energetıka mınıstrligi Jańartylatyn energıa kózderi departamentiniń bas sarapshysy Nurjan Djakanov respýblıka aýmaǵynda salynatyn bir jel elektr stansıasynyń quny kóptegen faktorǵa baılanysty ekendigin aıtady.

«JES qurylysynyń quny ornalasatyn jeri, ınfraqurylymǵa qoljetimdilik, topografıa jáne geologıa, logıstıka syndy kóptegen faktorǵa baılanysty ekendigi túsinikti. Degenmen, álemdik tájirıbege súıener bolsaq, qýattylyǵy 1 MVt bolatyn stansanyń quny ortasha eseppen 1 mıllıon AQSH dollaryn quraıdy. 2023 jyldyń qorytyndysynda elimizdegi barlyq jel elektr stansıasy 3 824,99 mln kVt-saǵ elektr energıasyn óndirdi. Qazaqstandaǵy jańartylatyn energetıka sektory elektr energıasyn óndirýdiń jyl saıynǵy ósimin kórsetip otyr. Jalpy, ótken jyldyń qorytyndysynda jańartylatyn energetıkanyń úlesine elimizde óndirilgen barlyq elektr energıasynyń shamamen 6 paıyzy tıesili bolǵanyn atap ótýge bolady», - dedi ol.

Mınıstrlik bas sarapshysynyń dereginshe, 2018 jyldan bastap jańartylatyn energıa kózderi jobalaryn iske asyrý úshin irikteý aýksıondyq tetik boıynsha ótedi. Sonyń arqasynda JEK jobalaryn irikteý prosesi ashyq ári túsinikti bola tústi. Sondaı-aq sońǵy tutynýshylarǵa tarıfterdiń áserin barynsha azaıtýǵa múmkindik berdi. Osylaısha 2023 jylǵy saýda-sattyq qorytyndysynda JEK jobalary boıynsha eń tómengi baǵa belgilendi. Iaǵnı, 1 kVt/saǵat úshin  10,38 teńgeni qurady.

«2027 jylǵa deıin elektr energıasyn biryńǵaı satyp alýshymen jasalǵan sharttarǵa sáıkes, elimizdiń túrli óńirinde qýaty 470 MVt bolatyn 12 jel elektr stansıasyn iske qosý josparlaǵan. Budan basqa, ótken jylǵy aýksıondyq saýda-sattyq qorytyndysy boıynsha jalpy qýaty 410 MVt bolatyn taǵy 7 JES jobasy irikteldi. Olardyń ishinde qýattylyǵy 1 GVt bolatyn iri jobalardyń birin Jetisý oblysynda, Jońǵar qaqpasynda salý kózdelgen. Qazirgi ýaqytta elektr stansıasy salynatyn alańynda jel ólsheý jumystary júrgizilip jatyr. Qurylystyń bastalýy 2025 jylǵa, al 1-kezeńdi iske qosý 2029 jylǵa josparlanǵan. Tolyq paıdalanýǵa berý merzimi - 2030 jyl», - dedi Nurjan Djakanov.

Sonymen qatar ol elimizdiń aýmaǵynda jumys istep turǵan sý elektr stansıalaryna qatysty málimettermen de bólisti.

«Qazirgi ýaqytta elimizde jalpy qýaty 269,605 MVt bolatyn 39 shaǵyn elektr stansıasy jumys isteıdi. Olar negizinen Almaty, Túrkistan oblystarynda jáne Jetisý oblysynda ornalasqan. 2023 jyldyń qorytyndysy boıynsha atalǵan gıdroelektrostansıalar 993,87 mln kVt/saǵat óndirdi», - dedi bas sarapshy.

Onyń aıtýynsha, 2023 jyldyń qorytyndysynda qýattylyǵy 257 MVt bolatyn 26 GES iriktelip alyndy. Bul stansıalar 2028-2029 jyldary paıdalanýǵa berilmek. Jalpy, elimizde gıdroelektrostansıalar úshin shekti aýksıondyq baǵa 1 kVt/saǵat úshin 41,23 teńgeni quraıdy.

«Jel jáne sý elektr stansıalarynyń, jalpy jańartylatyn energetıka sektorynyń birqatar artyqshylyǵy bar. Onyń ishinde ekologıalyq jáne ekonomıkalyq ta. Máselen, JEK negizindegi elektr stansıalary parnıktik gazdar shyǵaryndylaryn nemese elektr energıasyn óndirýmen baılanysty basqa lastaýshy zattardy shyǵarmaıdy. Bul aıtarlyqtaı ekologıalyq áser beredi. Sonymen qatar, qurylys pen ornatýdan keıin elektr stansıalarynyń operasıalyq shyǵyndary tómen bolady. Jańa jumys oryndaryn ashýǵa septigin tıgizedi. Munan bólek, or ornalasqan aımaqtarǵa ınvestısıa da tartady», - dedi Nurjan Djakanov.

Foto: yandex.kz

Elde qýat kózi túgel bolýy tıis – ózbekstandyq sarapshy
26 qyrkúıek 2024
Elde qýat kózi túgel bolýy tıis – ózbekstandyq sarapshy

Ózbekstan óńirdegi alǵashqy az qýatty atom elektr stansıasyn (AES) salýǵa kiristi. Qazirgi ýaqytta qurylys alańy daıyndalyp, jobalaý jumystary bastaldy. Osy oraıda Kazinform tilshisi belgili ózbekstandyq fızık-ádroshy, Tashkenttegi Ulttyq ıadrolyq zertteý ýnıversıteti fılıalynyń oqytýshysy Shohmırzo Ýmarovtan suhbat alyp, AES-ke qatysty kóptiń kókeıinde júrgen suraqtardy qoıyp kórdi.

- Shohmırzo Bahramuly, osy kezge deıin Ózbekstanda AES salý ıdeıasy talqylaý deńgeıinde bolyp keldi. Bıyl mamyrda túpkilikti sheshim qabyldandy, onyń mańyzdylyǵy nede? 

- Ózbekstan aýmaǵynda AES salý ıdeıasy 1970 jyldardan bastap talqylanyp keldi. Degenmen túrli jobalar kelissóz deńgeıinde qalyp otyrdy. AQSH, Qytaı, Fransıa jáne Ońtústik Koreıa sıaqty elderdiń usynystary zertteldi, biraq túpkilikti kelisim «Rosatommen» jasaldy.

Bıyl 27 mamyrda Ózbekstanda az qýatty AES salý týraly sheshim qabyldandy, ıaǵnı elimizde árqaısysynyń qýaty 55 MVT bolatyn (jalpy qýaty 330 MVt) 6 energoblok boı kótermek. 10 qyrkúıekte osy jumystardy bastaý týraly hattamaǵa qol qoıyldy. Oǵan saı, jobalyq qujattardy daıyndaý isi qolǵa alyndy.

AES salý sheshimin qabyldaýdyń birneshe sebebi bar. Birinshiden, biz sıfrlyq ekonomıkaǵa oıysyp jatyrmyz. Buǵan deıin «Sıfrlyq Ózbekstan» strategıasy qabyldandy. Oǵan saı, barlyq salany sıfrlandyrý prosesi júrip jatyr.

Sonymen qatar, Ózbekstan agrarlyq-ónerkásiptik elden ónerkásiptik memleketke aınalýǵa nıetti. Sondyqtan bulardyń barlyǵy úzdiksiz elektr energıasyn qajet etedi. Tıisinshe, bizdiń eldiń energobalansynda barlyq energıa óndirý kózderi bolýy tıis: kún, jel, sý elektr stansıalary jáne AES.

- Djızak oblysynda salynatyn az qýatty AES osy óńirdiń áleýmettik-ekonomıkalyq damýyna qandaı serpin beredi?

- Djızak oblysynda iri energetıkalyq nysan boı kóteredi. Sáıkesinshe, oǵan qajetti ınfroqurylym qalyptasady, atap aıtqanda jol, aýrýhana, mektep. Munyń barlyǵy Djızak oblysynyń áleýmettik-ekonomıkalyq damýyna serpin bereri anyq.

Ózbekstan
Foto: Álıhan Asqar/Kazinform

- AES-ti salýmen qatar, oǵan qajetti mamandardy daıarlaý isi óte mańyzdy. Bul baǵyttaǵy máselelerdi Ózbekstan qalaı sheship jatyr?

- Ózbekstan atom energetıkasy úshin mamandar daıarlaýǵa erekshe nazar aýdarady, tıisinshe bilim berý baǵdarlamasyn jasaqtap, elimizdiń jetekshi joǵary oqý oryndarynyń bazasynda kafedralar ashty.

Máselen, Tashkentte Máskeý fızıka-tehnıkalyq ınstıtýtynyń fılıaly ashyldy. Ol - osy salanyń bilikti mamandaryn daıarlaıtyn úzdik oqý oryndarynyń biri. Bıyl ony bizdiń túlekterimizdiń ekinshi legi támamdap, jastar energetıkalyq saladaǵy qyzmetterine kiristi. Atalǵan ınstıtýtqa tek oqýdy ozat aıaqtaǵan oqýshylar qabyldanady.

Sonymen qatar, bizdiń ózimizdegi Tashkent memlekettik tehnıkalyq ýnıversıteti, Ózbekstan ulttyq ýnıversıteti jáne Samarqand ulttyq ýnıversıtetinde de atom enegretıkasy kafedralaryn ashtyq.

Buǵan qosa, Ózbekstan Ǵylym akademıasynyń Iadrolyq fızıka ınstıtýty kadrlardy daıarlaýda mańyzdy ról atqarady, onda zertteýler júrgiziledi, tájirıbelik sabaqtar ótedi.

Shetelde bilim alýǵa nıetti jastar úshin de jaǵdaı jasalǵan. Koreıa, Qytaı, AQSH jáne Reseıde oqyp júrgen ózbekstandyqtar az emes. Sonymen qosa, mamandarymyz shetelderge tájirıbe almasýǵa baryp turady.

Keıbir mamandar «Rosatom» salyp jatqan atom elektr stansıalarynyń qurylys barysyna qatysady. Ózbekstannyń atom energetıkasy salasyndaǵy mamandardy daıarlaý strategıasy Atom energıasy jónindegi halyqaralyq agenttiktiń joǵary baǵasyn alyp úlgerdi.

Ózbekstan
Foto: Álıhan Asqar/Kazinform

- Qazir álem elderinde jumys istep turǵan AES-terdiń reaktorlary barlyǵy derlik sýmen salqyndatylady. Osy oraıda kópshilik AES tushshy sýdyń tapshylyǵyna ákele me dep alańdaýly. Bul máselege qatysty sizdiń kózqarasyńyz qandaı?

- Kópshiligi AES kóp sý tutynady dep oılaıdy. Degenmen bul jańsaq pikir. Eger qýaty birdeı bolsa, onda AES te jylý elektr stansıalarymen (JES) bir mólsherde sý tutynady. Óıtkeni, ekeýinde de termodınamıkalyq sıkl júredi, ıaǵnı sý býǵa aınalady, keıin ol týrbınany iske qosady da ári qaraı ol bý kondensat kúıinde tunady.

Bul sıkl AES-te de, JES-te de birdeı. Biz aldaǵy ýaqytta óńirde sý tapshylyǵy bolýy múmkin ekenin eskere otyryp, reaktorlardy «qurǵaq» salqyndatý júıesin qoldanýǵa nıettimiz. Ol tutynatyn sýdyń shyǵynyn shamamen 10 ese azaıtady.

- Turǵyndardy alańdatatyn suraqtyń biri – AES-tiń qaýipsizdigi jaıly. Stansıanyń irgetasy men ózge de bólikteri bizdiń óńirge tán jer silkinisi, sel, daýyl jáne ózge de tótenshe jaǵadaılarǵa qanshalyqty tótep bere alady?

- Bolýy múmkin túrli tótenshe jaǵdaılarǵa tótep berý úshin AES-ti josparlaý kezinde barlyq erekshelikter eskeriledi. Ol salynatyn jerdi zertteýden bastalady. Seısmologıalyq turaqtylyǵy, topyraqtyń sapasy jáne basqa da erekshelikteri zerdelenedi. Osylardyń barlyǵy josparlaý kezeńinde esepke alynady.

Mysaly, AES Armenıa elindegideı seısmıkalyq belsendi aımaqqa salynsa, onda reaktorlar sol jaǵdaılarǵa beıimdep qurylady. Atalǵan nysan 1988 jyly bolǵan 9 baldyq Spıtak jer silkinisine tótep bere aldy, onyń irgetasy men ózge de qabyrǵalaryna zaqym kelgen joq. Bul AES-ti jobalaý kezinde tıimdi sheshimder qabyldanǵanyn rastaıdy.

Munymen birge zamanaýı AES-ter «post-fýkýsımalyq» talappen salynady. Onda eń ekstremaldy senarıler eskerilgen. Máselen, AES sýnamı qaýpi óte tómen, shóleıtti aımaqta salynsa da, ol sýnamıge tótep bere alatyndaı talappen qurylady. Apattyq kezeńde elektr energıasymen jabdyqtaý úshin arnaıy dızeldik generatorlar qarastyrylady. Bul sharalar kez kelgen tótenshe jaǵdaı sátinde AES-tiń irkilissiz jumys isteýin qamtamasyz etýge baǵyttalǵan.

Biz týraly
ulys.kz — aqparattyq, saraptamalyq jáne tanymdyq baǵyttaǵy materıaldardy beredi.
 
Mýltımedıalyq joba zaman talabyna saı jasalǵan. Qazaqstannyń aqparattyq naryǵyn sapaly
kontentpen qamtamasyz etýge úles qosýǵa baǵyttalǵan. Mundaǵy saraptamalyq, tanymdyq
maqalalar san salany qamtıdy. Geostrategıa, geoekonomıka, geosaıasat, halyqaralyq
qatynastar men eldiń ishki-syrtqy saıasaty, ekonomıka, jahanda bolyp jatqan tektonıkalyq
ózgerister men trend taqyryptar ulttyq múdde turǵysynan tereń taldanyp qazaq
oqyrmandaryna jetkiziledi. Ortalyq Azıa men Túrki álemine erekshe kóńil bólinedi.